Rozpoznawanie oraz wspieranie uzdolnień i zdolności dzieci w przedszkolu i klasach I-III
Zdolność:
1. Zdolność to wykonanie jakieś czynności z biegłością i sprawnością działania.
2. Zdolność jako potencjalna szansa, której aktualnie nie ma, ale którą człowiek może nabyć.
3. Zdolność jako aktualna możliwość podmiotu wykonania jakiejś czynności.
4. Zdolność jako maksimum sprawności, do której człowiek mógłby dojść, gdyby w optymalnych warunkach przygotował się do wykonania pewnej czynności
Pojęcie „ucznia zdolnego” jest bardziej złożone niż pojęcie „zdolność” – mówimy o podmiocie, który się rozwija i którego zdolności się zmieniają zależnie od wielu okoliczności. Uczeń zdolny – jest to taki uczeń, który odróżnia się od innych dużą sprawnością wykonywania czynności w określonej dziedzinie. Jeżeli aktualnie tej sprawności nie przejawia z różnych względów, ale ma potencjalnie możliwości, w sprzyjających warunkach może je ujawnić.
Uczeń zdolny - to uczeń przejawiający wyższy niż przeciętny poziom rozwoju takich zdolności jak myślenie, zdolność obserwacji, wyobraźnia, pamięć, uwaga, sprawności manualne i ruchowe. Ma potencjalne możliwości osiągnięcia sukcesu w dziedzinie umysłowej, twórczej, artystycznej, w zakresie zdolności przywódczych czy w poszczególnych przedmiotach nauczania. W celu pełnego rozwinięcia tych możliwości wymaga specjalistycznych oddziaływań.
Uczeń jest zdolny bo:
• Dobrze się uczy
Ma wysoki iloraz inteligencji,
Duże osiągnięcia,
Wysoki poziom twórczy,
Charakteryzuje go niepokój poznawczy,
Odrywa się od utartych schematów, potrafi znaleźć się w nowej sytuacji,
Ma pomysły nowych rozwiązań starych problemów
Nie boi się nowych rzeczy
Szybko zapamiętuje,
Prawidłowe kojarzenie i rozumowanie,
Ciekawość świata i ludzi, dar bystrej obserwacji otoczenia,
Dociekliwość, zadawanie dużej ilości pytań,
Szeroki wachlarz zainteresowań, dużo wiadomości pozaszkolnych, niekiedy ukierunkowane uzdolnienia i pasje,
Wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupienia uwagi przez dłuższy czas, co je interesuje,
Bogata wyobraźnia, ciekawe oryginalne pomysły,
Potrzeba wyrażania swoich wrażeń, myśli i emocji w różnej formie, np. w muzyce, tańcu, plastyce, w słowie lub w piśmie,
Niezależna postawa, obrona swoich poglądów i pomysłów,
Egocentryzm, koncentracja na sobie „zamęczanie nauczyciela”,
Trudności w przechodzeniu od wiadomości do umiejętności, demonstrowanie wiedzy encyklopedycznej
Chwiejność emocjonalna, nieśmiałość lub nadpobudliwość psychoruchowa, zachowania agresywne bądź lękowe
Ogólne obszary uzdolnień:
Ogólne zdolności intelektualne
Twórcze lub produktywne myślenie
Zdolności przywódcze
Zdolności artystyczne
Zdolności psychomotoryczne
Do badania uzdolnień dzieci najczęściej stosowane są testy:
1. Skalę Wechslera
2. Testy Matryc Ravena
3. Ogólny Test Kwalifikacyjny
4. Diagnozę możliwości intelektualnych A. Matczak
5. Test znajomości słów M. Choynowskiego
6. Test językowy „Leksykon”
7. Kwestionariusz zainteresowań „Z”
8. Testy rysunkowe Twórczego Myślenia Jellena- Urbana
Uczniowie zdolni nie są grupą jednolitą, a ich potrzeby są zróżnicowane. Określenie roli nauczyciela w procesie diagnozy i opieki skierowanej do tej grupy wymaga przyjęcia operacyjnej definicji ucznia zdolnego
Dzieci zdolne to te przejawiające zdolności ogólne (inteligencja, myślenie, spostrzeganie, zapamiętywanie, wyobraźnia) lub takie, które mają zdolności specjalne: muzyczne, plastyczne, techniczne, językowe i literackie, matematyczne, przyrodnicze, twórcze i sportowe. Są to dzieci, które przejawiają potencjał do osiągania sukcesów.
Pierwszą zasadniczą trudnością jest identyfikacja dzieci zdolnych, robią to często nauczyciele, ale także rodzice. Rodzice często nie ufają sobie, obawiają się posądzenia o nadmierne oczekiwania wobec dziecka, dlatego bardzo ważna jest współpraca z nauczycielami – wychowawcą, psychologiem, pedagogiem szkolnym, można też skorzystać z diagnozy w Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej. Taka diagnoza często odpowiada na pytanie dlaczego dziecko ma trudności w zachowaniu czy w nauce i daje wskazówki do dalszej pracy. Trafna identyfikacja pozwoli odróżnić dzieci szczególnie uzdolnione od dzieci o przeciętnych zdolnościach, ale bardzo zdyscyplinowanych i pilnych oraz od dzieci posiadających zaradnych rodziców, którzy niezależnie od predyspozycji dziecka chcą mu zapewnić jak najwięcej zajęć. Błędne rozpoznanie może spowodować to, że zadania stawiane przed uczniem będą dla niego zbyt trudne, a to z kolei może wywołać frustracje i inne poważne problemy natury emocjonalnej.
Potrzeby dziecka zdolnego
Każde dziecko wymaga indywidualnego podejścia i analizy rozwoju w poszczególnych strefach: intelektualno – poznawczej, społecznej i emocjonalnej i u każdego rozkład tych potrzeb będzie inny.
Są jednak pewne ogólne wskazania związane ze wspieraniem dzieci zdolnych w rozwoju.
Ważne są wszelkie działania mające na celu zharmonizowanie rozwoju dziecka – jest bardzo ważne aby rozwój społeczny i emocjonalny dziecka dorównywał poziomowi rozwoju intelektualno – poznawczego. Istotne jest więc stwarzanie dziecku możliwości treningu społecznego – przebywania wśród rówieśników, radzenia sobie z trudnościami w tym zakresie.
Współcześnie bardzo duże znaczenie przywiązuje się do rozwijania umiejętności twórczego myślenia. Istnieją nawet badania, które mówią, że za sukces w życiu najbardziej odpowiada ta właśnie kompetencja, dlatego warto u dzieci taki rodzaj myślenia rozwijać. Jest to temat bardzo szeroki i na większości zajęć dla dzieci zdolnych głównie rozwija się właśnie tę umiejętność.
Istotne jest wyrobienie w dziecku nawyku systematycznej pracy już od początku edukacji szkolnej. Dlatego dobrze jest rozwijać zainteresowania pozaszkolne dziecka, które wskażą mu korzyści płynące z regularnych ćwiczeń – mogą to być różne formy sportu, gra na instrumentach, modelarstwo, szachy, zajęcia plastyczne i inne działania, których istotą jest systematyczny wysiłek. Bardzo ważne jest aby działalność ta przynosiła dziecku radość, nie zmuszajmy go do tego co my uważamy, że jest dla niego dobre.
Niezwykle istotne jest umożliwienie dziecku zaspokajania jego ciekawości poznawczej – rodzice i nauczyciele powinni być towarzyszami dziecka w odkrywaniu świata, pokazują gdzie szukać informacji na interesujące tematy, sami je z dzieckiem zgłębiają, na miarę jego możliwości i potrzeb, rozbudzają też zainteresowania poprzez własny przykład, własne pasje i umożliwiają dziecku poszukiwania.
Wspomaganie przez nauczycieli:
Szkoła ma różnorodne narzędzia w zależności od zakresu uzdolnień dziecka. Najważniejsza jest identyfikacja tych dzieci, łatwiej jest wtedy dobrać działania potrzebne temu konkretnemu dziecku, wśród nich mogą być:
zajęcia twórczego myślenia,
zajęcia rozwijające kompetencje społeczno – emocjonalne,
kółka zainteresowań,
indywidualny tok nauki z wybranego przedmiotu,
umożliwienie brania udziału i przygotowywanie uczniów do udziału w konkursach szkolnych i międzyszkolnych,
umożliwienie uczniom działalności samorządowej – organizowanie imprez, pokazów przedstawień, wydawanie gazetek i inne działania organizowane przez uczniów przy niewielkim wsparciu dorosłych.
Wspomaganie przez rodziców:
Umożliwić mu jak najszersze kontakty społeczne, nie chronić przed trudnymi sytuacjami, tylko wspierać i pomagać rozwiązywać konflikty i nieporozumienia.
Zapewnić szeroki wachlarz możliwości, jeśli chodzi o rozwijanie zainteresowań, pozwólmy dzieciom eksperymentować, jak chce niech pochodzi 2 miesiące na rzeźbę, 3 miesiące na judo a jak mu się znudzi to niech idzie na szachy. Żeby znaleźć swoją pasję trzeba czasami wielu rzeczy spróbować. Niech dziecko decyduje, rodzice mogą tylko zachęcać.
Rozumieć. Rodzice powinni akceptować swoje dzieci i wiedzieć skąd biorą się ich trudności i wspierać je w ich przezwyciężaniu.
Zaspokajać jego potrzeby emocjonalne i uczyć bycia z ludźmi, korygować egoizm, agresję, udzielać wsparcia psychicznego w chwilach niepowodzeń i uczyć radzenia sobie z porażką.
Poświęcać czasu na rozmowy, wspólne zabawy, spacery, hobby.
Dostrzegać prace i pomysły dziecka.
Wyrażać akceptację bądź konstruktywną krytykę.
Zachęcać do pracy twórczej.
Zasady pracy z uczniem zdolnym oparte są przede wszystkim na przekonaniu o konieczności indywidualizacji procesu nauczania.
1) Nauczyciel powinien znać dobrze ucznia, jego możliwości i ograniczenia oraz nieustannie weryfikować swoją wiedzę na jego temat.
2) Działania adresowane do ucznia zdolnego powinny dotyczyć wszelkich sfer jego rozwoju i funkcjonowania.
3) Prowadząc zajęcia nauczyciel powinien stosować różnorodne metody pracy, w przypadku uczniów zdolnych unikać metod podających.
4) W czasie zajęć dydaktycznych nauczyciel powinien umożliwiać uczniom pracę indywidualną, zespołową, grupową, należy unikać w nadmiernym wymiarze pracy zbiorowej.
5) Warto przypisywać uczniowi zdolnemu funkcję asystenta nauczyciela.
6) Nauczyciel i uczeń zdolny oraz jego opiekunowie powinni wspólnie wypracować program rozwoju zdolności biorąc wspólnie odpowiedzialność za jego realizację.
7) Podczas oceniania nauczyciel powinien odróżniać sytuacje oceniania kształtującego od sumującego, zachęcać ucznia do samooceny (w zakresie przyjętych celów jednostkowych) i samodoskonalenia.
8) Budowanie autorytetu nauczyciela powinno odbywać się na drodze wspólnego z uczniem dochodzenia do wiedzy, korzystania z różnych źródeł informacji, krytycznej oceny treści.
Założenia Planu Działań Wspierających
Plan Działań Wspierających zawiera cele edukacyjne ogólne i szczegółowe (umiejętności, w które zamierzamy wyposażyć ucznia). Cele ogólne, które mają być osiągnięte w pracy z uczniem zdolnym, wynikają bezpośrednio z podstawy programowej. Przykładami takich celów w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej są:
- realizowanie programu nauczania skoncentrowanego na dziecku, na jego indywidualnym tempie rozwoju i możliwościach uczenia się;
- rozwijanie predyspozycji i zdolności poznawczych dziecka;
- kształtowanie u dziecka pozytywnego stosunku do nauki oraz rozwijanie ciekawości w poznawaniu otaczającego świata i w dążeniu do prawdy.
Szczególną uwagę należy zwrócić na cele wychowawcze, takie jak: umiejętność komunikowania się w grupie rówieśniczej, kompetencje społeczne i emocjonalne, pozwalające na nawiązywanie współpracy i efektywną rywalizację, świadomość własnego procesu uczenia się i wzięcie odpowiedzialności za jego przebieg, świadomość wyboru konkretnej drogi życiowej i bezpośrednich skutków tej decyzji.
Treści nauczania Treści nauczania mogą i powinny być rozszerzone o zagadnienia znajdujące się w kręgu zainteresowania ucznia. Warto dobierać zagadnienia tak, aby łączyły w sobie wiedzę z wielu przedmiotów, czyniąc ją bardziej ciekawą i spójną. Nie należy rozszerzać treści nauczania z każdego przedmiotu, ale tych, które są w kręgu uczniowskich zainteresowań. Treści o charakterze encyklopedycznym rozwijają ucznia w mniejszym stopniu niż te, które wiążą się z rozumieniem zależności i zjawisk, a także możliwościach zastosowania nowych wiadomości. Treści nauczania należy wzbogacić o zagadnienia z zakresu psychologii uczenia się, treningi twórczości, treningi radzenia sobie ze stresem. Pomocne jest również umożliwienie uczniom uczestnictwa w festiwalach nauki, wydarzeniach kulturalnych, zapewnienie kontaktów z ludźmi nauki i sztuki.
W pracy z uczniem zdolnym należy stosować zróżnicowane metody dydaktyczne, unikać metod podających, wdrażać do samokształcenia. Szczególnie przydatna wydaje się metoda projektu, gdyż kształtuje świadomość poszczególnych etapów procesu uczenia się: pozwala planować, realizować, prezentować i oceniać uzyskane efekty, daje duże pole do twórczego rozwiązywania zadań. Jeśli jest realizowana w grupie, sprzyja integracji uczniów zdolnych ze słabszymi i podnosi ich pozycję społeczną wśród rówieśników. Praca zbiorowa z jednolitymi dla wszystkich uczniów zadaniami czyni lekcję „nudną” i nieefektywną. Należy umożliwiać uczniom zdolnym nie tylko uczestnictwo w zajęciach w systemie klasowo-lekcyjnym, ale również w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych, warsztatach i treningach, turniejach i konkursach, a także w zajęciach realizowanych przez wyższe uczelnie, jeśli poruszana tematyka znajduje się w kręgu zainteresowania oraz uzdolnień ucznia.