WSPÓŁCZESNE NURTY RESOCJALIZACJI
- WYKŁADY-
Dr Hubert Kupiec
10h wykładów i 5 h ćwiczeń
05.04.2016r.
Założenie behawioryzmu:
głównym przedmiotem zainteresowania jest zachowanie człowieka i wpływ czynników zewnętrznych na jego modyfikację;
kształtowanie się i zmiana zachodzi w wyniku uczenia się;
uczenie się przebiega według schematu bodziec- reakcja;
zasadniczą rolę w procesie uczenie odgrywają wzmocnienia pozytywne (nagrody) i wzmocnienia negatywne (kary) oraz wygaszanie (brak reakcji na wygaszanie);
reakcja otoczenie determinuje pojawienie się i utrwalenie określonych zachowań. Prawdopodobieństwo pojawienia się i utrwalenia określonych zachowań zależy, od częstotliwości i siły wzmocnień;
uczenie się może przyjmować postać warunkowania (kojarzenia wydarzeń z sytuacją):
- klasycznego – (automatyzm reakcji w wyniku skojarzenia bodźca poprzedzającego, generalizacja wzorca);
- instrumentalnego (sprawczego)- zauważeniu, że określone zachowanie prowadzi do uzyskania pożądanych celów lub unikania niepożądanych, zapamiętywaniu konsekwencji swojego zachowania. Opiera się na tendencji do powtarzania zachowań przynoszących przyjemność i unikania zachowań przykrych.
Resocjalizacja w ujęciu behawioralnym:
Niedostosowanie społeczne- postrzegane jest jako zespół wyuczonych dezadaptacyjnych wzorców zachowań, które człowiek nabywa w toku wadliwej socjalizacji. Stąd też ujmuje się je jako niepożądane, zaburzone formy zachowania, uciążliwe dla otoczenie, a w konsekwencji także dla osób przejawiających je.
Etiologia- dewiacja stanowi normalną reakcję na nieprawidłowe uwarunkowania występujące w procesie socjalizacji. Dzieci uczą się tego czego nie powinni, a nie uczą się pożądanych zachowań. Dewiacyjne zachowanie jest nagradzające dla dewianta i nie zna on alternatywnego sposobu nagradzania się
Celem resocjalizacji jest więc korekta zachowań, która polega na wygaszaniu i odwarunkowywaniu wadliwych i wyuczeniu nowych społecznie wartościowych zachowań. Dokonuje się tego przez ,,wytrenowanie” nowych, aprobowanych społecznie zachowań i ,,usuwaniu” niepożądanych.
Oddziaływanie wychowawcze polega na stosowaniu wzmocnień pozytywnych (nagród) i negatywnych (kar), które mają wywołać zmianę w niekorzystnych przejawach zachowań.
Warunkiem efektywności jest konsekwencja w stosowaniu wzmocnień (nagród i kar) za określone zachowania.
Stosowanie wzmocnień pozytywnych i negatywnych:
Wzmocnienia pozytywne (+)- są to zachowania, rzeczy upragnione dla człowieka stany rzeczy, które wiążą się z zaspokojeniem jego aktualnych potrzeb. Dlatego w resocjalizacji behawioralnej pierwszym etapem jest rozpoznanie potrzeb wychowanka, alby zbudować na tej podstawie system nagród, na które będzie wrażliwy. Należy również pamiętać, że każda reakcja (gest, mimika, słowo) może stanowić wzmocnienie. Wzmocnieniem pozytywnym może być także brak, uniknięcie kary, czyli wzmocnienia negatywnego.
Wzmocnienie negatywne (-) – są to zachowania awersyjne, nieprzyjemne dla człowieka stany rzeczy, które wywołują w nim reakcję do unikania zachowań, które je wywołują. Wzmocnieniem negatywnym może być również brak spodziewanej nagrody.
Wygaszanie (0) - polega na ignorowaniu określonego zachowania w celu jego zaprzestania. Jest to trudne, gdyż wymaga jednocześnie kontroli innych, które mogą stanowić wzmocnienie (np. reakcja rówieśników).
Konsekwencje naturalne i logiczne – naturalne polegają na akceptacji następstw wynikających z praw przyrody, logiczne stanowią efekt wcześniej przyjętej umowy lub reguł postępowania.
Zasady stosowania wzmocnień:
należy częściej stosować nagrody, a w ostateczności kary;
powinny występować jak najszybciej po określonym zachowaniu i trwać możliwie krótko;
na początku częste i systematyczne nagradzanie, ale z czasem coraz rzadsze, stosowanie tzw. przerwy, opóźniania nagradzania, wzmacnienie selektywnego wybranych zachowań;
wzmocnienia powinny być adekwatne do skali konkretnych przejawianych przez wychowanka zachowań;
wzmocnienia dostosowane do potrzeb i cech indywidualnych wychowanka (wiek, poziom uspołecznienia i demoralizacji);
kary powinny być stosowane nie w emocjach (podniesiony głos, krzyk, wulgaryzmy, uderzenie);
powinny pobudzać do refleksji, należy wyjaśnić dlaczego ktoś otrzymał określone wzmocnienie;
najlepiej wzmacniać indywidualnie- nie wolno stosować odpowiedzialności zbiorowej przy karaniu i unikać przy nagradzaniu;
nie wolno zapominać o konsekwentnym realizowaniu stosowaniu wzmocnień (zawsze należy dotrzymywać słowa).
Pozytywne i negatywne aspekty stosowania nagród i kar:
Nagradzanie:
Plusy nagradzania:
- wzmacnia samoocenę, poczucie własnej wartości;
- dodaje pewności siebie, odwagi osobie nagradzanej;
- pobudza motywację do angażowania się w działanie;
- buduję pozytywną relację z osobą nagradzającą;
2. Minusy nagradzania:
- mniejsza motywację autoteliczną, wew. na rzecz heterotomicznej zew.;
- może powodować ukształtowanie się postawy roszczeniowej, koniunkturalnej;
- mogą ograniczać entuzjazm i satysfakcję z przejawiania określonej działalności;
- mogą prowadzić do uzależnienia się i ograniczenia samodzielności w oczekiwaniu na nagrodę;
- mogą prowadzić do buntu, kiedy brakuje nagrody, oportunizmu (zrobię to tylko dla nagrody).
II. Kary:
Plusy karania:
- pozwala prowadzić ład i dyscyplinę;
- dostarcza wychowawcy poczucie władzy i bezpieczeństwa;
- odstrasza potencjalnych naśladowców - funkcja prewencyjna;
2. Minusy karania:
- hamuje aktywność, powoduje opór;
- powoduje negatywne emocje (lęk, wstyd, wina, poczucie krzywdy, złość);
- wyzwala niechęć do karzącego;
- wzmacnia niesamodzielność;
- obniża poczucie własnej wartości, samoocenę;
- powoduje chęć do odwetu, prowokuje do agresji;
- może dochodzić do ,,znieczulenia’’, przyzwyczajenia się do kar;
- może być nagrodą, gdyż stanowi efekt zwrócenia na siebie uwagi.
Postawy wychowawców w trakcie nagradzania i karania:
Myśli – sposób odnoszenie się do wychowanka zależy od interpretacji motywów jego postępowania. Ważne jest to jak go postrzegamy, co myślimy na jego temat.
Emocje- na sposób karania i nagradzania ma duży wpływ to w jakim jesteśmy nastroju, co czujemy w danej chwili - emocje pozytywne (spokój, radość) czy negatywne (złość, niecierpliwość).
Słowa – również ważne jest to jakich słów użyjemy, czy będą one zrozumiałe, nieobraźliwe czy złośliwe lub drwiące. Ważny jest ton głosu (to czy mówimy spokojnie, czy podniesionym głosem, krzyczymy).
Zachowania- umiejscowienie wobec wychowanka, mimika twarzy, gestykulacja.
Behawioralna analiza zachowania problemowego:
Aby zrozumieć mechanizm, który powoduje określone zachowanie należy poddać analizie:
POPRZEDNIK - to co się wydarzyło przed danym zachowaniem, co je wyzwala;
ZACHOWANIE – to co wychowanek zrobił, co się z nim działo;
KONSEKWENCJE- co się wydarzyło bezpośrednio po danym zachowaniu, jakie korzyści przyniosło mu to zachowanie.
W celu identyfikacji bodźców wzmacniających należy zwrócić uwagę na to czy wychowanek:
- zabiega o powtórzenie danego zachowania, zdarzenia;
- występują u niego pozytywne emocje podczas zdarzenia;
- jest zmartwiony, gdy kończy się dane zachowanie, zdarzenie.
System ekonomii punktowej w resocjalizacji instytucjonalnej
System ekonomii punktowej polega na wypracowaniu zasad przyznawania punktów za zestaw czynności podlegających nagrodom i karom – idea progresywizmu.
Sprawnie działający SEP podlega nieustannej weryfikacji, która dokonuje się poprzez:
Stałe dyskutowanie i udoskonalanie działającego SEP w toku rozmów prowadzących przez wychowawców i wychowanków. Warunkiem bowiem skuteczności tego rodzaju oddziaływań jest zaakceptowanie zasad przyznawania punktów przez wychowanków;
Przestrzeganie systemu ekonomii punktowej przez wszystkich pracowników i wychowanków placówki;
Analizy funkcjonowania SEP dokonywane przez ekspertów z poza zakładu, przyjmowanie gotowych programów opartych na założeniach SEP a opracowanych przez przedstawicieli placówek akademickich.
Etapy konstruowania SEP:
Decyzja odnośnie rodzaju czynności, ważności zachowań, które powinny być kontrolowane.
Utworzenie hierarchiczne ustrukturalizowanej listy względnie jednorodnych objawów zachowania, za które wychowanek otrzyma nagrody, oraz takich za które zostanie ukarany.
- brak hierarchizacji może prowadzić do ,,specjalizacji,, w określonych zachowaniach przez poszczególnych wychowanków;
- każdy rodzaj zachowania powinien być ,,rozpisany’’ na elementy proste.
Ustalenie skali ocen dla każdego rodzaju zachowania (np. pięciostopniowej)
0- brak; 1- rzadko; 2- czasami; 3- często; 4- zawsze.
Ustalenie sposobu ,,bilansowania’’ zarobionych punktów (każdego dnia wieczorem lub każdego dnia rano, raz w tygodniu, raz na miesiąc itp.).
Wybór elementu symbolizującego liczę zarobionych punktów (żetony, karty, bony). Zalecane jest zbliżenie wyglądu wydawanych żetonów do wyglądu pieniędzy. W celu uniknięcia kradzieży wprowadza się często na wydawanych bonach obok liczny punktów nazwisko wychowanka, rodzaj nagrodzonego zadania, datę oraz nazwisko nagradzającego wychowawcy. Niezależnie od tego powinno się zawsze wydawanie żetonów, bonów odnotować w specjalnie prowadzonym do tego formularzu (np. zeszycie).
Wybór rodzaju nagród (wzmocnień pozytywnych) czy też rodzaju kar (wzmocnień negatywnych). Jest to zazwyczaj lista przedmiotów lub czynności, które można lubić lub wypożyczyć za określoną liczbę zarobionych punktów lub do których można stracić dostęp. Np. kieszonkowe 100, godzinna jazda na rowerze50, telewizor 80, gra na komputerze 70, sprzęt muzyczny 60, wyjście do miasta 150, rozmowa telefoniczna 90, wizyta w domu 550 itp.
Utrata punktów następować może za: złe oceny w szkole, agresywne odzywki, kłótnie, nieposłuszeństwo, spóźnianie się, kradzieże, itp.
Wybór sposobu, procedury przyznawania punktów tj. kto i w jaki sposób może przyznawać punkty (wychowawcy, wybrani wychowankowie, obie kategorie razem) – samodzielnie, czy w wyniku wspólnej dyskusji.
Możliwe warianty funkcjonowania SEP:
Wychowankowie dostają na początku określoną liczbę punktów (np. 100) i za każde niewłaściwe zachowanie odejmowane są od tej liczby punkty.
Wychowankowie zaczynają od 0 i za każde pozytywne zachowanie dostają dodatnie punkty, a za każde negatywne punkty ujemne.
Wychowankowie zaczynają od 0 i nie dostają wzmocnień negatywnych, tylko dodatnie punkty za pozytywne zachowanie.
O dostępie do określonego zakresu przywilejów (nagród) lub utracie do prawa ich posiadania decyduje uzyskany przedział punktów – tzw. grupa punktacji.