DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA – 26 VIII 1879 R.

Programowy dokument rewolucji francuskiej uchwalony przez Konstytuantę, na wniosek gen. M.J. La Fayett’a, która głosiła naturalne prawo człowieka do wolności i własności oraz prawo do oporu przeciw uciskowi: wolność osobistą, równość wszystkich obywateli, wolność wyznania, myśli, słowa i druku, zwierzchnią władzę narodu, trójpodział władz, nietykalność własności prywatnej. Stanowiła akt wstępny do konstytucji.

Składała się z 17 paragrafów. Stanowiła zbiór zasad na których miała się opierać przyszłą konstytucja Francji. Nawiązywała do najszlachetniejszych idei oświecenia europejskiego a także do amerykańskiej „Deklaracji niepodległości USA”

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela miała na celu zapobieganie nadużyciom władzy (jakie występowało w monarchii absolutnej) umacniając podstawy nowego burżuazyjnego porządku.

Była daleko posuniętym osiągnięciem z dziedziny praw człowieka, dając im konstytucyjną wręcz gwarancję.

Deklaracja pojawiła się w preambule Konstytucji francuskiej z 1791 r. i stanowiła inspirację dla powstających konstytucji w niektórych państwach.

USTAWA CYWILNA KLERU Z 12 VII 1790 R.

Ustawa cywilna o duchowieństwie; znosiła zakony, duchowieństwo zostało podporządkowane państwu, duchowni stawali się urzędnikami państwowymi na utrzymaniu państwa (pensje); mieli obowiązek składania przysięgi na wierność konstytucji; proboszcze i biskupi byli wybierani na swoje „urzędy”.

Zmniejszyła liczbę biskupów do 83, czyli tylu ile było departamentów. Kościół został podporządkowany państwu. Proboszczów i biskupów miał odtąd powoływać suwerenny naród, czyli w praktyce urząd państwa, a listy papieskie można było publikować tylko za zgodą rządu.

Tekst konstytucji zredagowała złożona z 30 posłów kleru i Stanu Trzeciego komisja, której przewodniczył Louis-Alexandre Expilly de la Poipe. Najważniejszymi postanowieniami była odgórna kasata wszystkich zakonów męskich i żeńskich, poza tymi, które zajmowały się dobroczynnością lub edukacją. Wiązało się to z przegłosowanym wcześniej, w lutym 1790, zniesieniem możliwości składania na terenie Francji ślubów zakonnych.

KONSTYTUCJA Z 3 IX 1791 R.

Uchwalenie pierwszej konstytucji – 3 IX 1791 rok. Ustanowiła monarchię konstytucyjną: z podziałem władzy na ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą; króla wyposażono w prawo weta;

sędziowie i ławnicy pochodzili z wyborów; prawo wyborcze do Legislatywy (zgromadzenia prawodawczego) oparto na cenzusie majątkowym.

3 września 1791 - francuskie Zgromadzenie Ustawodawcze uchwaliło pierwszą w dziejach Francji konstytucję. Zgodnie z nim władza prawodawcza w państwie znalazła się w ręku Zgromadzenia Prawodawczego wybieranego co 2 lata przez tych obywateli, którzy płacili podatki w odpowiedniej wysokości. Władzę wykonawczą pozostawiono w ręku króla.

KONSTYTUCJA JAKOBIŃSKA Z 24 VI 1793 R.

24 VI 1793 r. – uchwalenie drugiej, tzw. Jakobińskiej konstytucji (ustrój republikański, powszechne i bezpośrednie prawo wyborcze, powszechne nauczanie) jakobini posługiwali się terrorem w stosunku do przeciwników, a następnie szukali wrogów we własnych szeregach (m.in. śmierć G. Dantona); „rewolucja niczym Saturn pożera własne dzieci”. Wprowadzono ustawę o maksymalnych cenach i płacach. Karano śmiercią za przestępstwa gospodarce, spekulacje, fałszowanie towarów. Wprowadzono republikański kalendarz: podział roku na 12 miesięcy (każdy po 30 dni), a miesiąca na dekady (10 dni); pozostałe 5 dni uznano za święta rewolucyjne; zniesiono niedziele, nadano miesiąca nowe nazwy; zaczęto liczyć lata od 22 IX 1792(powstanie republiki). Ustanowiono powszechne i publiczne nauczanie podstawowe. Wprowadzono dekret o zniesieniu niewolnictwa w koloniach. Prześladowania Kościoła katolickiego (wprowadzenie kultu Najwyższej Istoty). Dominującą grupą społeczną i bazą polityczną jakobinów stali się sankiuloci.

Konstytucja jakobińska - to ustawa zasadnicza Francji opracowana przez klub polityczny jakobinów i uchwalona przez Konwent Narodowy 24 czerwca 1793 r. Uznana za jedną z najbardziej postępowych Konstytucji burżuazyjnych została przyjęta przygniatającą liczbą głosów w referendum i miała wejść w życie po zakończeniu wojny. Nigdy jednak do tego nie doszło z powodu trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się Francja.

Wysunięto zasadę równości przed zasadę wolności. Równość społeczną miały gwarantować m.in. prawo do pracy, prawo do opieki publicznej i bezpłatnej oświaty. Za najświętsze prawo uznano prawo do oporu ludu wobec rządu który gwałci prawo ludu.

Władza ustawodawcza [edytuj]

Odrzucając zasadę trójpodziału władzy spopularyzowaną przez Monteskiusza, legislatywa została przejęta przez jednoizbowe Ciało Ustawodawcze wybierane w wyborach bezpośrednich, powszechnych, równych i jawnych (głosować można było również w sposób tajny) na roczną kadencję.

Prawo wyborcze posiadali mężczyźni, którzy ukończyli 21 lat i zamieszkiwali w danym okręgu minimum 6 miesięcy.

Władza wykonawcza [edytuj]

Władzę wykonawczą miała pełnić Rada Wykonawcza złożona z 24 członków wybieranymi raz na 2 lata, całkowicie podporządkowana Ciału Ustawodawczemu. Co roku połowa jej składu miała ustępować.

Jej zadaniem było kierownictwo i nadzór nad administracją Republiki. Mogła ona działać jedynie w zakresie ustaw i dekretów wydawanych przez władzę ustawodawczą.

KONSTYTUCJA „TERMIDORIAŃSKA” (DYREKTORIALNA) Z 22 VIII 1795 R.

22 sierpnia 1795 roku przyjęto nową ustawę zasadniczą, tym razem składającą się z 377 artykułów. Pod tym względem była prawdziwą rekordzistka. Na jej mocy władza prawodawcza znalazła się w rekach parlamentu, składającego się z Rady Pięciuset i Rady Starszych, natomiast władza wykonawcza miała należeć do 5 dyrektorów wybieranych na 5 lat, proponowanych przez Radę Starszych, rezydującą w Pałacu Luksemburskim. Pomiędzy dyrektorami tym pierwszym był Barras, pełniący jednocześnie funkcję dowódcy armii wewnętrznej. Dobrym jego znajomym był młody generał Napoleon Bonaparte.

Konstytucji Dyrektorialnej z 22 sierpnia 1795 roku (5 fructidor III r.). Nowa ustawa zasadnicza weszła w życie 27 października 1795 roku po pozytywnym referendum ludowym.

Władza wykonawcza według Konstytucji z 1795 roku miała być sprawowana przez organ kolegialny, pięcioosobowy Dyrektoriat, którego członków wybierała Rada Starszych z listy uchwalonej przez Radę Pięciuset. Każdy Dyrektor sprawował powierzoną mu funkcję 5 lat, a co roku ustępował jeden z nich. Dyrektoriat mianował od 6 do 8 ministrów i sekretarza. Osoby sprawujące funkcję Dyrektora lub ministra nie mogły być jednocześnie członkami którejkolwiek z Izb ustawodawczych. Dyrektoriat mógł komunikować się z Izbami tylko w drodze wymiany pism.

Nowa konstytucja wprowadziła również poważne zmiany w organizacji administracji lokalnej. Zniesiono dystrykty i zreorganizowano strukturę departamentu i gminy.

Departament, zgodnie z postanowieniami Konstytucji Dyrektorialnej miał być zarządzany przez następujące organy:

Pięcioosobowa rada, której członków wybierano w wyborach bezpośrednich, co rok ustępowała jedna osoba,

Komisarz, mianowany przez władze centralne (Dyrektoriat), jako urzędnik odpowiedzialny za nadzór nad wykonywaniem ustaw w terenie przez administrację lokalną.

Organizacja gminy była zależna od liczby jej mieszkańców:

gmina (5 - 100 tysięcy) - organ municypalny składający się z 5 do 9 członków wybieranych na okres 2 lat, ale co roku ustępowała połowa urzędników,

gmina (ponad 100 tysięcy) - terytorium gminy było podzielone na co najmniej 3 dzielnice, a każda z nich musiała mieć swoje własne organy administracyjne,

gmina (poniżej 5 tysięcy) - wybierano agenta municypalnego i jego pomocnika (urzędowego zastępcę).

Kantony posiadały agentów municypalnych, których siedziby sytuowano zazwyczaj w głównym mieście kantonalnym.

Dnia 9 listopada 1799 roku (18 brumaire) Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu, kończąc tym samym rządy pod sztandarem Konstytucji Konsularnej. Napoleon wprowadził dyktaturę wojskową, a Ciało Prawodawcze po raz ostatni zebrało się w roku 1800. Zwołano dwie komisje, każda po 25 osób, które miały wydawać zarządzenia na wniosek dyktatora.

KONSTYTUCJA KONSULARNA, NAPOLEOŃSKA – 24 XII 1799 R.

Od 24 grudnia 1799 roku ( 4 nivose’a) obowiązywała nowa konstytucja roku VIII, która przyznała pierwszemu konsulowi niemal cała władzę wykonawczą i zagwarantowała istotny wpływ na prawodawczą. Była taka jak sobie tego życzył Bonaparte – „krótka i niejasna”. O prawach i wolnościach obywatelskich już w niej nie wspomniano. Powołano nowy skład triumwiratu. Dwaj nowi konsulowie byli jedynie figurantami, osobami tak nieważnymi, że nawet francuzi z reguły nie znają ich nazwisk. Napoleon zapragnął legitymizacji swej władzy przez naród, dla tego zorganizował plebiscyt, którego uczestnicy mieli udzielić zgody na dożywotnie sprawowanie przez niego funkcji pierwszego konsula.

Ustawa zasadnicza ustanawiała pierwszego konsula jako dzierżyciela całej władzy państwowej oraz konsulów drugiego i trzeciego, którzy mieli jedynie głos doradczy. Konsulowie byli wybierani na 10 lat, z możliwością ponownego wyboru. Najpoważniejsze kompetencje konstytucja przyznała pierwszemu konsulowi :

Ogłaszanie ustaw przygotowanych przez Radę Stanu oraz mianowanie i odwoływanie członków tej Rady,

Powoływanie i dymisjonowanie ambasadorów, posłów, oficerów, członków administracji lokalnej i komisarzy rządowych pracujących przy trybunałach,

Mianowanie (ale nie odwoływanie) sędziów karnych i cywilnych (oprócz sędziów pokoju i sędziów sądu kasacyjnego).

Napoleon I Bonaparte na mocy dwóch uchwał Senatu uzyskał dwie godności, dzięki którym umacniał swoją władzę polityczną i faktyczną.

Konstytucja konsularna formalnie wprowadzała powszechne prawo wyborcze dla wszystkich obywateli po ukończeniu 21 roku życia. Faktycznie przysługiwało ono wąskiej grupie osób, wchodzących w skład instytucji władzy. Obywatele tworzyli bowiem listy zaufania. Z 1/10 obywateli w okręgu tworzono listę okręgową, z 1/10 listy okręgowej - listę departamentalną, a z 1/10 listy departamentalnej listę narodową. Spośród owych list rekrutowali się członkowie Ciała Prawodawczego, Trybunatu, Konsulowie, Trybunał Kasacyjny (lista narodowa) oraz część urzędników (listy departamentalne i okręgowe), co skutecznie izolowało obywateli od jakiegokolwiek wpływu na instytucje władzy.

Władza ustawodawcza [edytuj]

Władza ustawodawcza była podzielona była między cztery podmioty.

Tok legislacyjny [edytuj]

Wyłączną inicjatywę ustawodawczą posiadał I konsul. Projekt ustawy kierował on do opracowania przez powoływaną przez siebie z Radę Stanu. Z Rady Stanu projekt wędrował do Trybunatu, który przeprowadzał dyskusję nad projektem. Po zakończeniu takiej dyskusji, Trybunat wysyłał ustawę wraz przedstawicielem uzasadniającym jego stanowisko przed Ciałem Prawodawczym, które to mogło ustawę przyjąć lub odrzucić bez prawa przeprowadzania nad nim dyskusji. Na wniosek Trybunatu bądź Konsulów, zgodność danej ustawy z Konstytucją badał Senat Zachowawczy.

Rada Stanu

powoływana przez I konsula (po 1804 r. przez cesarza)

przygotowywała projekty ustaw wniesione przez I konsula

przygotowywała projekty rozporządzeń administracyjnych

sprawowała funkcję najwyższego sądu administracyjnego (II instancja od orzeczeń rad prefekturalnych oraz ministrów)

Trybunat

powoływany przez Senat Zachowawczy z grona osób umieszczonych na liście narodowej

złożony ze 100 członków co najmniej 25-letnich (po 1802 r. 50, w 1807 r. rozwiązany)

przygotowywał opinię i przeprowadzał dyskusję o projekcie ustawy wniesionym przez I konsula oraz przedstawiał ją przed Ciałem Prawodawczym

składał wniosek do Senatu Zachowawczego o zbadanie konstytucyjności ustawy

Ciało Prawodawcze

powoływane przez Senat Zachowawczy z listy narodowej

złożony z 300 członków co najmniej 30-letnich, jego skład był odnawiany raz na rok w 1/5

głosował ustawy, bez możliwości przeprowadzania nad nimi dyskusji

Senat Zachowawczy

złożony z 80 nieusuwalnych członków powoływanych dożywotnio przez I konsula lub w drodze kooptacji

badał na wniosek Trybunatu lub Konsulów konstytucyjność ustaw

wybierał na 10-letnią kadencję I, II i III konsula

mianował z listy narodowej członków Trybunatu i Ciała Prawodawczego i Trybunału Kasacyjnego

miał prawo nanosić poprawki do konstytucji w postaci senatus-consulta (musiały jednak one zostać poddane plebiscytowi)

Władza wykonawcza [edytuj]

Władza wykonawcza należała w pełni do I Konsula, którym był określony w konstytucji z nazwiska, Napoleon Bonaparte (art. 39 "(...) Konstytucja mianuje I Konsulem obywatela Bonaparte"). Wraz z II i III konsulem, wybieranymi przez Senat Zachowawczy spośród kandydatów przedstawionych przez I Konsula, I Konsul tworzył rząd, gdzie posiadał on głos decydujący (nawet wobec sprzeciwu II i III Konsula, decyzja I Konsula była wiążąca). II i III konsul mieli głos doradczy oraz prawo zastępowania I konsula w niektórych sprawach. Konsulowie byli nieodwołalni.

I konsul

ma wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej

mianuje ministrów, ambasadorów, sędziów, oficerów, członków Rady Stanu, Senatu Zachowawczego, urzędników lokalnych i innych.

Odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) ministrów

Ministrowie ponosili odpowiedzialność konstytucyjną za wszelkie akty podpisane przez nich, a uznane za przez Senat Zachowawczy za sprzeczne z konstytucją oraz za niewykonanie ustaw bądź rzoporządzeń. W stan oskarżenia ministra stawia Trybunat, aktowi oskarżenia bieg nadaje Ciało Ustawodawcze w formie dekretu, zaś sądzi go Najwyższy Trybunał.

Władza sądownicza [edytuj]

Władzę sądowniczą sprawowali sędziowie mianowani przez I konsula, którzy jednak byli nieusuwalni (wprowadzenie gwarancji niezawisłości sędziowskiej). Wybieralni pozostali jednak sędziowie pokoju (sądzą na szczeblu kantonu) oraz sędziowie przysięgli. Konstytucja wprowadzała instytucję Trybunału Kasacyjnego (najwyższa instancja odwoławcza), Trybunałów Apelacyjnych (instancja odwoławcza) i Trybunałów do Spraw Cywilnych na szczeblu okręgów.

KARTA KONSTYTUCYJNA Z 4 VI 1814 (LUDWIK XVIII)

Powrót Burbonów stworzył całkowicie nową sytuację, gdzie rozbudowane kadry I Cesarstwa Francuskiego okazały się zdumiewająco skłonne do wyrzeczenia się tradycji cesarskiej i paktowania z Burbonami. W chwili upadku Napoleona senat, zawsze mu wierny, ogłosił pozbawienie go tronu 2 kwietnia 1814 roku. Do abdykacji został zmuszony dwa dni później.

Po wprowadzeniu nowej władzy senat pracował nad wprowadzeniem nowej konstytucji wzorowanej na angielskich zasadach konstytucyjnych. Projekt ten został przyjęty, z pewnymi zmianami, przez Ludwika XVIII. Król zgodnie z tradycją absolutnej władzy królewskiej nie chciał, by nową konstytucję uchwalało jakiekolwiek zgromadzenie parlamentarne, lecz nadał konstytucję krajowi formalnie z własnej woli. Była to tzw. konstytucja oktrojowana, której w celu odcięcia się od tradycji rewolucyjnej nie nadano tytułu konstytucji, lecz akt ten został określony jako Karta Konstytucyjna.

Karta Konstytucyjna była kompromisowa, łączyła pewne tradycje monarchii francuskiej z systemem konstytucyjnym wyrażającym ograniczony liberalizm polityczny, liberalizm dla wąskich elit, elit z urodzenia, jak również elit finansowych. Karta miała też pewne ograniczone gwarancje dla kraju, które miały zamknąć rewolucyjną epokę bez prześladowań i naruszania nowego podziału bogactw narodowych.

Oficjalnie akt konstytucyjny został nadany 4 czerwca 1814 roku. Tekst nowej konstytucji składał się z obszernej preambuły króla oraz z 76 zwięzłych artykułów. Karta w swej treści nie zawierała Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Natomiast w arendze król stwierdzał z zadowoleniem, iż Boska Opatrzność pozwoliła mu powrócić do państwa po długiej nieobecności (Ludwik XVIII datował swe panowanie od daty śmierci Ludwika XVII) i podkreślał znaczenie tradycji monarchii francuskiej, pominął milczeniem okres rewolucji francuskiej, obiecując poddanym „pokój i ukojenie” tak, aby „[…] żadne gorzkie wspomnienia nie naruszały spokoju, który winien towarzyszyć naszemu uroczystemu aktowi […]”.

W ten ogólny sposób Ludwik XVIII obiecywał pewnego rodzaju amnestię za epokę wydarzeń rewolucyjnych. W przepisach Karty zapewniano: nienaruszalność własności prywatnej, zachowanie wszelkich stopni, zasług i przywilejów wojska (w tym orderu napoleońskiego Legii Honorowej). Art. 71 głosił: „Szlachta stara odzyskuje swe tytuły. Nowa zachowuje swoje.” W ten sposób król uwiarygodnił te elity, które przeszły na jego stronę.

W kwestii ustroju w Karcie zostały określone jedynie najważniejsze elementy i pewne zasady ogólne: równość wobec prawa, wolność osobista, wolność wyznania, ale z zachowaniem katolicyzmu jako religii panującej (art.6), wolność słowa i druku w granicach przepisów.

Oczywiście przepisy dotyczące ustroju rozpoczynały się od pozycji króla, którego osoba była święta i nienaruszalna. Król pełnił funkcję głowy państwa i tradycyjnie tytułował się królem Francji, a nie Francuzów. Wszystkie urzędy i ministrów powoływał wyłącznie on. Decydował także o wojnie i pokoju, traktatach międzynarodowych.

Powołani przez króla ministrowie nie tworzyli rady ministrów, nie powoływano też premiera.

Władzę ustawodawczą podzielono między króla, izbę Parów i izbę Deputowanych. Inicjatywa ustawodawcza należała wyłącznie do króla. Izby mogły jedynie zwracać się z propozycją zgłoszenia ustawy. Król mógł zgłaszać ustawę do dowolnej izby z wyjątkiem ustawy budżetowej, którą musiał najpierw zgłosić do izby Deputowanych. Każdy projekt ustawy po uchwaleniu przez obie izby wracał do króla, któremu przysługiwało prawo Sankcji i promulgacji. W parlamencie francuskim izbę wyższą stanowiła izba Parów wzorowana na angielskiej Izbie Lordów. Parowie we Francji byli mianowani przez króla, mogli być mianowani dożywotnio bądź obejmowali urząd dziedzicznie. Członkowie rodziny królewskiej oraz książęta krwi mieli prawo zasiadania w izbie Parów z urzędu. Obrady tej izby były tajne, a do jej kompetencji należało m.in. sądzenie zbrodni stanu. Izbę niższą, czyli izbę Deputowanych wybierano na 5 lat, ale co roku jedna piąta ustępowała. Aby zostać Deputowanym należało mieć ukończone 40 lat i płacić podatek bezpośredni minimum 1000 franków, a wyborcy musieli mieć ukończone 30 lat i płacić podatek bezpośredni 300 franków. Izba Deputowanych poza uchwałami budżetowymi, podatkowymi i udziałem w ustawodawstwie nie posiadała żadnych kompetencji. Zatem według Karty nie powstały rządy parlamentarne, król zachował prawo rozwiązywania Izby Deputowanych oraz prawo wydawania zarządzeń. Przepis zawarty w art.16 otwierał drogę do działania legislacyjnego bez udziału parlamentu.

Konstytucja oktrojowana z 1814 roku choć w niektórych kwestiach wydawała się bardziej liberalna od napoleońskiej, to jednocześnie dawała wyraźną przewagę władzy wykonawczej a udział społeczeństwa w życiu politycznym sprowadzała do minimum. Wysoki cenzus majątkowy i wieku sprawił, że z 28 milionów Francuzów zaledwie sto tysięcy miało czynne prawo wyborcze, a dwieście tysięcy bierne.

KONSTYTUCJA Z 14 I 1852 R.

Nowa konstytucja została ogłoszona 14 I 1852 r. Dawała prezydentowi prawie nieograniczoną władzę (miał być odpowiedzialny tylko przed narodem) i aż dziesięcioletnią kadencję. Po zdławieniu wszelkiej opozycji w październiku 1852 r. Bonaparte zapowiedział wprowadzenie cesarstwa. Kolejny plebiscyt (21 XI 1852 r.) także zdecydowaną większością zatwierdził i tę propozycję. Wprowadzono nową konstytucję, a II Republika Francuska zamieniła się w II Cesarstwo, Ludwik Napoleon Bonaparte - w cesarza Napoleona III.

II Cesarstwo zachowało co prawda pozory demokracji, ale w praktyce cesarz skupiał w swoich rękach pełnię władzy. Do niego należała inicjatywa ustawodawcza, to on powoływał i dymisjonował ministrów. Napoleon III oparł swoje rządy na starannie dobieranej administracji, dobrze wynagradzanej armii, bogatej burżuazji i duchowieństwie katolickim. Powoli Francja stawała się państwem policyjnym. Wprowadzona została cenzura, rozbudowano tajną policję, która śledziła nawet wykłady uniwersyteckie oraz rozbito opozycję.

I 1852 – wprowadzenie zredagowanej przez Ludwika Napoleona konstytucji(podobnej do konstytucji konsularnej z 1799 r. ) Powierzała LN władzę na 10 lat jako prezydentowi z dyktatorskim zakresem władzy; parlament 3 izbowy: Senat, Ciało Prawodawcze, Rada Państwa

KONSTYTUJA III REPUBLIKI Z 1875 R.

Konstytucja uchwalona w 1875 roku obowiązywała do 1940 r. Na czele państwa stał prezydent republiki wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe tj. przez połączone Senat i Izbę Deputowanych. Senatorów wybierały w każdym departamencie kolegia wyborcze, w których skład wchodzili członkowie samorządu terytorialnego, a więc delegaci do rad tzw. Generalnych, okręgowych i gminnych oraz posłowie z danego departamentu. Izba deputowanych wychodziła z wyborów powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych.

Konstytucja była próbą przeszczepienia na grunt francuski wzorów angielskich.

Władza ustawodawcza

Władzę ustawodawczą należała do Parlamentu składającego się z dwóch izb:

Izby Deputowanych – w jej skład wchodziło 600 posłów wybieranych na 4 lata w wyborach powszechnych. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom którzy ukończyli 21 lat (prócz kobiet i wojskowych w służbie czynnej). Izba Deputowanych stawiała w stan oskarżenia prezydenta oraz ministrów.

Senatu – składał się z 300 senatorów w tym 75 nieusuwalnych i dożywotnich wchodzących w jego skład w drodze kooptacji (do zmian w konstytucji z 1884 roku) oraz 225 wybieranych przez kolegia wyborcze (złożonych z osób pełniących określone funkcje państwowe oraz przedstawicieli rad departamentalnych, okręgowych i gminnych) na okres 9 lat (z tym, że co 3 lata zmieniano skład 1/3 senatorów). Senatorem mogła być osoba która ukończyła 40 lat. Senat sądził prezydenta i ministrów oskarżonych o przestępstwo przez Izbę Deputowanych i wyrażał zgodę na rozwiązanie przez prezydenta Izby Deputowanych przed końcem kadencji.

Obie izby miały stanowisko równorzędne – każda ustawa musiała być uchwalona zarówno przez Izbę Deputowanych jak i przez Senat. Łączyły się one także w Zgromadzenie Narodowe, aby wybrać prezydenta albo, by dokonać zmian w konstytucji.

Władza wykonawcza

Należała do prezydenta i ministrów.

Prezydent

- głowa państwa

- wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe bezwzględną większością głosów

- kierował polityką wewnętrzną i zagraniczną Republiki

- mianował ministrów

- przewodniczył Radzie Ministrów

- miał prawo do nadzwyczajnego zwoływania izb

- miał inicjatywę ustawodawczą

- przysługiwało mu weto ustawodawcze (zawieszające do czasu ponownego rozpatrzenia ustawy przez izby)

- ogłaszał ustawy

- za zgodą Senatu mógł skrócić kadencję Izby Deputowanych

- przysługiwało mu prawo łaski

- dysponował siłami zbrojnymi

- ponosił odpowiedzialność konstytucyjną za zdradę (w stan oskarżenia stawiała go Izba Deputowanych, a sądził Senat)

Ministrowie

- ich kontrasygnata była konieczna na aktach podpisywanych przez prezydenta

- ponosili odpowiedzialność konstytucyjną przed Senatem

- odpowiadali solidarnie za politykę rządu i indywidualnie za swe akty osobiste (przed obiema izbami Parlamentu)

KONTR REFORMY ALEKSANDRA III

Odrzucenie projektu przedstawicielstw ziemstw było początkiem kursu konserwatywnego i reakcji na liberalne reformy Aleksandra II. O zmianach, jakich dokonano w ustawodawstwie rosyjskim postaram się pokrótce opowiedzieć poniżej. Działania kontreformatorów poszły w trzech głównych kierunkach: systemu oświatowego, samorządu lokalnego i systemu sądownictwa.

Reformy systemu oświatowego.

P rzede wszystkim, w Rosji w ówczesnych czasach studiowała ogromna ilość młodych ludzi. W latach 1875-1885 studiowało 12939 osób, pod tym względem Rosję wyprzedzały tylko Stany Zjednoczone. Statutem carskim z roku 1863 wszystkie uczelnie miały szeroką autonomię- można nawet to określić mianem „ustroju republikańskiego”. Pierwsze kontrreformy uderzyły właśnie w autonomiczność uczelni ponieważ rządzący zdawali sobie sprawę, że to właśnie za murami uczelni dynamicznie rozwijały się liberalne idee. Sytuację dodatkowo komplikował fakt, że duża liczba studentów uczestniczyła w ekstremistycznych ruchach terrorystycznych. Dlatego statutem z 1884 roku zlikwidowano samorząd uniwersytecki, a uczelnie podporządkowano bezpośrednio Ministerstwu Oświaty. Zwiększono nadzór inspektorski, od 1885 roku

Wykres. Zmiany w rozkładzie warstw społecznych w gimnazjach rosyjskich- koniec XIX wieku.

wprowadzono obowiązek noszenia mundurów, co pozwalało kontrolować zachowanie studentów poza murami uczelni. Kontrreformy uderzyły również w gimnazja, które dla młodych ludzi stanowiły „wrota” na uniwersytet. Zmieniono skład warstw społecznych w gimnazjach- do osób niepożądanych zaliczono „dzieci stangretów, lokajów, kucharek, praczek i drobnych sklepikarzy”. Istotę tych zmian trafnie ujął Iwan Dielanow, minister oświaty: „edukacja gimnazjalna jest szkodliwa dla niższych klas”; przez co polecił nie przyjmowanie dzieci, których rodzice nie dają „wystarczających gwarancji prawidłowego nadzoru domowego”. Dekretem z 1884 roku car Aleksander III nakazał tworzenie szkół podstawowych przy cerkwiach. Pobiedosoncew przekazał swojemu carskiemu uczniowi własne poglądy na oświatę w Rosji „ludzie niższej klasy mogą uzyskiwać niewymyślne, ale solidne wykształcenie, potrzebne w życiu, a nie do zrobienia kariery naukowej, ober-prokurator Synodu, głosił pogląd, że „podstawowa oświata ludowa powinna szukać głównego oparcia w duchowieństwie i Kościele.”¹ Państwo roztoczyło nad szkołami troskliwą opiekę, zwiększając dotacje z 55 tysięcy rubli w 1885 roku do 3,5 miliona rubli w 1896 roku. Dodatkowo wydłużona w szkołach cerkiewnych okres nauczania do trzech lat.

Samorząd lokalny.

Również w przypadku samorządu lokalnego car Aleksander III i jego rząd bardzo dokładnie rozplanowali dziedziny swoich działań. Trzema głównymi zagadnieniami jakimi się zajęli, były sprawy gospodarcze, administracyjne i stanowe. Zmiany wprowadzone przez rząd hrabiego Tołstoja stanowiły w dziedzinie gospodarczej pewne dokończenie i naprawienie mankamentów ustawy z 1861 roku, która uwłaszczała chłopów. Obniżono spłaty z tytułu wykupu nadziałów, a w 1883 roku nadziały stały się obowiązkowe i obszarnik nie mógł im się sprzeciwiać. Utworzony Bank Chłopski umożliwił udzielanie pożyczek na korzystnych warunkach stymulując poprawę warunków materialnych na wsi. W 1886 roku zniesiono ostatni relikt prawa pańszczyźnianego- podatek pogłówny, aby usprawnić system fiskalny wprowadzono podatek gruntowy oraz podatek spadkowy i od ruchomości.

Istotnej zmiany dokonano w systemie administracyjnym wraz z ustawą z lipca 1889 roku, która powoływała naczelników ziemskich. Istotą tej ustawy było to, że spośród miejscowej szlachty wybierano naczelników ziemskich, którzy posiadali szeroki zakres uprawnień. Do ich kompetencji należał nadzór nad samorządem gminnym, rozpatrywanie niektórych spraw sądowych, zatwierdzanie wyroków sądów, rozstrzyganie problemów dotyczących ziemi. Jak podkreślali przeciwnicy tej reformy w istocie stanowiła ona pomieszanie władzy sądowniczej z władzą administracyjną. Dodatkowo włączono samorządne organizacje w skład aparatu państwowego. Sam proces uchwalania tej ustawy był charakterystyczny dla pierwszego okresu rządów Aleksandra III. Pomimo, że większość członków Rady Ministrów była przeciwko, młody car przychylił się do opinii mniejszości, reprezentowanej przez Pobiedonoscewa. Siergiej Witte, późniejszy wybitny minister finansów tymi słowami tłumaczy postępowanie cara: ”cesarza uwiodła myśl, że cała Rosja zostanie rozbita na okręgi, że w każdym okręgu będzie szacowny szlachcic (...), że ten szlachcic obszarnik będzie troszczył się o chłopów, będzie ich sądził i godził.”² Naczelnik ziemski miał prawo ukarać chłopa tak zwanymi „karami ojcowskimi”, czyli udzielić chłopu nagany, obłożyć karą pieniężną (5 rubli), zatrzymać w areszcie do siedmiu dni. Ogólna ocena tej reformy jest bardzo zła, ponieważ stanowiła ona ogromne uwstecznienie stosunków społecznych panujących na rosyjskiej wsi. Wprowadzała jakiegoś rodzaju patriarchalny patronat szlachty nad chłopami, przez co w ogromny sposób wzrósł prestiż szlachcica. Dodatkowo szlachta została objęta pomocą materialną w ramach kredytów długoterminowych udzielanych przez Szlachecki Bank Ziemski. Ustawa ta w rzeczywistości realizowała mityczne założenia słowianofilów, którzy idealizując obraz stosunków społecznych na wsi twierdzili, że szlachta to ojcowie, a chłopi to ich dzieci. Główny ideolog słowianofilów, Konstantin Aksakow w ten sposób opisywał rolę chłopstwa w państwie carskim: „lud rosyjski nie ma poczucia państwowości i nie odczuwa najmniejszej potrzeby uczestniczenia w sprawowaniu władzy i zarządzaniu państwem. Zachodnie wolności są mu zupełnie niepotrzebne, czuje się całkowicie swobodnym pod ojcowską ręką cara samowładcy.”³

Niestety niefortunna ustawa o naczelnikach ziemskich przetrwała do roku 1917. Żaden z ministrów Mikołaja II, ani sam car nie mieli na tyle woli politycznej, aby z niej zrezygnować. Przez tak długi czas ustawa ta stopniowo pogłębiała przepaść między chłopami a szlachtą, jednocześnie przygotowując podatny grunt pod przyszłą rewolucję.

Kontrreforma sądownictwa.

Jak słusznie zauważył minister oświaty Dielanow- „nasze wspólne wysiłki w dziedzinie naprawienia szkoły okażą się daremne, jeśli uczniowie od najmłodszych do najstarszych będą demoralizowani przez sąd”⁴. Prostą konsekwencją takiego oświadczenia było wydanie przez Ministerstwo Oświaty w specjalnym oświadczeniu zakazało wszystkim uczniom szkół średnich obecności na salach sądowych. Zakaz ten skutecznie omijano chociażby w ten sposób, że czytano opisy procesów drukowane w codziennej prasie.

Reforma sądowa była najbardziej konsekwentną i najbardziej udaną spośród wszystkich reform Aleksandra III, przebiegała ona trójetapowo. Najpierw w 1885 została zachwiana zasada nieusuwalności sędziów- stworzono możliwość ich odwołania lub przeniesienia. W 1887 zmniejszono ilość rozpraw jawnych, w 1889 znacznie ograniczono rodzaje przestępstw sądzonych przy udziale przysięgłych. Również w przypadku głosowania nad tymi projektami ustaw, car zawsze przychylał się do opinii mniejszości, którą reprezentował Pobiedonoscew. Najcięższym ciosem w stosunku do liberalnej ustawy o sądownictwie z 1864 roku była tzw. „tymczasowa” ustawa o środkach mających służyć ochronie porządku państwowego i ładu społecznego z 1881 roku. Spowodowała ona gwałtowny wzrost represji pozasądowych- teraz można było zostać ukaranym na mocy dekretu administracyjnego.

Jak słusznie zauważył Michaił Heller represje pozasądowe rosły, podczas gdy fala terrorystyczna osłabła znacząco- przede wszystkim było to spowodowane szokiem społecznym po zabójstwie cara. Szok był tak ogromny, że doszło nawet do rozmów pomiędzy przedstawicielami władzy a terrorystami z Narodnej Woli na temat rozejmu.

Zamachy terrorystyczne osłabły również dlatego, że ochrana dostała nową broń do walki z ekstremistami- prowokację. Prowokacja jako technika pozyskiwania informatorów policyjnych w organizacjach opozycyjnych została wymyślona przez kierującego dochodzeniami politycznymi w Petersburgu, podpułkownika Siergieja Diegajewa. Wkrótce po tym funkcjonariusze ochrany zaliczyli pierwszy, znaczący sukces- udało im się zwerbować jednego z przywódców Woli Ludu- Siergieja Diegajewa. Przy pomocy tajnego agenta zorganizowano zamachy na dyrektora departamentu policji, Plehwego oraz na ministra spraw wewnętrznych, Tołstoja. Policji udało się schwytać terrorystów na gorącym uczynku i rozpoczęły się masowe aresztowania wśród działaczy tej organizacji. Dzięki prowokacji policja mogła przeniknąć do praktycznie każdej organizacji rewolucyjnej. Stratedzy policyjni nastawiali jedne grupy przeciwko innym. Dodatkowo policja potrafiła roztaczać parasol ochronny nad swoimi „podopiecznymi”, bezlitośnie tępiąc przeszukiwaniami ich przeciwników politycznych.

Wobec powyższego można postawić pytanie: czy reżim Aleksandra III był reżimem totalitarnym? Na to pytanie odpowiada Michaił Heller pisząc: „Totalitaryzm to system, który gwałci własne prawa, żyje bez praw, zgodnie z wolą najwyższej instancji- partii i jej wodza. W gruncie rzeczy prawdziwy totalitaryzm jest produktem XX wieku. System Aleksandra III, który wysuwał na czoło pełną kontrolę nad społeczeństwem i państwem, widząc główne swoje zadanie w utrzymaniu władzy absolutnej, znajdował się na najlepszej drodze do reżimu totalitarnego.”⁵

REWOLUCJA W ROSJI 1905 – 1907 (PRZYCZYNY I KONSEKWENCJE)

Przyczyny: złe nastroje społeczne po przegranej wojnie z Japonią, kryzys gospodarczy w latach 1901-1903 wpłynęły na wzrost liczby bezrobotnych i rozgoryczonych robotników; działalność rosyjskich liberałów: Związek Wyzwolenia i organizacje przy nim afiliowane, ruch ziemstwa i Związek Związków, powstanie na II Zjeździe SDPRR partii bolszewików, postulujące konieczność obalenia caratu w drodze rewolucji, wybuchy strajków i buntów chłopskich;

Konflikt zbrojny unaocznił słabość militarną Rosji oraz nieudolność dowództwa. Szczególnie dotkliwie odczuło społeczeństwo upadek Port Artur 20 XII 1904 r.

Skutki: rewolucja 1905 roku przyniosła przeobrażenia w systemie politycznym Rosji. Były one spowodowane głównie działaniem rosyjskich liberałów. Zasługą bolszewików było jedynie nieudane, epizodyczne powstanie w Moskwie. Zmianie uległ system rządów w państwie, Rosja stała się monarchią konstytucyjną z zachowaniem silnej pozycji cara. Dokonane zmiany nie rozwiązały sprzeczności politycznych, społecznych i gospodarczych w państwie. Wybuch I wojny dodatkowo je pogłębił, co doprowadziło do wybuchu rewolucji lutowej, a następnie październikowej.

Przyczyny, przebieg i skutki rewolucji w latach 1905 - 1907 w Rosji.

Przyczyny rewolucji

Rosja była państwem, w którym następował duży rozwój przemysłowy, lecz panował całkowicie anachroniczny system władzy. Wciąż bardzo duża część ziem należała do państwa i stanowiła carskie dobra. Car posiadał również nieograniczoną władzę. Wszystkie ważne stanowiska w państwowej administracji i armii zajęte były przed obszarników, którzy udzielali aktywnego poparcia caratowi. Burżuazja rosyjska była natomiast zupełnie pozbawiona wpływu na rządzenie krajem.

Burżuazja rosyjska w znacznym stopniu przyczyniła się do wybuchu rewolucji. Przeciwko niej zbuntowali się robotnicy mający już dość ucisku z jej strony.

Burżuazję w państwie rosyjskim podzielić można na rosyjską i narodową, która wykształciła się w podbitych krajach i miała bardziej opozycyjne nastawienie. Narodowa burżuazja była pod silną presją ze strony obywateli, którzy dążyli do wywalczenia niepodległości. Miała ona zamiar przewodzić społeczeństwu, dlatego otwarcie nie mogła popierać działań cara. Nie chciała też pozwolić na to by klasa robotnicza walczyła razem z chłopami robotnikami rosyjskimi. Zajmowała ona nacjonalistyczną postawę.

Rosyjski imperializm oraz postawa burżuazji (ucisk narodowy i kapitalistyczny, policyjny i obszarniczy despotyzm cara) wpływały na nastroje obywateli Rosji. Sytuacja zaostrzyła się w czasach ekonomicznego kryzysu, do którego doszło w latach 1900 - 1909 r. Spowodował on gwałtowne pogorszenie sytuacji życiowej obywateli i warunków pracy robotników.

Robotnicy zrozumieli swe znaczenie w społeczeństwie dzięki działalności Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Ugrupowanie to założone zostało w 1898 r., a na jego czele stanął Włodzimierz Lenin. Partia ta w swoim programie proponowała zjednoczenie się klasy robotniczej, a także każdej demokratycznej siły w państwie, zwłaszcza chłopów. Jej działacze demaskowali rzekomą demokrację liberalnej burżuazji. Byli przekonani, że w przypadku wybuchu rewolucji pójdzie ona na ugodę z carem. Spowodowało to w 1904 r. liczne strajki polityczne i ekonomiczne.

By przeciwstawić się narastającym nastrojom rewolucyjnym car podejmował wiele działań. Jednak przede wszystkim zapobiec rewolucji miało zwycięstwo Rosji nad Japonią, której przyczyną stał się podział terenów należących do Chin. Wojenny sukces wzmocniłby nadszarpnięty autorytet cara na międzynarodowej arenie, a także przyczyniłby się do powstrzymania rewolucji. Złe wyposażenie i wyszkolenie żołnierzy oraz nieudolność dowódców nie pozwoliły jednak na zwycięstwo. Rosja w wojnie z Japonią poniosła straszliwą klęskę. Zdecydowanie podniosło to poziom niezadowolenia chłopów, robotników, inteligencji oraz burżuazji. Tą sytuację wykorzystali bolszewicy, organizując protesty przeciwko działaniom wojennym i pokazując wady rządów cara. Klęska armii rosyjskiej pogorszyła jeszcze złą sytuację proletariatu.

Przebieg rewolucji

Bezpośrednim powodem wybuchu rewolucji stała się tzw. "krwawa niedziela", do której doszło 22 stycznia 1905 r. w Petersburgu. Z petycją do cara udał się wtedy wielotysięczny tłum mieszkańców miasta by prosić go o pomoc dla znajdującego się w ciężkiej sytuacji społeczeństwa. Demonstracja miała charakter pokojowy, a zorganizowana została przez Towarzystwo Robotników Petersburga, któremu przewodniczył Jerzy Gapon. Biorący w niej udział ludzie wierzyli naiwnie, że car udzieli im pomocy i ruszyli w kierunku Pałacu Zimowego. Z rozkazu cara Mikołaja II wojsko otworzyło ogień do nadchodzącego tłumu. Zginęło wtedy blisko 1000 osób, a bardzo wiele zostało rannych.

Dla obywateli Rosji był to sygnał do jeszcze większej walki z caratem. Na wieść o tym wydarzeniu powszechny strajk ogarnął Moskwę i Petersburg, a następnie przeniósł się na całą Rosję. Walkę z rządami cara rozpoczęli robotnicy, chłopi, a nawet żołnierze, którzy wzniecili bunt na pancerniku "Potomkin". Powoływano wiele rad, których przedstawiciele kierować mieli działaniami rewolucjonistów. Powstawały Rady Delegatów Robotniczych, Rady Żołnierskie i Rady Delegatów Chłopskich. Przerażony niepokojącym rozwojem sytuacji car zdecydował się na ustępstwa. Były one jednak tylko pozorne. 6.VIII.1905 r. ogłoszony został manifest o powołaniu Dumy (rosyjskiego parlamentu). Duma miała reprezentować kapitalistów, obszarników oraz zamożnych chłopów. Miała być jednak organem nie ustawodawczym, lecz tylko doradczym. Nie spodobało się to klasie robotniczej, która przystąpiła do kolejnych strajków i demonstracji.

W tym czasie dobiegała końca wojna Rosji z Japonią. W wyniku porażki rząd rosyjski zmuszony był oddać Japonii część Sachalinu, Port Artur oraz wpływy w Mandżurii i Korei.

Pod koniec 1905 r. doszło do nasilenia strajków w całym imperium carskim. Brali w nich udział chłopi, robotnicy, kolejarze, studenci oraz część urzędników państwowych. Zamknięte zostały banki i teatry.

Rosyjskich rewolucjonistów połączył październikowy strajk, który zmusił cara do ustępstw wobec obywateli. 30.X.1905 r. ogłoszony został manifest październikowy obiecujący nietykalność osobistą, wolność słowa, wolność stowarzyszeń i zgromadzeń oraz zwołanie Dumy mającej możliwości ustawodawcze. Nikt nie wierzył jednak w te zapewnienia. Manifestowi temu towarzyszyły organizowane przez cara działania antyrobotnicze i antyżydowskie w wielu miastach m.in. w Moskwie, Saratowie, Baku, Odessie, Białymstoku i Łodzi.

Rewolucjoniści zrozumieli, iż car nie zrezygnuje dobrowolnie ze sprawowania władzy. Październikowe powstanie przetarło szlak dla kolejnego powstania, które tym razem miało mieć charakter zbrojny. Przygotowania do niego prowadzone były przez bolszewików, którzy realizowali uchwały podjęte na III Zjeździe SDPRR. 7 grudnia Rada Delegatów Robotniczych wezwała obywateli do strajku powszechnego, który 10 grudnia przekształcił się w zbrojne powstanie. Głównymi miejscami zaciekłych starć były robotnicze dzielnice Moskwy. Walki zakończyły się klęską proletariatu, lecz mocno zachwiały posadą cara. Bardzo ważnym punktem rewolucji było również powstanie, do którego doszło w grudniu.

Na początku 1906 r. przeprowadzone zostały wybory do I Dumy, w których udział wzięły nowo powstałe ugrupowania. Wśród nich była Partia Konstytucyjno - Demokratyczna (tzw. kadeci) oraz chłopska Partia Pracy (tzw. trudowicy). W kwietniu 1906 r. Duma rozwiązana została jednak przez cara. Podobny los spotkał wybraną niedługo później II Dumę. W jej skład wchodzili eserowcy oraz bolszewicy. Eserowcy reprezentowali interesy zamożnych chłopów i dążyli do zreformowania ustroju kapitalistycznego. Wierzyli, że rozwiąże to problemy państwa. Walczyli oni zaciekle z rządami cara. Bolszewicy uważali, że dla dobra rewolucji poświęcić należy wolność i prawa jednostki. Najważniejsza była dla nich rewolucja społeczna i temu podporządkowali swoje działania. Na demokratyczne zasady patrzyli tylko przez pryzmat potrzeb własnej partii. Uważali, że dobro rewolucji jest ważniejsze niż przestrzeganie prawa. Dopiero III Dumie udało się przetrwać, pięcioletnią kadencję. Została ona wybrana według zmienionego prawa wyborczego m.in. prawa głosu pozbawiona została duża część robotników. Przewodzili jej oktobryści popierający Piotra Stołypina. Stołypin bezlitośnie walczył z ruchem rewolucyjnym. Był on równocześnie wielkim reformatorem. Próbował on wprowadzić wiele reform, z których najważniejszą była ta zezwalająca każdemu chłopu wystąpić z obszcziny i stać się indywidualnym właścicielem ziemskim. Nie udało mu się wprowadzić wszystkich zaplanowanych reform z powodu wybuchu I wojny światowej.

Nastroje rewolucyjne w Rosji zaczęły opadać, choć wielu chłopów kontynuowało walkę, paląc dwory i zagarniając ziemie. Miejsce miało też kilka powstań wśród żołnierzy rosyjskich. Kapitaliści zaatakowali proletariat chcąc odebrać mu rewolucyjne zdobycze. Fabrykanci masowo zwalniali z pracy robotników i zamykali fabryki. Rozpoczęły się represje wobec działaczy rewolucyjnych. Wielu z nich zawisło na szubienicach nazywanych "krawatami Stołypina". Część została skazana na zesłanie.

Skutki rewolucji

Rewolucja, mimo, że została pokonana przyniosła rosyjskim obywatelom pewne korzyści. Podważony został system samodzierżawia. Możliwe było zakładanie legalnych ugrupowań politycznych. Ruch rewolucyjny przyczynił się także do powstania warstwy chłopów - indywidualnych posiadaczy ziem. Wydarzenia te były generalną próbą przed następnym powstaniem, do którego doszło dziesięć lat później.

1

2^ tamże, str.644

3^ tamże, str. 645

4^ tamże, str. 643

5^ tamże, str. 648