A. Ogólne uwagi
W świetle obowiązujących regulacji prawnych na zakres zdolności do czynności prawnych wpływ wywierają:
wiek osoby fizycznej,
ubezwłasnowolnienie,
ustanowienie w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie doradcy tymczasowego, oraz
zawarcie małżeństwa przez kobietę mającą ukończone 16 lat, a przed ukończeniem przez nią 18 roku życia.
W związku z powyższym - w zależności od wystąpienia poszczególnych okoliczności - osoba fizyczna może:
nie mieć zdolności do czynności prawnych
mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych
mieć pełną zdolność do czynności prawnych
B. Brak zdolności do czynności prawnych
W myśl art. 12 KC nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
1. Wiek
Ustalenie, czy osoba fizyczna ukończyła trzynaście lat, następuje w oparciu o zasady obliczania wieku.
2. Ubezwłasnowolnienie
Natomiast ubezwłasnowolnienie (w obu jego postaciach: całkowitego i częściowego orzekane jest przez sąd okręgowy w postępowaniu nieprocesowym, na wniosek uprawnionego podmiotu w razie stwierdzenia przesłanek określonych w art. 13 KC oraz art. 16 KC. Na uwagę zasługuje jednak fakt, iż sama choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy oraz zaburzenia innego typu, niepoparte prawomocnym orzeczeniem o ubezwłasnowolnieniu, pozostają bez wpływu na zdolność do czynności prawnych i jej zakres.
3. Przedstawicielstwo
Co do zasady osoba pozbawiona zdolności do czynności prawnych nie jest władna dokonywać ich skutecznie samodzielnie (art. 14 KC). Drogę do uczestnictwa w obrocie cywilnoprawnym takiej osobie otwiera instytucja przedstawicielstwa (art. 95 KC). Osoba taka może mianowicie działać przez swego przedstawiciela ustawowego, którym jest rodzic albo opiekun (art. 98 KC).
a. Przedstawiciel dziecka
Przedstawicielami ustawowymi dziecka są jego rodzice, jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską (art. 98 KRO). W przypadku, gdy władza rodzicielska nie przysługuje żadnemu z rodziców albo, gdy rodzice są nieznani, ustanawia się dla dziecka opiekę (art. 94 § 3 KRO). Ponadto w sytuacjach określonych w art. 98 § 2 KRO tj., gdy przysługujące rodzicom kompetencje do reprezentowania dziecka są ograniczone, wówczas dziecko reprezentuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
b. Przedstawiciel ubezwłasnowolnionego
Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie - w myśl art. 13 § 2 KC ustanawia się opiekę, chyba, że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.
4. Skutki braku zdolności do czynności prawnych
Według art. 14 § 1 KC czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Czynność prawna dokonana przez osobę niezdolną do czynności prawnych dotknięta jest sankcją bezwzględnej nieważności. Sankcję tę należy uwzględniać z urzędu, może się na nią powołać każdy zainteresowany podmiot, a sama czynność prawna dokonana przez osobę niemającą zdolności do czynności prawnych nie może być, więc konwalidowana.
Zasada przyjęta w art. 14 § 1 KC doznaje jednak pewnego ograniczenia w przypadku "umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego”.Tego typu umowa, zawarta przez osobę niezdolną do czynności prawnych, "staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba, że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie" tej osoby
Do warunków zastosowania art. 14 § 2 KC należą:
zawarcie umowy przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych,
zaliczenie tej umowy do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. kupno tabliczki czekolady),
brak skutku w postaci rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej,
wykonanie umowy.
C. Ograniczona zdolność do czynności prawnych
Taki zakres zdolności do czynności prawnych przysługuje trzem kategoriom osób:
małoletnim, którzy ukończyli lat trzynaście,
osobom ubezwłasnowolnionym
osobom, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego
1. Małoletni
Małoletniość, a tym samym ograniczenie w zdolności do czynności prawnych, trwa do uzyskania pełnoletniości
Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.
Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletniość. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.
2. Ubezwłasnowolniony częściowo
Przesłanki oraz jej formalnoprawny skutek zostały uregulowane w art. 16 KC. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
3. Ustanowienie doradcy tymczasowego
Zasady ograniczenia zdolności do czynności prawnych w odniesieniu do osób, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego zostały uregulowane w art. 548 KPC. Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia. Doradcą tymczasowym należy ustanowić przede wszystkim małżonka, krewnego lub inną osobę bliską, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie wzgląd na dobro osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Sąd może zwrócić się do organizacji społecznej wymienionej w art. 546 § 3 o wskazanie osoby, która mogłaby być ustanowiona doradcą tymczasowym.
4. Sposób dokonywania czynności prawnych
Możność dokonywania czynności prawnych przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych kształtuje się w zależności od rodzaju czynności prawnej. Poniżej przedstawiono trzy możliwości.
a. Wymóg zgody przedstawiciela ustawowego - zasada ogólna
Zgodnie z art. 17 KC z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Z przepisu tego wynika, zatem, że osoba ta może wprawdzie sama dokonywać czynności prawnych, ale do ich ważności wymagana jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna, kuratora bądź doradcy tymczasowego), chyba, że ustawa stanowi inaczej (np. art. 20 KC). Hipoteza tego przepisu została ograniczona do czynności (zarówno jednostronnych jak i umów), przez które ograniczony w zdolności do czynności prawych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem (a także tzw. czynności o podwójnym skutku (art. 155 § 1 KC i art. 510 § 1 KC).
Chwila udzielenia zgody przez przedstawiciela ustawowego na dokonanie przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych zależy od rodzaju czynności prawnej. W przypadku jednostronnej czynności prawnej zgoda powinna być udzielona przed dokonaniem czynności lub najpóźniej równocześnie z jej dokonaniem; niespełnienie tego warunku skutkuje nieważnością czynności prawnej (art. 19 KC). Inaczej sprawa ta kształtuje się w odniesieniu do umów. Wówczas dla ważności takiej umowy wystarczy potwierdzenie umowy już po jej zawarciu (art. 18 KC). W sytuacji zawarcia umowy, dla której wymagana jest zgoda przedstawiciela, bez takiej zgody, powstaje tzw. bezskuteczność zawieszona, a czynność prawna nazywana jest czynnością "niezupełną" lub "kulejącą" (negotium claudicans). Ponadto z art. 18 § 3 KC wynika, iż strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody przedstawiciela ustawowego tej osoby.
W razie potwierdzenia - umowa staje się ważna od chwili jej zawarcia (ex tunc). Odmowa potwierdzenia prowadzi natomiast do nieważności umowy.
b. Brak zgody przedstawiciela ustawowego
Grupę czynności prawnych, w zakresie, których ograniczony w zdolności do czynności prawnych może działać samodzielnie wyznaczają:
przepisy, przewidujące wyjątki od zasady ogólnej wyrażonej w art. 17 KC, oraz
wnioskowanie a contrario z art. 17 KC
Do pierwszej grupy zalicza się m.in.:
art. 20 KC - umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego,
art. 21 KC - rozporządzanie swoim zarobkiem,
art. 22 KC - czynności prawne odnoszące się do przedmiotów oddanych do swobodnego użytku,
art. 119 § 2 KRO - wyrażenie zgody (w roli rodzica) na przysposobienie dziecka,
Natomiast z rozumowania a contrario z art. 17 KC można wyprowadzić wniosek, iż czynności prawne nieprowadzące do zobowiązania ani niestanowiące rozporządzenia mogą być dokonywane skutecznie przez samego ograniczonego w zdolności do czynności prawnych bez zgody jego przedstawiciela ustawowego. W tej grupie wymienia się najczęściej przyjęcie darowizny nieobciążonej poleceniem (por. uchw. SN PSIC z 30.4.1977 r., III CZP 73/76, OSN 1978, Nr 2, poz. 19). Za inne przykłady takich czynności można chyba uznać: dokonanie aktów przebaczenia, o których mowa w art. 899 KC, art. 930 KC i art. 1010 KC. Jednakże i w tej grupie czynności prawnych istnieją wyjątki. Niektóre czynności prawne tego rodzaju z mocy wyraźnego przepisu wymagają zgody przedstawiciela ustawowego (np. uznanie dziecka, por. art. 74 KRO).
c. Zakaz dokonywania określonego rodzaju czynności prawnych
Z sytuacją taką mamy do czynienia w art. 944 § 1 KC
Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.
5. Sposób występowania w obrocie prawnym
Ograniczony w zdolności do czynności prawnych może występować w obrocie cywilnoprawnym w dwojaki sposób:
osobiście (działając samodzielnie lub za zgodą przedstawiciela ustawowego) albo
jako osoba reprezentowana przez swojego przedstawiciela ustawowego (sytuacja ta dotyczy w zasadzie wszystkich czynności prawnych, dla których przedstawicielstwo nie jest wyłączone (por. art. 98 § 2 KRO i art. 159 § 1 KRO), a więc również takich, dla których nie jest potrzebna zgoda przedstawiciela ustawowego (np. art. 20 KC).
D. Pełna zdolność do czynności prawnych
Według art. 11 KC pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą zyskania pełnoletniości. Osoba pełnoletnia może jednak nie uzyskać (albo stracić juz nabytą) pełnej zdolności do czynności prawnych w przypadku jej ubezwłasnowolnienia (całkowitego bądź częściowego). Osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może dokonywać ze skutkami prawnymi wszelkich czynności prawnych w granicach przysługującej jej zdolności prawnej.
W tym miejscu warto również zwrócić uwagę na zapis znajdujący się w art. 10 § 2 KC, w myśl, którego małoletni uzyskuje pełnoletniość przez zawarcie małżeństwa. Osoba taka nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. Choć nie wynika to wprost z przepisów Kodeksu cywilnego, to jednak w świetle odpowiednich regulacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 10 KRO) - uznać należy, iż powyższa możliwość przedwczesnego osiągnięcia pełnoletniości odnosi się wyłącznie do kobiet. Według § 1 cytowanego wyżej artykułu nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.
BIBLIOGRAFIA:
M. Pazdan (w:) System Praw Prywatnego, Tom 1. Prawo cywilne - część ogólna, pod. red. M. Safjana, Warszawa 2007 r.,
http://www.net4lawyer.com/openlaw/wikka.php?wakka=OsobaFizycznaZdolnoscDoCzynnosciPrawnych