Joanna Kołacz

Kl. III d

I LO w Nowym Sączu

Motyw snu w literaturze i jego funkcja w utworze

Sen w dosłownym znaczeniu oznacza codzienną regenerację sił podczas nocnego odpoczynku. O wiele bardziej interesująca jest jednak inna sfera snu – śnienie. Marzenie senne, które staje się udziałem śpiącego, bywa często tak sugestywne, że nie potrafi on oddzielić jawy od snu. Według teorii Freuda sen jest wyrazem podświadomości, ukrytych ludzkich dążeń, pragnień i fascynacji. Wówczas wychodzą na jaw najbardziej skrywane w głębi umysłu kompleksy, przykre doświadczenia itp. W konkretnym tekście kultury motyw snu może być realizowany w rozmaity sposób. W dziełach dawnych epok często sen stanowił alegorię, jego znaczenie należało odczytywać symbolicznie. Szczególnie w romantyzmie zwracano uwagę na fakt, że sen kłóci się z racjonalizmem i realizmem, dlatego stosowano go aby wyeksponować wątki czy tematy, które zbliżają się do fantastyki i irracjonalizmu. Wreszcie bardzo często spotykane jest budowanie rzeczywistości świata przedstawionego na kształt snu. Oznaczało podporządkowanie całej struktury danego tekstu regułom marzenia sennego – poluźnienie motywacji psychologicznej wydarzeń czy związków przyczynowo-skutkowych.

W „Biblii” sen był drogą przekazywania informacji od Boga. Mógł za jego pośrednictwem ostrzegać, tłumaczyć, a nawet wydawać polecenia. Wizja drabiny, po które wspinają się i schodzą aniołowie, miała pokazać świętemu Jakubowi hierarchię anielską. Drabina symbolizowała opatrzność bożą i wskazywała, iż droga pomiędzy ziemią a niebem jest otwarta i dostępna każdemu. Aniołowie idący od nas ku górze zanoszą do Boga nasze modlitwy i ofiary, natomiast aniołowie, którzy zstępują od Boga, mają być towarzyszami, przewodnikami i obrońcami naszej trudnej i pełnej niebezpieczeństw drogi.

Kochanowski wykorzystał motyw snu w trenie VII jako zapowiedź śmierci, a w trenie X prosił o przybycie Urszulki i przekonanie się, że życie pozagrobowe istnieje. Najważniejszą rolę pełnił on jednak w „Trenie XIX- albo śnie”, ponieważ stał się miejscem spotkania z ukochaną córeczką. Podmiotem lirycznym całego cyklu jest ojciec-poeta, a opiewaną osobą zmarłą, Urszulka. Pociechę przynosi zmarła matka poety, która pojawia się we śnie z Urszulką na ręce. Może to mieć rozmaite znaczenie. Sen jest jedynym stanem, w którym można rozmawiać ze zmarłymi, a więc sytuacja jest przedstawiona realistycznie. Natomiast w tradycji uznaje się go za objawienie, dlatego i taka interpretacja jest dopuszczalna. Według dwudziestowiecznego spojrzenia na sen był on projekcją myśli, pragnień i podświadomych oczekiwań. W takiej perspektywie pocieszenie przyniósłby sobie sam poeta. Jest to o tyle logiczne, że już w poprzednich trenach poszukuje on odpowiedzi na pytanie o sens doświadczenia, które go spotkało.

William Szekspir wykorzystuje sny by ukazać wewnętrzne odczucia i rozterki bohaterów. Prześladują one Makbeta i jego żonę, uzmysławiając im okropieństwo zbrodni, których się dopuścili. Koszmarne wizje wytrącają ich z równowagi, są projekcją duszy, wyrzutów sumienia i rozdarcia wewnętrznego. Skrajne obciążony emocjonalne Makbet widzi, tuż przez zabójstwem Dunkana, nieistniejący sztylet oblany krwią zwrócony rękojeścią ku niemu. Ma omamy słuchowe - donośny głos zapowiada mu utratę snu „Nie zaśniesz już więcej! Makbet zabija sen niewinny sen”. Dręczy go bezsenność na tle nerwowym, wyrzuty sumienia nigdy nie pozwolą mu zasnąć.

Sens marzenie sennego w III części „Dziadów” został wyłożony w Prologu- sen to objaw „życia duszy”, za jego pomocą następuje projekcja wewnętrznych doznań.. Mickiewicz nadał nowe znaczenie snu, rozumianego jako wolność duszy. Człowiek może zostać zniewolony fizycznie, jednakże jego dusza dzięki wierze i wewnętrznej sile pozostaje wolna. Sen pozwala jej na opuszczenie ciała (transcendentalizm) i swobodną podróż przez wszystkie strefy metafizyczne. Konrad był więziony przez władze carskie, lecz jego dusza, będąca bytem transcendentalnym uniosła się ku Niebu, by wyzwać Boga na pojedynek. Zgodnie z romantyczną filozofią sen odkrywa prawdę o człowieku. Śpiący człowiek nie kontroluje się, nie udaje innej osobowości. Ukazuje się jego prawdziwa natura, lęki i marzenia. Gubernator Nowosilcow na co dzień daje się poznać jako człowiek okrutny i bezwzględny. Jego życie jest puste i samotne, jednak nie cierpi - sensem jego życia jest władza i pieniądze. Belzebub zsyła mu sen, w którym doznaje zaszczytów ze strony Cara, jest podziwiany, jednak gdy władca się od niego odwraca, jego życie staje się koszmarem, a dusza jest skazana na czeluści piekielne. Zupełnie inaczej przedstawiony sen Ewy. Jest on spokojny, harmonijny, czysty, co jest bezpośrednim odbiciem jej postawy życiowej i postrzegania świata. Motyw snu dla dramatu jest elementem nieodzownym, pozwala głębiej i pełniej poznać poszczególne postaci utworu.

W epoce racjonalizmu, raczej nie powinniśmy spodziewać się motywów związanych z marzeniami sennymi. Tymczasem w „Lalce” będące przecież szczytowym osiągnięciem polskiej prozy realistycznej XIX wieku, sny poszczególnych postaci odgrywają zaskakująco dużą rolę.
Sny Izabeli Łęckiej odzwierciedlają jej duszę, marzenia i pragnienia. Kiedy kupiła posąg pięknego Apollina bardzo często nawiedzał ją w snach. Przybierał różne postacie: generała, tenora, księcia, strażaka, które potem zaprzątały myśli panny Izabeli. Ten sen odzwierciedla jej marzenia o pięknym, wspaniałym mężczyźnie, mogło to wynikać z przekonania bohaterki, że jest wyśnionym ideałem każdego mężczyzny. Kolejny sen Izabeli pojawia się bezpośrednio po poznaniu kupca. Wokulski jawi się jako monstrum o odrażających dłoniach, który podporządkowuje sobie nie tylko ją sama, ale i całą rodzinę Łęckich. Obrazuje to jej lęk przed nieznajomym człowiekiem, wpływowym dzięki swym pieniądzom i osaczającym ją ze wszystkich stron. Sen uzewnętrznia odczucia Izabeli, lęk, niepokój, jaki budzi w niej człowiek, który zdominował życie jej rodziny. Rzecki jest samotnikiem, nie lubiącym towarzystwa, tymczasem ma pójść do teatru i siedzieć w pierwszym rzędzie. Ma sen, że jest w teatrze i dostaje zamiast albumu kalesony. Sen pokazuje jego lęki przed poznanie czegoś nowego, zmianami w jego poukładanym życiu. Sny w „Lalce” odgrywają bardzo ważną rolę, ponieważ odwzorowują marzenia oraz wewnętrzne rozterki, obawy i lęki bohaterów. Są uzewnętrznieniem duszy.

W „Zbrodni i karze” sny pomagają bohaterom, zrozumieć swoje błędy. Główny bohater - Raskolnikow swoje postępowanie wyjaśnia rozumowo, zagłuszając wyrzuty sumienia. Dlatego jego przemiana może odbyć się jedynie we śnie, gdy ujawnia się podświadomość człowieka. Tuż przed dokonaniem morderstwa Rodion źle spał i miał koszmarne sny. We śnie powróciło wspomnienie z dzieciństwa, w którym jako siedmioletni chłopiec jest mimowolnym świadkiem zakatowania starej kobyłki przez jej zwyrodniałego właściciela, chłopa Mikołkę. W oparciu o psychoanalizę Freuda można interpretować ten sen jako: ostrzeżenie –obraz znęcania się nad niewinnym i bezbronnym zwierzęciem, budzi w nim grozę i strach; pokazuje prawdziwą naturę bohatera – Raskolnikow jest wrażliwy, sprawia wrażenie niezdolnego do zadawania bólu i cierpienia. Ukazanie go jako siedmioletniego chłopca, może być próbą odcięcia się raz na zawsze od niewinności- Raskolnikow wpada w szpony zła. Uporczywe sny dotykają także innych, którzy wstąpili na niewłaściwą ścieżkę. Swidrygajłow to człowiek nikczemny, który bez skrupułów skrzywdził wiele kobiet. Popełnione zbrodnie nie dają mu spokoju. Dręczą go koszmary, majaczy, męczy go szum liści za oknem- czyli strach wydarty z najgłębszych zakamarków podświadomości.

Oniryzm, czyli technikę budowania akcji na podobieństwo snu wykorzystał w „Procesie” Franz Kafka. W tej powieści podobnie jak w wielu marzeniach sennych mamy do czynienia z wydarzeniami, w których każde jest konkretne i realistyczne, całość jednak jest nieprawdopodobna i fantastyczna. Jak twierdzi Fromm: „Aby zrozumieć tę powieść, należy ją odczytywać tak, jakbyśmy słuchali jakiegoś marzenia sennego- długiego, zawikłanego snu, w którym zewnętrzne wydarzenia dzieją się w przestrzeni i czasie, będąc odpowiednikiem myśli i uczuć śniącego, w tym przypadku bohatera powieści- Józefa K.”. Powieść rozpoczyna się stwierdzeniem, że bohater pomimo tego, że nie zrobił nic złego został zatrzymany. Pojawia się tu podwójne znaczenie słowa „zatrzymany”. Pierwsze aresztowanie przez policję, drugie zahamowanie możliwości rozwoju. W jawnej warstwie opowieści używa się wyrażenia „zatrzymany” w pierwszym rozumieniu. Natomiast jej symboliczne znaczenie zawarte jest w drugim. K. ma świadomość, iż jest aresztowany i zahamowany w swym własnym rozwoju. Życie Józefa K. było puste, jego jałowa egzystencja pozbawiona była miłości i elementów twórczych. K. nie wiedział kto go oskarżył ani co mu się zarzuca. Miał jednak mglistą świadomość, że trwoni swoje życie i ulega wewnętrznej degradacji. Odtąd cała powieść opowiada o staraniach, jakie podejmuje, aby obronić samego siebie. Wynik okazał się jednak tragiczny: chociaż K. słyszał głos sumienia, nie rozumiał go. Szukał pomocy na zewnątrz, u adwokatów lub kobiet, zapewniając ich o swojej niewinności i zagłuszając głos mówiący mu, że jest winny.
W powieści znajdują symboliczny wyraz dwa rodzaje sumienia: sumienie humanistyczne, które jest naszym własnym głosem, przywołującym nas z powrotem do samych siebie, reprezentuje je nadzorca i ksiądz. Drugim rodzajem sumienia jest sumienie autorytatywne, dla którego posłuszeństwo jest największą cnotą, nieposłuszeństwo zaś największą zbrodnią, uosabia je sąd, sędziowie i adwokaci. Tragiczna pomyłka K. polega na tym, że pomylił on głos sumienia humanistycznego z autorytatywnym i bronił się przed zarzutami. Nigdy nie zaświtała mu myśl, że reprezentantem prawa nie jest sąd, lecz jego własne sumienie. Raz jeden dane mu było zbliżyć się do prawdy. Podczas rozmowy z księdzem K. miał sposobność wejrzenia w samego siebie i stwierdzenia co mu się właściwie zarzuca, lecz interesował się tylko ustaleniem skąd może uzyskać wsparcie. Powieść, kończy się jak wiele marzeń sennych dręczącym koszmarem. Jednak to właśnie w chwili, gdy wszystko ma się zakończyć K. zdaje sobie sprawę ze swej zachłanności i jałowości własnego życia. Dopiero w obliczu śmierci przerażenie pozwoliło mu uświadomić sobie możliwość przyjaźni i miłości i paradoksalnie w tej chwili po raz pierwszy uwierzył w życie.

Literatura od wieków odwołuje się do snów i widzeń jako tematów i motywów, nawet zasad kompozycyjnych dzieł – uzasadnia luźne powiązanie poszczególnych wątków, niezwykłe relacje miedzy nimi, pozwala ignorować reguły logiki. Sen może też być miejscem akcji, we śnie mogą rozgrywać się ukazane wydarzenia, poprzez interpretację snów niekiedy usiłowano poznawać przyszłość. Literatura oniryczna posługuje się technikami onirycznymi –ukazane w utworze wydarzenia nie maja prostych motywacji, odpowiedników w realności, lecz przypominają marzenia senne. Sny są często emanacją stanów wewnętrznych bohatera, niejednokrotnie właśnie z marzeń sennych dowiadujemy się prawdy o stanie jego umysłu. Mogą mieć charakter proroczy i prognozować przyszłość, tworzyć nastrój tajemniczości jak w III części „Dziadach” Adama Mickiewicza. Odzwierciedlają stan duszy jak w „Lalce” Bolesława Prusa. W „Makbecie” Williama Szekspira wprowadzają nastrój grozy, a także odsłaniają wnętrze bohaterów.