Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych często zwane również prawem wojennym, zawiera w swych ramach normy prawne dotyczące wszczynania, przebiegu
i kończenia konfliktów zbrojnych. W swych ogólnych założeniach zajmuje się następującymi elementami prawnymi:

1. Określa wymogi stawiane członkom sił zbrojnych (kombatantom), w tym ich sytuację prawną.

2. Reguluje doniosłe kwestie związane z okupacją nieprzyjacielskiego terytorium.

3. Traktuje o ochronie osób cywilnych, zwłaszcza ludności nieprzyjacielskiego państwa, o postępowaniu z rannymi i chorymi, o jeńcach wojennych, o ochronie dóbr kultury.

4. Wprowadza ograniczenia i wskazania co do środków i metod prowadzenia walki oraz ustanawia dyspozycje dotyczące naruszeń tego prawa.

5. Zajmuje się prawnymi następstwami stanu wojny w sferze stosunków międzynarodowych, zarówno w odniesieniu do stron wojujących, jak i państw neutralnych.

6. W stosunkowo jeszcze niewielkim, ale stale rosnącym rozmiarze międzynarodowe prawo wojenne zajmuje się również konfliktami zbrojnymi o charakterze niemiędzynarodowym, lecz wewnątrzpaństwowym.

Prawo wojenne było w przeszłości często spisywane w aktach prawa wewnętrznego poszczególnych państw. W niektórych państwach takie akty prawne były sporządzane już w średniowieczu. Dopiero jednak w XIX wieku w prawie wojennym nastąpił przełom, wywołany zawieraniem wielostronnych umów międzynarodowych. Sprawiło to, że zaczął się rodzić powszechnie obowiązujący w skali światowej system traktatowy prawa wojennego.

Początek dała “Deklaracja w sprawie wojny morskiej”, podpisana w Paryżu 16 kwietnia 1856 r., w związku z zakończeniem wojny krymskiej (1853 - 1856). Określała ona niektóre prawa państwa neutralnego w wojnie morskiej oraz sposoby prowadzenia blokady wybrzeża. Deklaracja paryska zniosła także korsarstwo. Było to ostateczne zwycięstwo zasady, że wojna nie może być prowadzona przez osoby prywatne.

Kolejnym bardzo ważnym aktem międzynarodowego prawa wojennego była “Deklaracja w sprawie pocisków wybuchających małego kalibru” z 29 listopada 1868 r., zwana od miejsca podpisania deklaracją petersburską. Wprowadzała ona zakaz używania pocisków o wadze mniejszej niż 400 g. W drugiej połowie XIX wieku podjęto dalsze prace zmierzające do kodyfikacji i upowszechnienia zasad międzynarodowego prawa wojennego. Owocem tych prac była deklaracja brukselska z 1874 r. stanowiąca projekt kodeksu prawa wojny lądowej.

Duży wpływ na kształtowanie się i treść międzynarodowego prawa wojennego miały także regulaminy i instrukcje wojskowe poszczególnych państw. Szczególne znaczenie przypisuje się amerykańskiemu podręcznikowi prawa wojennego z 1863 r. Znaczącą rolę odegrały też regulaminy wojskowe: francuski, angielski i niemiecki. W tym też okresie wykształciły się i utrwaliły dwie podstawowe zasady międzynarodowego prawa wojennego, tj. zasada równości wojujących stron i zasada konieczności wojennej (wojskowej).

Pierwsza zasada oznaczała, że w toku działań wojennych i w sytuacjach z nimi bezpośrednio związanych siły zbrojne i ich członkowie mają podobne prawa
i obowiązki niezależnie od tego, czy są wojskami i żołnierzami agresora czy też strony broniącej się przed agresją. Wszystkich obowiązują jednakowe zasady prowadzenia walki
i związane z tym ograniczenia.

Konieczność wojenna (wojskowa) to specyficzna, samodzielna i prawna podstawa prowadzenia działań zbrojnych i zachowania się w różnych sytuacjach na polu walki, która w momencie gdyby nie toczyły się działania wojenne, byłaby uznana za niedopuszczalną
i podlegała ściganiu karnemu. Wolno więc w czasie konfliktu zbrojnego dokonywać niszczeń dóbr materialnych, wolno godzić na życie i zdrowie nieprzyjacielskich żołnierzy, wolno internować lub zmuszać do pracy mieszkańców okupowanych terytoriów nieprzyjacielskich itp. Nikt nie może być pociągany za takie czyny do odpowiedzialności karnej lub dyscyplinarnej nawet jeśli znajdzie się w ręku nieprzyjaciela, na którego szkodę działał. Warunkiem legalności działania w warunkach konieczności wojennej jest jednakże takie postępowanie, by nie dochodziło do naruszenia norm prawa wojennego. Nigdy więc np. nie wolno zabijać jeńców, nawet gdyby w określonej sytuacji bojowej stanowili poważne obciążenie dla walczących żołnierzy.

Na przełomie XIX i XX wieku (w latach 1899 i 1907) odbyły się w Hadze dwie międzynarodowe konferencje dyplomatyczne poświęcone głównie prawu wojennemu.
W pierwszej uczestniczyły delegacje 26 państw, w drugiej 44 państw, co świadczyło
o szybkim wzroście międzynarodowej wagi prac nad kodyfikacją prawa wojennego. Efektem drugiej konferencji, będącej po części powtórzeniem i rozwinięciem uchwał
I Konferencji Haskiej było podpisanie dwunastu konwencji, które stały się podstawowym
i najbardziej wszechstronnym zbiorem prawa wojennego.

Konwencje haskie odegrały bardzo ważną rolę w stosunkach międzynarodowych. Doprowadziły między innymi do unormowania reguł prawa wojny lądowej,
(IV Konwencja oraz załączony do niej zbiór reguł prawa wojny lądowej, tzw. Regulamin Haski). W efekcie powyższych działań ustalona została ostatecznie definicja sił zbrojnych, określone zostały zakazane sposoby walki, zasady postępowania z jeńcami wojennymi
i zachowania się na okupowanym terytorium nieprzyjacielskim, traktowanie parlamentariuszy, zawieranie rozejmów.

Autorzy IV Konwencji nie zdołali jednak unormować wszystkich kwestii, stąd wpisano zasadę, że w przypadkach nie uregulowanych przez konwencję, ludność i strony walczące pozostają pod opieką i władzą norm prawa narodów, wypływających ze zwyczajów ustanowionych między cywilizowanymi narodami oraz z zasad humanitarności i wymagań społecznego sumienia. Nie zdołano miedzy innymi unormować stanowiska co do statusu prawnego partyzantów. Z innych kwestii, jakie dotyczyły spraw wojny i zostały poruszone w Konwencjach Haskich z 1907 roku należy wymienić V Konwencję dotyczącą praw
i obowiązków państw neutralnych w czasie wojny oraz III Konwencję dotyczącą rozpoczynania wojny.

W śród innych umów zawartych w Hadze w 1907 r. należy wymienić konwencję dotyczącą wojny morskiej. Pomimo jednak tych regulacji prawnych, prawo wojny morskiej pozostało w dużej części prawem zwyczajowym. Z tego też względu dużą wagę przypisywano aktom nie obowiązującym formalnie, takim jak tzw. “Oksfordzki Podręcznik Wojny Morskiej” z 1913 r., a także “Londyńskiej Deklaracji w sprawie prawa wojny morskiej” z 1909 r., która pomimo że formalnie nie stała się obowiązującym dokumentem prawnym to jednak do dnia dzisiejszego jest uważana za miarodajny zbiór wytycznych dotyczących działań wojennych na morzu.

Jak wykazała pierwsza wojna światowa, ustalone w konwencjach międzynarodowych normy prawa wojennego okazały się bardzo realne. Z tego też względu były na ogół przestrzegane przez wojujące strony (pomimo licznych przypadków ich naruszeń, co miało szczególnie miejsce w wojnie morskiej).

Z chwilą zakończenia I wojny światowej konieczne były dalsze prace nad modyfikacją prawa wojennego. Bardzo ważnym aktem prawnym okazał się Protokół Genewski
z 17 czerwca 1925 r., zawierający zakaz stosowania gazów bojowych i substancji podobnych oraz środków bakteriologicznych. Nie udało się jednak skodyfikować prawa wojny powietrznej ani umocnienia ochrony ludności cywilnej. W odniesieniu do wojny morskiej został podpisany w Londynie 6 listopada 1936 r. protokół o działaniach okrętów podwodnych.

II wojna światowa przyniosła bardzo wiele tragicznych w skutkach naruszeń prawa wojennego, co szczególnie wyraźnie dotknęło ludność cywilną. Z wielomilionowych strat poniesionych podczas wojny przez ludność cywilną tylko nieduży odsetek stanowiły
ofiary bezpośrednich, prowadzonych zgodnie z prawem wojennym działań zbrojnych. Większość ofiar spowodowana była bezprzykładnymi mordami popełnionymi z racji
różnic narodowościowych, politycznych lub rasowych, stratami spowodowanymi bombardowaniami miast lub z przyczyn głodu i chorób szerzących się w warunkach stworzonych przez wojnę.

Z chwilą zakończenia II wojny światowej początkowo panowało przekonanie, że niebezpieczeństwo wojen zostało ostatecznie zażegnane. Z tego też względu bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych panowała niechęć do zajmowania się dalszym rozwojem międzynarodowego prawa wojennego. Rzeczywistość okazała się jednak diametralnie odmienna od tych poglądów. W okresie powojennym miało miejsce ponad
100 konfliktów zbrojnych, w których śmierć poniosło około 25 - 30 milionów ludzi. Większość z nich stanowiły osoby cywilne.

Konieczne stały się zatem w okresie powojennym, przeważnie pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych, dalsze prace nad nowymi aktami prawa wojennego.
Duże znaczenie miała sporządzona 10 października 1980 r. w Genewie konwencja
o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki. Wspomniana konwencja dotyczyła głównie ograniczeń w stosowaniu min i broni zapalających oraz zabraniała stosowania pocisków, które rażą odłamkami niewykrywalnymi w ciele ludzkim przez promienie rentgenowski. W 1995 r. podpisano umowę zakazującą używania pewnych typów laserów, przeznaczonych do pozbawiania wzroku nieprzyjacielskich żołnierzy. W grudniu 1997 roku podpisano natomiast umowę
o zakazie używania min przeciwpiechotnych. Od wielu lat toczą się także prace nad wprowadzeniem zakazu produkcji broni nuklearnych, a także innych broni masowej zagłady.

Majkelosss