Definicje literackie

Homo viator - topos człowieka w drodze, w podróży, w wędrówce pełnej przygód, także pielgrzym, emigrant, bardzo popularny w kręgu cywilizacji śródziemnomorskiej; literacką realizacją homo viator jest np. Odyseusz. Księga  Rodzaju  daje  nam  archetyp  człowieka  wędrowca  tzw.  Homo  viator.  Człowiek,  który  został  wygnany  z  raju  wciąż  wędruje  w  poszukiwaniu  dobra  np.  Żydzi  będą  wędrować  do  Ziemi  Obiecanej;  Chrześcijanie  będą  dążyć  do  szczęścia  i  będzie  to  szczęście  różnie  pojęte  np.  wolność  ojczyzny.  Celem  chrześcijan  jest  osiągnięcie  celu,  jakim  jest  życie  wieczne.  W  oderwaniu  od  kontekstu  religijnego  topos  ten  funkcjonuje  w  znaczeniu  wędrówki  w  poszukiwaniu  ostatecznego  sensu  istnienia. 

Topos – powtarzający się motyw, który występuje w literaturze i sztuce danej kultury, cywilizacji. Wskazuje na jedność kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Np. motyw wędrowny - Homerowa Odyseja lub topos arkadyjski - motyw szczęścia (Arkadia to kraina zamieszkiwana przez pasterzy, którzy wiedli proste i szczęśliwe życie).

Stylizacja – polega na świadomym i celowym wprowadzeniu do stylu utworu literackiego środków językowych w celu zbliżenia czytelnika do danej epoki, uwiarygodnienia treści utworu. Stylizacja może obejmować cały utwór, albo tylko niektóre jego partie jak np. wypowiedzi postaci literackich. Wyróżniamy:

- stylizację archaizującą czyli archaizację, 
- stylizację gwarową czyli dialektyzację, 
- stylizację na język potoczny, na język środowiskowy, 
- stylizację poetycką, 
- oraz inne zabiegi stylizacyjne służące celom satyrycznym i humorystycznym. 

Karnawalizacja – termin literaturoznawczy odwołujący się do ludowej kultury śmiechu i tradycji karnawału, oznaczający zawieszenie lub zakwestionowanie normalnie rządzących światem praw i oficjalnych hierarchii w ramach utworu literackiego.

Uniezwyklenie - przedstawienie sytuacji lub postaci w sposób oryginalny, odbiegający od norm jego postrzegania w literaturze; ukazanie zwyczajnego elementu tematycznego tak, jakby był on podmiotowi zupełnie nieznany. Np. Szedłem wśród wysokich, złowrogo poruszających się na wietrze koron drzew. Nie wiedziałem dokąd zmierzam, miałem tylko jeden cel - skończyć tą podróż.

Monumentalizacja - w literaturze zabieg wyolbrzymienia cech opisywanych przedmiotów i postaci, mający na celu ukazanie ich szczególnego znaczenia w określonym kontekście.

Instrumentacja głoskowa – środek stylistyczny polegający na takim doborze słów w tekście, aby poprzez bliskie sąsiedztwo powtarzających się podobnych głosek nadać mu szczególną wartość brzmieniową i semantyczną. W ten sposób powstaje dodatkowa warstwa estetyczna utworu, często podlegająca odrębnej interpretacji.

Antyteza – figura retoryczna polegająca na zestawieniu dwóch elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową dla uzyskania wyższej ekspresji (np. "gromobicie ciszy", "lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć"). Utwory literackie okresu baroku cechowały się nagromadzeniem antytez, co miało służyć podkreśleniu paradoksu.

Elipsa (wyrzutnia) – figura retoryczna – opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna), który przy odbiorze daje się zrekonstruować. Często występuje w postaci równoważnika zdania. Najczęściej używana w mowie potocznej (skrót myślowy), a także jako środek artystyczny, umożliwiający kondensację treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej.

Polisemia - zjawisko, w którym jedno słowo ma więcej niż jedno znaczenie, ale dają się one sprowadzić do wspólnego źródła.

Przykłady:

• powód - 1) przyczyna, 2) termin prawny oznaczający osobę pozywającą do sądu

• język - 1) organ, 2) mowa ludzka

Poezja - wieloznaczny termin, współcześnie stanowiący przede wszystkim określenie dzieł literackich nienapisanych prozą lub synonim liryki. Oznacza mowę wiązaną, tj. wszystkie utwory pisane wierszem. W takim znaczeniu poezja jest przeciwieństwem prozy.

Proza - mowa niewierszowana, przeciwieństwo poezji, literatura narracyjno-fabularna.

Poetyka – dziedzina nauki o literaturze, a ściślej teorii literatury, rozpatrująca przede wszystkim sposób istnienia dzieła literackiego jako tworu językowego o swoistym charakterze, określanym przez potrzeby funkcji estetycznej. Przedmiotem zainteresowania poetyki są ogólne reguły organizacji tekstu literackiego.

Dzieło otwarte - dzieło otwarte to tekst, który daje możliwość tworzenia różnych interpretacji, zależnie od inicjatywy odbiorcy. Nie jest dziełem skończonym, które należy poznać i odczytywać w określonym kształcie, ale dziełem "otwartym", któremu ostateczną formę nadaje interpretator.

Mowa pozornie zależna – wypowiedź charakteryzująca się tym, że monolog wewnętrzny zostaje wchłonięty przez narrację, ale mimo to zachowuje szereg znamion samodzielności i bezpośredniości przytoczenia. Jest to sytuacja pośrednia między użyciem mowy zależnej i niezależnej. Narrator mówi pozornie od siebie, posługuje się formami językowymi właściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i doznań bohatera, nie angażując się w ich referowanie (jak to ma miejsce w mowie zależnej). Wypowiedź narratora jest tak ukształtowana, że odzwierciedla sposób myślenia i wyrażania się bohatera.

Struktura dzieła literackiego – kluczowy termin szkoły strukturalistycznej. Definiowany jest jako sieć relacji między poszczególnymi, wzajemnie powiązanymi, elementami dzieła literackiego. Jest to całość, która określa sobą charakter swoich elementów i zarazem coś więcej niż suma tych elementów. Cechy charakteryzujące strukturę: hierarchiczność, dynamiczność, zmienność.

Kompozycja – układ elementów świata przedstawionego: bohatera, czasu, przestrzeni, układu zdarzeń, nadawcy, odbiorcy. Jest to sposób, w jaki zostaje ułożony materiał, składający się na dzieło literackie. Kompozycja obejmuje: organizację świata przedstawionego, zawartość fabularną dzieła, układ wątków i motywów, konstrukcję postaci, miejsce narratora lub podmiotu lirycznego względem świata przedstawionego.

• Kompozycja otwarta – rodzaj kompozycji, polegający na pozostawieniu dla

odbiorcy dzieła sztuki pola do interpretacji. Jest to układ specyficznej relacji między elementami kompozycji, poruszający wyobraźnię, sugerujący coś, co jest poza nim.

• Kompozycja ramowa - kompozycja polegająca na umiejscowieniu dwóch

narratorów w jednym utworze. Pierwszy narrator najczęściej wszechwiedzący otwiera i zamyka utwór natomiast drugi narrator najczęściej bohater opowiada właściwą akcje utworu. 

• Kompozycja szkatułkowa (szufladkowa) – typ powieści, której fabuła składa się z kilku

odrębnych opowiadań, połączenie których daje pełny obraz fabuły, a każde z opowiadań pojawia się w tekście w sposób nieprzypadkowy (np. fabuła powieści dotyczy historii A, ale jeden z jej bohaterów opowiada historię B, w którym występuje drugi bohater, opowiadający historię C).

• Kompozycja zamknięta - kompozycja, w której wszystkie elementy świata przedstawionego

 tworzą jasny, przejrzysty, skończony i logiczny układ. Świat przedstawiony w dziele podlega wyraźnym zasadom.

Figura retoryczna (albo postać mowy) to środek ekspresji językowej wzmacniający emocjonalność, obrazowość języka, polegający na stosowaniu ozdobnych zwrotów lub wyrażeń.

Obraz poetycki - w literaturze świat wiersza przedstawiony językiem poezji. Może być realistyczny - pokazywać świat w jego rzeczywistej postaci, albo fantastyczny - wprowadzać elementy nieobecne w rzeczywistości. W tworzeniu obrazu poetyckiego potrzebna jest metafora, która nadaje mu nastrój oraz charakter.

Epoka literacka – okres w historii literatury powszechnej lub narodowej, w którym dominują pewne, zbliżone do siebie, prądy lub kierunki literackie. Epoka literacka składać się może z okresów. Granice epoki literackiej zwykle są nieostre, gdyż przejście od epoki do epoki wiąże się z głębokimi przemianami w kulturze i następuje zwykle stopniowo, w różnym tempie w różnych obszarach tejże. Zwykle jednak przejście między epokami związane jest z jakimś znaczącym wydarzeniem lub zespołem wydarzeń symbolizujących przemianę charakterystyczną dla danej epoki i stanowiącym zwyczajową cezurę między nią a epoką ją poprzedzającą.

Okres literacki – faza procesu rozwoju historii literatury, która daje się zamknąć w granicach czasowych. Wyodrębnienie okresów literackich związane jest z periodyzacją historycznoliteracką, która bierze pod uwagę kryteria społeczne, historyczne, polityczne, kulturowe. Okres literacki charakteryzuje się spójnością dążeń, jednością programów, często podobieństwem utworów pod kątem stylistycznym, technicznym, czy tematycznym. Nadrzędnym terminem wobec okresu literackiego jest epoka literacka, która składa się ze zbioru okresów, często reprezentujących odmienne prądy.

Prąd literacki (zwany także nurtem lub kierunkiem literackim) – pojęcie historycznoliterackie węższe w stosunku do okresu literackiego. Jest to ewoluujący zespół cech artystycznych, ideowych, kompozycyjnych oraz stylistyczno-językowych, który pojawia się w utworach literackich w określonym czasie historycznym. Narodziny takiego prądu mogą mieć charakter świadomej działalności twórców literatury (ogłoszenie manifestu lub sformułowanie programu literackiego), lub mogą mieć charakter dyskursu. Elementami tworzącymi nowy kierunek literacki są wspólne idee lub zbieżny światopogląd artystów, podobna poetyka.

Bohater liryczny – fikcyjna postać w utworze lirycznym, różna od osoby podmiotu lirycznego (z wyjątkiem liryki maski i roli, w której następuje utożsamienie podmiotu i bohatera). O bohaterze lirycznym mówi się zwykle w trzeciej osobie (on),w liryce zwrotu do adresata jest to ty, do którego podmiot kieruje swój monolog.