Temat
Określ,
jaki problem podejmuje Michał Januszkiewicz w podanym tekście.
Zajmij
stanowisko
wobec rozwiązania przyjętego wobec autora, odwołując się do tego
tekstu
oraz
do innych tekstów kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej
250 słów.
Michał
Januszkiewicz
W
horyzoncie nowoczesności: antybohater jako pojęcie antropologii
literatury
Zlitujcie
się, to nie bohater. To po prostu śmieć!
Tadeusz Różewicz,
Kartoteka
Kim
zatem jest antybohater? Poprzestańmy – na razie – na
uogólnieniu: antybohater jest
outsiderem
– postacią pozostającą w szczególnym konflikcie z przyjętymi
potocznie normami
i
formami życia społecznego, kwestionującą je i uzasadniającą tę
swoją postawę w sposób
refleksyjny.
Jednocześnie upierać się będę przy niewymienności pojęć
„antybohater”
i
„outsider”. To drugie słowo ma szerokie konotacje socjologiczne
i filozoficzne. Tymczasem
pojęcie
antybohatera chciałbym rezerwować dla obszaru sztuki: prozy,
dramatu, poezji
i
filmu. Chciałbym również, aby rzecz została zrozumiana właściwie:
antybohater nie jest po
prostu
pozbawionym wszelkich zasad łajdakiem czy nikczemnikiem. Jako
człowiek
świadomy
i samoświadomy antybohater odkrywa jedynie iluzyjność czy
fikcjonalność
porządku
społecznego, obnaża jego niestabilność, nietrwałość i
zakłamanie. Jest nihilistą –
owszem.
Ale właśnie z tego powodu jest również – moralistą.
Dostrzegając abstrakcję
skodyfikowanych
systemów etycznych – formułuje moralność, opierającą się na
wrażliwości
i
elementarnych ludzkich uczuciach. Ta moralność to wyraz spotkania z
światem zmiennym
i
pozbawionym fundamentów, z drugim człowiekiem jako istotą
efemeryczną, słabą,
cierpiącą.
Dlaczego
kategorię antybohatera, we właściwym sensie, wiązać należy z
nowoczesnością?
Ponieważ
wtedy właśnie przedefiniowane zostało myślenie o świecie i
człowieku. W tym
świecie,
nawet jeśli niepozbawionym wartości, brak już jednak drogowskazów
prowadzących
do
jakiejś całościowej wizji sensu – zaczyna się ona bowiem
rozpadać.
Na
gruncie antropologii literackiej interesuje mnie szczególne
literackie uposażenie postaci
literackiej.
Chodziłoby mi zatem o wskazanie zasadniczych atrybutów
antybohatera, cech
dlań
konstytutywnych. Świadomość to fundamentalny atrybut każdego
antybohatera. Przez
świadomość
rozumiemy nastawienie, za sprawą którego, w sposób refleksyjny,
mogę
uobecniać
sobie świat, rzeczywistość zewnętrzną oraz – z drugiej strony
– uprzytomniać sobie
własną
egzystencję
Konsekwencją
świadomości okazuje się bierność. Antybohater wycofuje się z
życia
i
pogrąża w kontemplacji samego siebie. Nieokreśloność to kolejny
fundamentalny atrybut
każdego
antybohatera. Antybohater nie jest człowiekiem ani dobrym, ani złym.
To niezwykle
ważne,
ponieważ kwestia ta nakazuje nam odróżnić kategorię antybohatera
od postaci zwanej
„czarnym
charakterem”. Każdy antybohater cierpi. Ważny jest wszak stosunek
antybohatera
do
cierpienia. Antybohater chce cierpieć. Jeśli cierpienie zostaje
wybrane dobrowolnie,
wówczas
człowiek okazuje się jego panem – to myśl Pascalowska.
Wybierając to, co nas
zniewala,
stajemy się wolnymi. Paradoks tej wolności polega wszakże na tym,
że –
pozbawiona
podstaw, rozumowych czy moralnych ograniczeń – staje się siłą
destrukcyjną.
Zasadnie
można byłoby uznać, że antybohater okazuje się zatem wielkim
wyzwaniem nie
tylko
dla literaturoznawstwa czy szkolnej pedagogii. Jest wyzwaniem
płynącym do nas jako
ludzi
uwikłanych w dynamikę i kryzysy kultury europejskiej.
Źródło:
Na podstawie Michał Januszkiewicz W
horyzoncie nowoczesności: antybohater jako pojęcie
antropologii
literatury,
[w:] „Teksty Drugie” 2010 nr 3, s. 60–78.
Wprowadzenie
Antybohater
jest znakiem przemian, które zaszły we współczesnym świecie
(kryzys kultury,
przewartościowanie
zasad moralnych).
Określenie
problemu badawczego
Michał
Januszkiewicz podejmuje problem antybohatera jako postaci
literackiej, której nie
można
utożsamiać z „czarnym charakterem”.
Rozwinięcie
1.
Argumenty związane z tekstem danym w zadaniu (Michał Januszkiewicz,
W
horyzoncie
nowoczesności:
antybohater jako pojęcie antropologii literatury):
konflikt
ze światem,
brak
akceptacji przyjętych norm i zasad życia społecznego,
sprzeczność
natury (jest nihilistą, ale zarazem moralistą),
nie
jest outsiderem,
buntowanie
się jako cecha postawy wobec świata,
refleksyjność
i skupianie się na analizie swojego wnętrza,
niejednowymiarowość
i niejednoznaczność,
cierpienie
wyrazem pragnienia wolności,
kategorię
antybohatera należy wiązać z nowoczesnością,
kompozycyjna
funkcja pytań.
2.
Argumenty związane z wybranym tekstem kultury (reż. Miloš Forman,
Lot
nad kukułczym
gniazdem)
konflikt
z prawem Randle’a McMurphy’ego (Jack Nicholson),
pobyt
w szpitalu psychiatrycznym jako ucieczka przed karą,
bunt
przeciwko zasadom panującym w szpitalu (okrucieństwo i
zniewolenie
pacjentów),
podjęcie
walki z siostrą Ratched (Louise Fletcher) o godność i prawo do
wolności
dla
pacjentów,
antybohater
i „czarny charakter” (porównanie McMurphy’ego z siostrą
Ratched),
funkcja
zbliżeń twarzy bohaterów (kontrast jako środek wyrazu),
tragizm
McMurphy’ego.
3.
Argumenty związane z drugim wybranym tekstem (Wiliam Szekspir,
Hamlet)
bohater
znajduje się w konflikcie z własnym sumieniem (konieczność
pomszczenia
ojca),
niezgoda
na istniejący porządek świata,
refleksyjność
jako cecha osobowości bohatera,
niejednoznaczność
postaci (odrzucenie Ofelii, zabicie Poloniusza, ale
zdemaskowanie
kłamstwa, obłudy, zdrady),
cierpienie
Hamleta – rozczarowanie światem i niemożność jego naprawy.
Podsumowanie
Antybohater
jest postacią kontrowersyjną, gdyż nie można jednoznacznie ocenić
jego
postępowania
– z jednej strony opowiada się za dobrem, z drugiej – czyni zło.
Najczęściej ma
on
skomplikowaną osobowość, co nie pozwala na pełne wyjaśnienie i
zrozumienie motywacji
często
sprzecznych zachowań. Można jednak zauważyć, że antybohater
poddaje refleksji
swoje
działania, co prowadzi nieuchronnie do konfliktu z własnym
sumieniem. Powodem
jego
rozterek moralnych jest również niezgoda na prawa i zasady rządzące
światem, głównie
takie,
które ograniczają wolność i niszczą poczucie godności.
Antybohatera można nie
akceptować,
ale trudno nie czuć do niego sympatii.
Wskazówki
do rozwiązania zadania
Zastanów
się nad znaczeniem słowa antybohater. Czy jest to bohater
pozbawiony heroizmu?
Autor
artykułu wyraźnie podkreśla, że nie jest to postać z gruntu
przewrotna i
zła ani
wyrzucona
poza nawias społeczeństwa. Uświadamia również, że antybohater
został
przypisany
do tekstów kultury i w takim ujęciu nie może być przeciwstawiany
bohaterowi.
Zapoznaj
się dokładnie z uwagami autora na temat cech wyróżniających
antybohatera. Można
go
bowiem ujmować jako nihilistę, który odrzuca ustalony porządek
świata, ale również jako
moralistę
tworzącego własne normy i zasady pozostające w opozycji do
powszechnie
akceptowanych.
Antybohater może być postacią czynną (bunt poprzez działanie),
ale również
bierną
(skupienie się na własnych przeżyciach). Z tego względu za
antybohaterów można
uznać
niektóre postacie z utworów romantycznych. Uzasadnij, że wybrane
postaci nie są
„czarnymi
charakterami”. Uwzględnij cechy wybranych bohaterów, zwracając
uwagę na ich
skomplikowane
osobowości.
Zauważ,
że działania antybohatera są zazwyczaj nacechowane tragizmem,
ponieważ ma on
świadomość
własnych ograniczeń, co prowadzi do wewnętrznego konfliktu, lub
ponosi klęskę
w
konfrontacji ze światem. Spróbuj uzasadnić, dlaczego antybohater
coraz częściej pojawia
się
w różnych tekstach kultury popularnych we współczesności. W
swojej argumentacji
uwzględnij
co najmniej dwa teksty kultury (mogą być filmy lub utwory
literackie). Pamiętaj
o
logicznym uporządkowaniu argumentów i podsumowaniu wypowiedzi w
postaci
wniosków.
Możesz
również odwołać się do następujących tekstów
kultury:
Filmy:
Grek
Zorba, reż.
Robert Zemeckis,
Brudny
Harry,
reż. Don Siegel,
Leon
Zawodowiec, reż.
Luc Besson.
Teksty
literackie:
Wiktor
Hugo, Nędznicy,
Fiodor
Dostojewski, Zbrodnia
i kara,
Franz
Kafka, Proces,
Adam
Mickiewicz, Pan
Tadeusz,
Henryk
Sienkiewicz, Ogniem
i mieczem,
Juliusz
Słowacki, Kordian,
Władysław
Stanisław Reymont, Chłopi,
Joseph
Conrad, Lord
Jim,
Stefan
Żeromski, Przedwiośnie,
Miron
Białoszewski, Pamiętnik
z Powstania Warszawskiego,
Tadeusz
Różewicz, Kartoteka,
Sławomir
Mrożek, Tango,
Maria
Kuncewiczowa, Cudzoziemka,
Miguel
de Cervantes, Don
Kichot,
Witold
Gombrowicz, Ferdydurke,
Dzieje
Tristana i Izoldy.