3. DZIEDZICTWO PRASŁOWIAŃSKIE W SŁOWNICTWIE POLSKIM
Najdawniejszą warstwę słownictwa polskiego odziedziczyliśmy z prasłowiańszczyzny.
Słów tych w epoce przedpiśmiennej (do połowy XII wieku) musiało być znacznie więcej, jednak wiele z nich w ciągu tysiącletniej historii polszczyzny wyszło z użycia, jak np. cielesieństwo «stosunek płciowy», żeńszczyzna «kobieta», urępny «piękny», używane jeszcze do przełomu XV i XVI wieku. Te, które przetrwały do dziś, uległy wielu przekształceniom fonetycznym, wynikłym ze zmian, jakie zachodziły na gruncie języka polskiego. Wyrazy odziedziczone z prasłowiańskiego odnosiły się do najważniejszych i najbliższych, a więc codziennych dla człowieka spraw. Jedną z najważniejszych rzeczy dla ludzi tamtego czasu był kult religijny, stąd słowa odnoszące się do wierzeń, życia moralnego, np.: bóg, czart, grzech, prawda, modły; ale też duchowego życia człowieka: duch, dusza, rozum, czucie, miłość, nienawiść, gniew, strach; poglądów na życie i świat: byt, życie, śmierć, początek, koniec. Także słownictwo określające samego człowieka: dobry, zły, mądry, głupi, szczodry, leń. Jednak o wiele więcej wyrazów prasłowiańskich odnosi się do świata materialnego i fizycznego życia człowieka. Wiąże się to z określaniem budowy ciała: głowa, ręka, noga, itd.; stosunków przestrzennych i ukształtowania ziemi: góra, dół, ziemia, pole, woda, rzeka; nazywaniem fauny i flory: wilk, niedźwiedź, dąb, buk, brzoza; pojęciami astrologicznymi i meteorologicznymi: dzień, noc, południe, północ, miesiąc, doba, słońce, gwiazda, księżyc, nazwy pór roku; życiem rodzinnym i społecznym: ojciec, matka, wuj, sąsiad, wróg, przyjaciel. Sporo jest też słów dotyczących życia gospodarczego, jak i określeń właściwości fizycznych ludzi, elementów przyrody, przedmiotów. Ciężko byłoby się też obejść bez czasowników określających najważniejsze czynności, jak np.: być, mieć, jeść, pić.
ŻYCIE DUCHOWE CZŁOWIEKA (170 wyrazów)
Władze duszy i uczucia: rozum, wola, myśl, pamięć, wiara, miłość, przyjaźń, zawiść, nienawiść, gniew,
Niektóre pojęcia oderwane: Bóg, czart, wina, piekło, raj, swoboda, śmierć, życie,
Czynności psychiczne: myśleć, gniewać się, kłamać, móc, mienić, znać, sądzić, mierzyć,
Właściwości psychiczne: dobry, mądry, nagły, pilny, prawy, skąpy, srogi, szczery, tajny, zły,
JA WOBEC SIEBIE
ja jako istota fizyczna (616 leksemów) :
ciało i jego części: cechy, głowa, broda, język, noga, człowiek, być, jeść, mały, blizna,
ruch i rozwój ciała:
to, co służy ciału: ubranie, mieszkanie, higiena, leczenie, jedzenie, dzieża, donica, dom, badać,
ja jako istota psychiczna (404 leksemy):
umysł: uczucia, emocje, wola, rozum, charakter (328 leksemów): cześć, bać się, dobry, dzielny,
to, co służy umysłowi (76 leksemy) : literatura, teatr i film, malarstwo: bajka, dzieło, błazen? czarodziej? (jako bohaterowie), drzeć się, piać, duda, dłuto,
ŚWIAT I ŻYCIE ZEWNĘTRZNE CZŁOWIEKA (1400 wyrazów)
Ziemia, niebo : ziemia, wier(z)ch, skała, kamień, krzemień, piasek, sól, srebro, złoto, żelazo, światło, słońce, grom, piorun,
Rośliny i ich części składowe : sosna, trześnia (czereśnia), śliwa, orzech, kalina, pszenica, owies, owoc,
Zwierzęta, ich ciało itd.: niedźwiedź, tur, wilk, sarna, wydra, ryś, żółw, żaba, żmija, krowa,
Człowiek, jego ciało, funkcje ciała, choroby: człowiek, ludzie, starzec, trup, skóra, żyła, mózg, wąsy, szczęka, płuca, rzęsa,
Życie społeczne, rodzina: plemię, ród, rodzina, sługa, mąż, żona, ojciec, wnuk, ksiądz, wiec, sejm, wojewoda, stolnik, wódz,
Życie gospodarcze: pasterz, kowal, most, ulica, targ, towar, waga, cena, ściana, podłoga,
Varia : krąg, obrót, otwór, rząd, przód, tył,
Czynności fizyczne: jeść, jeździć, machać, mazać, nieść, merdać, mrozić, płakać, pleść, płonąć, siekać, skakać,
Właściwości fizyczne : biały, blady, mokry, nagi, krwawy, łysy, mały, płytki, słaby, słodki, słony,
JA WOBEC TEGO, CO POZA MNĄ
ja wobec Boga (19 leksemów) :
moja wiara: bóg, bies, duch, dusza, czyściec, boski,
to, co służy mojej wierze: bożnica, cerkiew, bractwo, brat (w zn. zakonnik)
ja wobec ludzi (662 leksemy):
mój stosunek do innych: stos. rodzinne, przyjacielskie, służbowe, społeczne: dziecko, babka, dziad, bliski, daleki, domownik, bratni, drużyna,
to, co służy mnie i innym: język, szkoła, nauka, zwyczaje, rozrywka, sport, urzędy, państwo, polityka, wojsko, handel, komunikacja, miasto, wieś: czytać, dodać, badać, dziedzina, dział, danina, dziesięcina, bawić się, brykać, biegać, dzielnica, dziedziczny, dwór,
ja wobec rzeczy (320 leksemów):
mój stosunek do rzeczy: praca fizyczna, własność (316 leksemów): dwoić, dzielić, dobijać, dźwigać, dobywać, drewno, dodatek, bieda, byt, bogacić,
to, co służy mnie wobec rzeczy: gospodarka ( najmniejszy z zespołów pól: 4 leksemy ): drobny, dział, dziedzina, gałąź,
ja wobec natury ( 737 leksemy - największa sfera ):
świat: niebo i gwiazdy, pogoda, ziemia, rośliny, zwierzęta: jasno, czarność, jesienny, blask, duszno, jaskinia, jezioro, badyl, bąk, bób, czosnek, jabłko, brzezina, baran, byk, jagnię, jaszczur, pszczoła,
właściwości świata: cechy materii, przestrzeń, czas, liczba i liczenie): cząstka, gładź, dół, dno, doba, dzień, dawny, cały, ćwiartka, dwa, dwoje, dwunasty,
INNE KATEGORIE:
zaimki: ja, ty, wy, kto, co,
liczebniki: jeden, dwa, trzy, pięcioro, szósty,
przysłówki: tam, tak, tędy, owędy,
spójniki: a, aby, bo, i ,iż,
prepozycje: bez, dla, do, mimo, na, nad.
Najstarszy zasób słownictwa odziedziczony z języka prasłowiańskiego stanowi tzw. słownictwo podstawowe, związane z życiem codziennym człowieka i światem zewnętrznym (ja jako istota fizyczna-616 leksemów; ja wobec ludzi-662 leksemy; ja wobec natury-737 leksemów). Brak – poza nielicznymi wyjątkami – słownictwa psł. w polach związanych z gospodarką (4 leksemy) , rozrywką i sportem, polityką (jednostkowe poświadczenia), a przede wszystkim z wiarą (19 leksemów) . Człowiek prasłowiański "jawi się przede wszystkim jako istota fizyczna", słownictwo dotyczy głównie ciała człowieka i jego życia codziennego, chociaż warto zaznaczyć, że dość bogata jest również sfera związana z umysłem, uczuciami, rozumem ( ja jako istota psychiczna-404 leksemy ). Niemniej pole zawierające wyraz związane z tym, co służy umysłowi (literatura i sztuka) zawiera jedynie 76 leksemów. Na podstawie leksyki można wyciągnąć wnioski o kolebce Słowian (wyrazy wskazują na ukształtowanie terenu, wskazują na klimat umiarkowany, mówią o zwierzętach i roślinach występujących na obszarze zamieszkiwanym przez wspólnotę Prasłowian). Słownictwo świadczy także o kulturze materialnej i duchowej (hodowla, rozwinięte rolnictwo, osiadły tryb życia, słabo rozwinięta kultura duchowa)