Krzysztof Siuszko
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Tarnowie
Kierunek: pielęgniarstwo
Rok: II semestr: III
Praca samokształceniowa
w ramach przedmiotu:
położnictwo
Temat: Poradnik dla kobiety poddawanej mastektomii
Plan pracy:
Uzasadnienie wyboru tematu.
Co to jest rak piersi?
Amputacja:
Czy wszystkie zmiany powinny być leczone chirurgicznie?
Co robić, gdy zostanie wypowiedziane słowo amputacja (mastektomia) jako konieczne postępowanie w nowotworze piersi?
Co to jest mastektomia?
Jak powiedzieć mężowi, partnerowi o konieczności amputacji piersi?
Co to jest węzeł wartowniczy?
Jakie zmiany fizyczne może powodować mastektomia?
Czy po zabiegu mastektomii wskazana jest porada psychologa?
Czy po zabiegu mastektomii wskazana jest porada psychologa?
Czy po amputacji stosuje się jeszcze inne leczenie?
Co to jest receptor HER2?
Chemioterapia.
Radioterapia.
Blizny.
Protezy.
Obrzęk limfatyczny.
Badania kontrolne.
Dieta i aktywność fizyczna.
Zainteresowałem się tym tematem gdyż wskazówki które mogą pomóc kobiecie po mastektomii powinien znać każdy z nas ze względu na powszechność zachorowania- w Polsce na raka piersi zapada co roku około 10 tys. kobiet. Istotne jest jednak, że rak piersi jest chorobą uleczalną, często również w stopniu całkowitym, a to dzięki odpowiednio wczesnemu wykryciu choroby a następnie wdrożeniu odpowiedniego leczenia
a potem rehabilitacji.
Rak piersi jest nowotworem złośliwym stanowiącym największy procent
nowotworów u kobiet. Posiada wiele postaci, które sklasyfikowała Światowa
Organizacja Zdrowia. Rodzaj raka jest określany podczas badań diagnostycznych wstępnych, jak i śród- czy pooperacyjnych przez lekarza patomorfologa. Choroby nowotworowe, po chorobach układu krążenia, stanowią najczęstszą przyczynę zgonów. Rak piersi stanowi 17% wszystkich nowotworów, na które zapadają kobiety w Polsce. Rocznie w naszym kraju jest rozpoznawanych 10000 nowych zachorowań. [1].
AMPUTACJA
Nie wszystkie zmiany wymagają takiej interwencji. Niektóre są pozostawiane jako zmiany niezłośliwe do dalszej obserwacji, inne mogą stanowić "urodę" kobiety, jeszcze inne poddawane są leczeniu farmakologicznemu. Przeciętnie 80% zmian diagnozowanych to zmiany niezłośliwe, nie wymagające leczenia chirurgicznego. Decyzję o wyborze leczenia zawsze podejmuje lekarz. Niebezpiecznym jest sięganie po porady osób, które nie mają rzetelnej wiedzy lekarskiej. W ostatnim czasie obserwowany jest nawrót do niekonwencjonalnych metod leczenia. Wszelkie środki czy metody zalecane przez specjalistów niekonwencjonalnych metod leczenia powinny być konsultowane z lekarzem onkologiem i mogą być ewentualnym uzupełnieniem leczenia podstawowego.
Konieczność amputacji jest to dla kobiety ogromnym przeżyciem. Nie oznacza jednak końca wszystkiego. Wybór radykalnego postępowania chirurgicznego zawsze podejmowany jest po uzyskaniu pewności, że jest to konieczne dla dobra pacjentki. Usunięcie piersi wraz z nowotworem, niejednokrotnie także z węzłami chłonnymi, daje szansę na zupełne wyleczenie. Oparcie w najbliższych z pewnością łagodzi stres związany z zabiegiem. Amputacja piersi postrzeganej jako największy atrybut kobiecości nie może być przeszkodą w wyborze najbezpieczniejszego leczenia.
Mastektomia jest zabiegiem chirurgicznym polegającym na odjęciu piersi.
Zabieg wykonywany jest w znieczuleniu ogólnym zwanym narkozą. Podczas zabiegu operacyjnego może zostać podjęta decyzja o ewentualnym usunięciu także węzłów chłonnych i wtedy mówi się o mastektomii połączonej z limfadenektomią. Niejednokrotnie przed zabiegiem lekarz chirurg onkolog nie wie jak będzie wyglądał cały zabieg, a o przebiegu decyduje badanie śródoperacyjne - czyli badanie histopatologiczne wykonywane w trakcie
zabiegu.
Przekazanie mężowi, partnerowi wiadomości o konieczności mastektomii, jest dla kobiety bardzo trudne. Kochający mąż ani przez chwilę nie pomyśli, że najbliższa mu osoba jest okaleczona czy oszpecona. Po zabiegu do domu wraca ta sama osoba, której potrzeba więcej ciepła, miłości i wyrozumiałości. Kobieta otoczona domowym ciepłem szybko zapomni o traumatycznym przeżyciu. Wiele kobiet wraca do zdrowia i angażuję się w pracę dla swoich koleżanek, tych, które mastektomię mają już za sobą, tych, które przeżywają trudne chwile w oddziałach onkologicznych oraz dla tych, które przez odpowiednią profilaktykę mogą uniknąć choroby.
Węzłem wartowniczym nazywa się węzeł chłonny leżący najbliżej na drodze spływu chłonki z ogniska nowotworowego. Takie położenie powoduje, że ewentualne przerzuty pojawiają się najpierw w tym węźle. Diagnostyka tego węzła daje lekarzowi prowadzącemu bardzo wiele cennych i ważnych informacji. Fakt, iż w tym węźle nie ma przerzutów, lepiej rokuje w chorobie, a także pozwala odstąpić od usunięcia wszystkich węzłów chłonnych danego obszaru, tzw. limfadenektomii regionalnej, która z reguły pozostawia powikłania najczęściej w postaci obrzęku limfatycznego. W celu znalezienia węzła wartownika, czy inaczej zwanego wartowniczego, należy prześledzić drogę spływu chłonki z obszaru objętego procesem nowotworowym. Służą do tego specjalne preparaty zwane izotopami promieniotwórczymi i odpowiedni sprzęt noszący nazwę gammakamery. Badanie jest stosunkowo proste, gdyż polega na wstrzyknięciu w okolice guza substancji promieniotwórczej i rejestrowanie jej przez specjalne zdjęcia, w jakim kierunku się przemieszcza. Dotarcie znacznika do pierwszego węzła daje informację, że to właśnie ten jest węzłem wartowniczym. Drugą metodą jest wybarwianie dróg chłonnych i węzłów niebieskim barwnikiem, który także podaje się w okolicę guza i obserwuje jego drogę tzw. spływu. W niektórych ośrodkach obie te metody stosuje się łącznie, aby uzyskać większą dokładność diagnostyczną.
Mastektomia jako zabieg chirurgiczny polegający na odjęciu piersi może powodować wiele niekorzystnych zmian, do których najczęściej należą: ograniczenie ruchomości i zmniejszenie siły mięśniowej kończyny górnej po stronie operowanej, obrzęk limfatyczny kończyny, wady postawy polegające na obniżeniu lub uniesieniu barku, odstawanie łopatki czy wreszcie skrzywienie kręgosłupa. Wszystkie te nieprawidłowości można oczywiście z powodzeniem korygować uczęszczając na zajęcia rehabilitacyjne i stosując się do wskazówek rehabilitanta.
Stan psychiczny kobiet po mastektomii jest oczywiście różny osobniczo. Jedne panie szybko radzą sobie z urazem powstałym w wyniku obciążającego rozpoznania i dalszego leczenia, zarówno chirurgicznego, jak i uzupełniającego, u innych natomiast długo utrzymuje się lęk przed kalectwem, śmiercią i rozbiciem rodziny. Są też kobiety, u których dochodzi do znacznego obniżenia poczucia własnej wartości jako kobiety, a w szczególności żony czy partnerki. W opisanych sytuacjach emocjonalnych bardzo korzystnie jest zasięgnąć porady doświadczonego psychologa. Są kluby, w których psycholodzy udzielają bezpłatnych porad kobietom zwracającym się o taką pomoc.
W zależności od rodzaju nowotworu i jego stadium zaawansowania może być
podjęta decyzja o wdrożeniu leczenia uzupełniającego, do którego należy chemioterapia i radioterapia.
Receptor HER2 należy do rodziny receptorów naskórkowego czynnika wzrostu. W niektórych przypadkach raka piersi występuje jego nadmiar, określany mianem nadekspresji, co ściśle koreluje ze złośliwością nowotworu. Nadmiar wymienionego receptora powoduje bardziej agresywny przebieg choroby. Według najnowszych badań wspomniana nadekspresja receptora HER2 występuje u 10-40% chorych. W zakładach patologii znajdujących się przy większości oddziałów onkologicznych przeprowadzane są testy w kierunku nadekspresji receptora HER2.Test jest wykonywany z materiału pobranego podczas zabiegu chirurgicznego. W chwili obecnej do dyspozycji lekarzy specjalistów są dwa testy służące do oznaczania tego receptora. Pierwszym jest test przeprowadzany metodą immunohistochemiczną (IHC), drugi zaś, oceniany jako pewniejszy, to test wykorzystujący metodę fluorescencyjnej hybrydazy in situ (FISH). Ze względu na dostępność i koszt rutynowo stosuje się testy IHC, a wątpliwe przypadki rozstrzyga testem FISH. Oznaczanie ekspresji tego receptora jest stosunkowo nowym elementem diagnostycznym stosowanym w raku piersi, dlatego panie, które były dawniej operowane, nie miały oznaczanych ilości HER2. Badanie może być wykonane po kilku miesiącach, a nawet latach od zabiegu. Materiał pobierany podczas zabiegów operacyjnych jest archiwizowany w pracowniach patomorfologii. Badanie wykonuje się z tzw. bloczka parafinowego, który do badania można
uzyskać w ośrodku, w którym przeprowadzany był zabieg chirurgiczny. Oznaczanie ilości receptora nie ma sensu diagnostycznego u kobiet, które uznane są za wyleczone i od zabiegu upłynął okres 5 lat [1].
CHEMIOTERAPIA
Stosowanie chemioterapii ma na celu zniszczenie klinicznie niewykrywalnych mikroprzerzutów, które mogą istnieć już we wstępnych fazach rozwoju raka piersi. Wczesne zastosowanie leczenia systemowego może opóźnić lub zapobiec rozwojowi przerzutów. Leczenie to jest zalecane jedynie u chorych na inwazyjnego raka piersi:
z przerzutami do regionalnych pachowych węzłów chłonnych, poddanych radykalnemu leczeniu miejscowemu;
bez przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych, jeśli guz pierwotny w największym wymiarze miał > 2 cm;
bez przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych, jeśli guz pierwotny miał średnicę < 1 cm, w przypadku stwierdzenia niekorzystnych czynników rokowniczych;
miesiączkujących (w wieku < 50 lat), bez względu na zawartość receptorów estrogenowych i progestagenowych w komórkach;
pomenopauzalnych (w wieku > 50 lat), u których w komórkach raka nie stwierdzono występowania receptorów.
Chemioterapię należy rozpocząć bezpośrednio po radykalnym leczeniu miejscowym, lecz nie później niż po upływie 8 tygodni. Najczęściej stosowanym obecne programem chemiczny jest trójka leków:cyklofosfamid, metotreksat, fluorouracyl, określana jako CMF. Wskazane jest podanie 6 cykli programu CMF w odstępach comiesięcznych. Możliwe jest również podanie 4 cykli programu AC (doksorubicyna, cyklofosfamid).
Program CMF stosowany jest u chorych z ujemnymi receptorami w wieku do 60 lat, jeżeli nie ma istotnych przeciwwskazań. U chorych w wieku powyżej 60 lat leczenie programem CMF jest możliwe, jeśli pozwala na to stan ogólny chorych. W przypadku chorych po leczeniu oszczędzającym leczenie programem CMF jest prowadzone jednocześnie z radioterapią.
Chemioterapia jest toksyczna i u wielu chorych występują:
nudności,
wymioty,
wypadanie włosów,
neutropenia - związana z mielosupresyjnym działaniem cytostatyków; powoduje ona zwiększenie ryzyka infekcji.
zaburzenia miesiączkowania
wcześniejsza menopauza.
Systemowe leczenie uzupełniające powoduje wydłużenie czasu przeżycia całkowitego chorych na raka piersi. U chorych leczonych uzupełniająco względne ryzyko zgonu z powodu raka jest mniejsze o co najmniej 20% w porównaniu do chorych, które nie otrzymały takiego leczenia [2].
RADIOTERAPIA
Leczenie promieniami jonizującymi może być prowadzone jako:
leczenie doszczętne
leczenie przed i po operacyjne
leczenie paliatywne
Napromienianie doszczętne powodujące zniszczenie pierwotnego ogniska w sutku oraz przerzuty w węzłach chłonnych pachowych i piersiowych wewnętrznych jest wskazana w zaawansowanych przypadkach oraz wtedy gdy pacjentka odmawia wykonania zabiegu operacyjnego.
Radioterapia przedoperacyjna jest wskazana w przypadkach wkraczających w III° zaawansowania klinicznego gdy wielkość guza przekracza 5cm, występuje obrzęk, wciągnięcie skóry nad guzem lub stwierdza się duże, liczne węzły pachowe. Po okresie około 5tyg. od naświetlania wykonuje się operację chirurgiczną.
Natomiast radioterapia pooperacyjna jest stosowana w zaawansowanych stadiach choroby nowotworowej w których nie ma pewności, czy wykonana operacja usunęła całą tkankę nowotworową oraz w przypadkach bardzo wczesnej fazy choroby w których wykonano oszczędzającą operację.
Radioterapia paliatywna bywa stosowana:
w przypadku przerzutów do ośrodkowego układu nerwowego (mózgowia lub rdzenia kręgowego),
u chorych z przerzutami do układu kostnego (efekt przeciwbólowy),
bólów i zespołów uciskowych, spowodowanych przez zmiany nowotworowe [2].
BLIZNY
Jak w przypadku większości blizn, wymagana jest jej odpowiednia higiena i pielęgnacja. W zależności od rozległości zabiegu operacyjnego szwy ściągane są jednorazowo lub naprzemiennie, co drugi szew w różnym czasie. Właściwa blizna jest także warunkiem prawidłowego zaprotezowania. Blizna nie powinna być narażana na działanie zbyt niskich lub wysokich temperatur, nadmiernego promieniowania UV (słoneczne), a także zalecane jest unikanie podrażnień mechanicznych czy chemicznych. Obecnie są dostępne na rynku polskim różne preparaty leczące blizny. Różnica między preparatami polega na składzie chemicznym, zapachu, podłożu i cenie. Ze względu na okolicę, w jakiej znajduje się blizna, korzystne są preparaty na podłożu żelowym, które nie brudzą odzieży imają przyjemny zapach, np. Contractubex [1].
PROTEZY PIERSI
Protezy piersi są dostępne we wszystkich większych miastach w sklepach działających przy szpitalach onkologicznych oraz w specjalistycznych sklepach z zaopatrzeniem ortopedycznym. Podstawowe protezy wydawane są pacjentkom bezpłatnie na tzw. wniosek, który wystawia prowadzący lekarz onkolog. Limit cenowy jest ustalany przez Narodowy Fundusz Zdrowia i obecnie wynosi 250 zł. Protezę otrzymuje pacjentka raz na dwa lata. Obecnie na rynku polskim dostępny jest bardzo szeroki wybór protez firm polskich i zagranicznych. Są to protezy silikonowe jedno- i wielowarstwowe. Dla pań pragnących uprawiać sport przygotowane są specjalne protezy, w których można biegać czy pływać. Dla osób, które przeszły zabieg oszczędzający, produkowane są specjalne nakładki niwelujące ewentualne różnice w wielkości piersi czy nierówności. Noszenie protezy korzystnie wpływa na równoważenie stron ciała oraz utrzymywanie prawidłowej postawy, szczególnie u pań, które mają większy biust, oraz u osób, które wcześniej cierpiały na zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa. Nie należy zdejmować protezy na noc, gdyż wpływa to na zmiany w postawie i bóle kręgosłupa.
Istnieje wiele możliwości rekonstrukcji piersi, a wybór odpowiedniej metody zależy od wielu czynników, m.in. stanu zdrowia pacjentki, budowy ciała, rozmiaru piersi, ilości pozostałych tkanek czy osobistego wyboru. Rekonstrukcja może być wykonana przy użyciu tkanek własnych, ekspanderów, ekspanderoprotez i endoprotez piersi lub kombinacji tych
metod.
Zabiegi rekonstrukcji piersi po mastektomii w całości pokrywane są przez NFZ. Refundacja obejmuje także niezbędne zaopatrzenie standardowe. Jeżeli pacjentka uzna, że wolałaby mieć inny implant, może różnicę dopłacić z własnych środków. Podkreślić należy, że w chwili obecnej nie obowiązuje jakakolwiek rejonizacja i od samej chorej zależy gdzie
podda się zabiegowi rekonstrukcji [1].
OBRZĘK LIMFATYCZNY
Obrzęk limfatyczny jest nienaturalnym nagromadzeniem płynów tkankowych, co skutkuje obrzmieniem i stanem zapalnym. Obrzęki limfatyczne dzieli się na pierwotne (wczesne), występujące już po narodzinach, i późne (wtórne), które rozpoznaje się w drugiej i trzeciej dekadzie życia. Wtórny lub nabyty obrzęk limfatyczny może być spowodowany występowaniem choroby nowotworowej, zakażeniami, procesami zapalnymi, napromieniowaniem, zabiegiem chirurgicznym lub urazem. Wszelkie informacje dotyczące występowania obrzęku limfatycznego po mastektomii są bardzo zróżnicowane. Według niektórych autorów wahają się między 5,5% aż do 80%. U większości pacjentek po zabiegu mastektomii obserwuje się niewielki obrzęk limfatyczny w pierwszym okresie po zabiegu. Zdarza się jednak, że obrzęk ujawni się w późniejszych latach. Terapia obrzęku limfatycznego nastręcza dużo problemów lekarzowi, rehabilitantowi, a pacjentowi wiele zwątpień i frustracji. Należy sobie zdać sprawę, że leczenie polega na zmniejszeniu rozmiarów kończyny, poprawieniu jej funkcji oraz powinno osiągnąć efekt kosmetyczny. Metod postępowania jest bardzo wiele. Do najszerzej stosowanych zaliczamy: pozycje ułożeniowe, stosowanie mankietów uciskowych, stosowanie pomp pneumatycznych, masaż i farmakoterapię. Każda pacjentka powinna unikać czynników, które dodatkowo sprzyjają powstawaniu obrzęku. Do czynników tych z pewnością zalicza się forsowanie kończyny przez noszenie ciężkich przedmiotów, przeciążanie kończyny pracą, szczególnie w pozycji, gdy jest ona opuszczona. Utrudnienie odpływu chłonki z kończyny jest powodowane wszelkim uciskiem, np. paskiem od zegarka, bransoletą, zbyt obcisłymi rękawami. Należy także pamiętać, że spać powinno się na wznak z ręką po stronie operowanej uniesioną na specjalnym klinie. Niedopuszczalne jest spanie na kończynie po stronie zabiegu. Pielęgnacja kończyny powinna odbywać się delikatnymi środkami myjącymi, w letniej wodzie. Wszelkie dezodoranty i kosmetyki mogące drażnić skórę kończyny, a tym bardziej okolicę dołu pachowego, należy także odstawić. Wszelkie zabiegi medyczne w postaci mierzenia ciśnienia tętniczego, robienia zastrzyków czy pobierania krwi powinny odbywać się po stronie zdrowej. Od pewnego czasu w Polsce obowiązuje zapinanie pasów bezpieczeństwa w samochodach, tak dla kierowców, jak i dla pasażerów, dlatego, aby zminimalizować ucisk pasa na okolicę operowaną, zaleca się podkładanie miękkiego przedmiotu.
Automasaż limfatyczny zwany przez niektórych autorów opracowań
autodrenażem limfatycznym polega na poprawieniu przepływu krwi żylnej oraz chłonki w kończynie po stronie operowanej. Technika automasażu jest stosunkowo prosta, należy jednak pamiętać o właściwym ułożeniu kończyny, które ułatwi odpływ chłonki w czasie zabiegu. Kończyna górna powinna być rozluźniona i umieszczona na klinie lub wałku tak, aby była uniesiona ponad staw barkowy. Delikatne głaskanie powierzchnią dłoniową ręki rozpoczynamy od miejsc bliższych dla dołu pachowego, potem kolejno dalszych. Taka technika (odwrotna jak w masażu klasycznym) powoduje, iż opróżniamy z chłonki naczynia bliżej zlewiska chłonki, jakim jest dół pachowy, dając w ten sposób miejsce dla płynów z dystalnych (dalszych) odcinków kończyny. Masaż powinien być rozpoczęty po zagojeniu się rany operacyjnej, co wypada najczęściej na 12-14 dobę po zabiegu. Najkorzystniej byłoby wykonywać masaż 2-3 razy dziennie po kilka minut. Należy pamiętać, że naczynia chłonne mają swoją objętość oraz wydolność. Zabieg automasażu powinien być delikatny, tak aby nie sprawiał bólu. Techniki silnego wyciskania są tu niewskazane i mogą przynieść więcej problemów niż korzyści [3].
BADANIA KONTROLNE
W zależności od rodzaju nowotworu i zastosowanego leczenia konieczny jest stały kontakt z lekarzem onkologiem oraz systematyczne wizyty kontrolne. Są one ustalane indywidualnie i polegają na ogólnym badaniu lekarskim oraz wykonywaniu badań laboratoryjnych, obrazowych (RTG, USG). Podstawowy schemat badań kontrolnych według obowiązujących standardów wygląda następująco:
- w okresie pierwszych 3 lat od leczenia radykalnego - co 3 - 4 miesiące,
- w okresie od 2 do 5 lat od leczenia radykalnego - co 6 miesięcy,
- po 5 latach od leczenia radykalnego - raz w roku [1].
DIETA I AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami żywienia pacjentka powinna ograniczyć przyjmowanie węglowodanów i tłuszczów zwierzęcych. Dieta obfita w warzywa i owoce ułatwi utrzymanie należnej masy ciała, zmniejszy niebezpieczeństwo wystąpienia chorób uznawanych współcześnie za cywilizacyjne. Prowadzone w różnych ośrodkach klinicznych badania wykazują, że otyłość, na którą jest narażonych wiele kobiet po mastektomii, z racji wystąpienia menopauzy i wieku, może mieć wpływ na nasilanie się obrzęku limfatycznego, a nawet przyczyniać się do nawrotów choroby nowotworowej. U kobiet otyłych lub mających nadwagę w chwili rozpoczęcia leczenia wstępne i dalsze rokowanie może być gorsze. Aktywność fizyczna i spożywanie pokarmów bogatych w wapń będzie także profilaktyką osteoporozy, choroby stanowiącej zagrożenie dla wielu kobiet. Wyniki badań wskazujące na zmniejszenie liczby nawrotów raka piersi i spadek umieralności wśród aktywnych fizycznie kobiet w porównaniu z populacją prowadzącą siedzący tryb życia dowodzą, że celowym jest objęcie wszystkich kobiet poddawanych terapii przeciwnowotworowej różnym formom aktywności fizycznej. Same kobiety — poprzez szeroko zakrojoną edukację prowadzoną jeszcze w szpitalu przez pielęgniarki, położne, lekarzy, wolontariuszki z klubu Amazonek, jak i w ośrodkach rehabilitacyjnych przez fizjoterapeutów — powinny uzyskać wiedzę i mieć głęboką świadomość, że tylko właściwy styl życia, w tym aktywność fizyczna dadzą im szanse na dobre samopoczucie i komfort życia. Kobiety, które doświadczyły następstw odjęcia piersi, jego skutków fizycznych i psychicznych oraz przekonały się o korzystnym wpływie procesu rehabilitacji, mają wysoką motywację do systematycznego przestrzegania zaleceń decydujących o powodzeniu postępowania rehabilitacyjnego [4].
PODSUMOWANIE
Zarówno rozpoznanie raka piersi, jak i zastosowane metody leczenia mają ogromny wpływ na psychikę i zdrowie fizyczne kobiety, dlatego w tej grupie chorych występuje duże zapotrzebowanie na pomoc w postaci kontaktów z onkologiem, psychologiem, rehabilitantem. Aktywność fizyczna ma duże znaczenie dla przebiegu okresu okołooperacyjnego i dalszego rokowania, może zapobiegać powikłaniom i przyczynić się do poprawy jakości życia. Właściwie zaplanowane i indywidualnie dobrane do możliwości kobiety ćwiczenia fizyczne odgrywają istotną rolę w zmniejszeniu ryzyka nawrotu choroby i utrzymaniu dobrego stanu zdrowia. U kobiet mogą być również stosowane zabiegi fizykalne
i masaże wspomagające leczenie obrzęku limfatycznego. Ważne jest, by pacjentka miała świadomość znaczenia wkładanego wysiłku i znalazła wsparcie odpowiedzialnych
za to osób [4].
Piśmiennictwo:
http://www.mastektomia.pl
http://mediweb.pl/diseases/wyswietl_vad.php?id=606
Walewska E., Podstawy pielęgniarstwa chirurgicznego, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2007.
http://www.pp.viamedica.pl/darmowy_pdf.phtml?indeks=6&indeks_art=112
- 2 -