Rywalizacja na Dalekim Wschodzie
Republika Dalekiego Wschodu
W końcu 1917 r. dowództwo japońskie, we współpracy z Pekinem, opracowało plan wykorzystania baz w północnej Mandżurii do operacji na obszarach Zabajkala i Kraju Amurskiego (Syberii Wschod-niej). Koła militarne w Japonii myślały przede wszystkim o ekspansji na tzw. Przymorze (Kraj Nadmorski), na ziemie między Krajem Amurskim a Oceanem Spokojnym, z Kamczatką, Krajem Chabarowskim i Władywostokiem. Uznano też, iż nadchodzi oto sposobna chwila do opanowania również północnej części Sachalinu, która po wojnie 1905 r. pozostała przy Rosji. Na początku 1918 roku Ententa wyraziła na to zgodę. Sytuacja na rosyjskim Dalekim Wschodzie skomplikowała się po buncie Korpusu Czechosłowackiego. Liczył on około 40 tysięcy ludzi, a utworzony został z wziętych do niewoli podczas wojny Czechów i Słowaków, żołnierzy państw centralnych. Na mocy porozumienia Ententy z Radą Komisarzy Ludowych, Korpus Czechosłowacki miał być przetransportowany Koleją Transsyberyjską do Władywostoku i dalej do Europy. Już po rozpoczęciu transportu przywódcy bolszewiccy wydali rozkaz rozbrojenia Korpusu, który wszakże nie podporządkował się tej decyzji. Żołnierze Korpusu Czechosłowackiego opanowali najważniejszy szlak komunikacyjny na Syberii - Kolej Transsyberyjską, zajmując stopniowo miasta leżące wzdłuż jej trasy. W sierpniu 1918 r. Ententa podjęła decyzję o wprowadzeniu swych wojsk na rosyjski Daleki Wschód. W następnych miesiącach utworzono w tym celu między-narodowy Korpus Interwencyjny, złożony z wojsk USA, Wielkiej Brytanii (w tym kanadyjskich), Japonii, Włoch i Chin. Japończycy natomiast, niezależnie od udziału w Korpusie Interwencyjnym, zwiększali na kontynencie liczebność swych wojsk. W sierpniu 1919 r. osiągnęły one stan trzech dywizji i zaczęły samo-dzielnie posuwać się wzdłuż Amuru. W Japonii zaczęto lansować koncepcję stworzenia na rosyjskim Dalekim Wschodzie państwa buforowego, oddzielającego te ziemie od Rosji Radzieckiej. Wedle koncepcji japońskiej, miał to być twór quasi-państwowy, cieszący się autonomią i wyposażony w atrybuty władzy demokratycznej, umożliwiającej działanie różnym siłom politycznym. Lenin przystał na to, ze względów taktycznych. Republika Dalekiego Wschodu ,(RDW) proklamowana została przez Zjazd Pracujących Przybajkala 6 kwietnia 1920 r. w miejscowości Wierchnieudińsk. Wprawdzie terytorium RDW ściśle nie określono, ale deklarowano, że obejmie ona obszary na wschód od Jeziora Bajkał do Oceanu, a więc Zabajkale, Kraj Amurski, Przymorze, Kamczatkę i północny Sachalin. Po utworzeniu Rządu Tymczasowego rozpoczęto starania o dyplomatyczne uznanie go przede wszystkim przez Chiny i Japonię. Japończycy opóźniali ewakuację swych wojsk, gdyż w RDW nie przeprowadzono demokratycznych wyborów i nie doszło do zwołania konferencji wszystkich sił politycznych. W ciągu 1922 r. Rosja Radziecka wyszła z izolacji międzynarodowej, czego dowodem może być to, że wzięła udział w konferencji genueńskiej, nawiązała stosunki dyplomatyczne z Niemcami i innymi państwami. Uznano więc, że przyszedł czas zlikwidowania „buforu dalekowschodniego". Zgromadzenie Ludowe RDW w Czycie 13 listopada 1922 r. uchwaliło przyłączenie się do RFSRR, co 15 listopada zostało w Moskwie zaakceptowane. W ten sposób RDW przestała faktycznie istnieć.
Stosunki radziecko - chińskie i radziecko - japońskie
Od 1917 r. rząd centralny w Pekinie spoczywał w rękach kliki Anfu, która jednakże w lipcu 1920 r. przegrała w krótkich starciach zbrojnych z siłami Chili. Na południu Chin sytuacja także ciągle się zmieniała. Jesienią 1922 r. Sun Jat-sen, znów odsunięty od władzy i przebywający wówczas w Szanghaju, dokonał korekty w programie Kuomintangu, stawiając na zbliżenie z Rosją Radziecką i współpracę z chińskimi komunistami. W styczniu 1923 r. wojska wierne Sun Jat-senowi zdobyły jednak Kanton, dzięki czemu mógł on w lutym utworzyć nowy rząd. Po zwycięstwie rewolucji bolszewickiej Rosja Radziecka próbowała nawiązać kontakt zarówno z rządem pekińskim, jak i rządem kantońskim. Założenia radzieckiej polityki wobec Chin zawierała odezwa z 25 lipca 1919 r. skierowana do obu rządów chińskich. Proponowano w niej podjęcie rozmów w sprawie unieważnienia traktatu z 1896 r., protokołu z 1901 r. („bokserskiego") oraz wszystkich porozumień rządu carskiego z innymi mocarstwami, które dotyczyły spraw chińskich. Mówiono też o możliwości rozwiązania kwestii Kolei Wschodniochińskiej na zasadzie przyjaznego porozumienia. Ostatecznie układ radziecko-chiński podpisano w Pekinie 31 maja 1924 r. W artykule pierwszym postanawiał on o przywróceniu stosunków dyplomatycznych i konsularnych. Artykuł drugi mówił, iż w ciągu miesiąca zwołana zostanie konferencja, na której opracowane będą szczegółowe porozumienia, dotyczące wszystkich zagadnień wymienionych w następnych artykułach układu. Dalej, zobowiązano się anulować „wszystkie konwencje, umowy, porozumienia, protokoły, kontrakty itd., zawarte między Rządem Chin a Rządem Carskim, i zastąpić je nowymi umowami, porozumieniami na bazie równości, wzajemności i sprawiedliwości w duchu Deklaracji Rządu Radzieckiego z lat 1919 i 1920" (art. 3). Rząd ZSRR ogłosił za nieważne i niebyłe wszystkie umowy, naruszające suwerenne prawa lub interesy Chin, a zawarte przez były rząd carski z innymi państwami (art. 4). ZSRR stwierdził, że „Mongolia Zewnętrzna stanowi część składową Republiki Chińskiej i uznaje na tym terytorium suwerenność Chin", a także zobowiązał się do wycofania wszystkich swoich wojsk z tego obszaru (art. 5). W kolejnym artykule oba rządy zobowiązały się nie uprawiać propagandy wymierzonej przeciwko ustrojowi politycznemu i społecznemu której-kolwiek ze stron. Natomiast żegluga na rzekach, jeziorach i innych wodnych szlakach granicznych miała zostać uregulowana na zasadzie równości i wzajemności. Wiele miejsca w układzie poświęcono sprawom Kolei Wschodniochińskiej, którą określono jako „wyłącznie handlowe przedsięwzięcie". Zapisano m.in., że „Rząd ZSRR zgadza się na wykupienie przez Rząd Chińskiej Republiki, przy pomocy chińskich kapitałów prywatnych, Kolei Wschodniochińskiej, jak również całego należącego do niej mienia, oraz na przekazanie Chinom wszystkich akcji i obligacji wspomnianej kolei" (art. 9, p. 2). Rząd radziecki zrzekł się też „specjalnych praw i przywilejów dotyczących wszystkich koncesji uzyskanych przez Rząd Carski w jakiejkolwiek części Chin" (art. 10) oraz „rosyjskiej części kontrybucji bokserskiej" (art. 11). Tego samego dnia podpisano w Pekinie kilka deklaracji: 1. O wzajemnym przekazaniu całego majątku nieruchomego i ruchomego, który należał dawniej do rządu carskiego lub Chin. 2. W sprawie budynków i własności ziemskiej misji prawosławnych na terytorium Chin. 3. O wykładni art. 4 Układu o ogólnych zasadach. 4. Zobowiązanie Chin do nie przekazywania żadnemu państwu praw lub przywilejów, z których rząd ZSRR zrezygnował w art. 10 wspomnianego Układu. 5. Zobowiązanie Chin zużytkowania części kontrybucji bokserskiej, z której ZSRR zrezygnował, wyłącznie na cele oświatowe. 6. W sprawie ustanowienia norm prawnych, dotyczących sytuacji obywateli radzieckich. Parę miesięcy po utworzeniu kolejnego rządu w Kantonie, Sun Jat-sen wysłał do Moskwy w sierpniu 1923 r. delegację, która uzyskała zapewnienie radzieckiej pomocy wojskowej. W październiku 1923 r. przybył do Kantonu działacz Kominternu Michaił Borodin i objął stanowisko doradcy politycznego Kuomintangu. W tym czasie Sun Jat-sen uzupełnił swój dawny program, zwany Trzema Zasadami Ludu, sformułowa-niem Trzech Wielkich Zasad. „Sprowadzały się one do: a) sojuszu ze Związkiem Radzieckim, b) współpracy z KPCh, c) udzielenia pomocy ruchowi robotniczemu i chłopskiemu".
Mimo niepowodzenia planów Japonii związanych z Republiką Dalekiego Wschodu, powoli postępował też proces normalizacji stosunków radziecko-japońskich. Oficjalne pertraktacje radziecko-japońskie rozpoczęły się 14 maja 1924 r. w Pe-kinie. Prowadzili je: poseł japoński w Pekinie Kenkichi Yoshizawa i Karachan, równoczesny negocjator ze strony radzieckiej traktatu z Chinami, mianowany po jego zawarciu ambasadorem ZSRR w Pekinie.
Pierwsza faza pertraktacji przebiegała dość sprawnie, jako że wiele spraw wstępnie przygotowano w trakcie wcześniejszych, nieoficjalnych kontaktów i rozmów. Do 23 maja uzgodniono główne zasady przyszłego porozumienia, po czym ogłoszono przerwę w rokowaniach, aby zapoznać z nimi oba -rządy. Przerwa trwała aż do 4 sierpnia z uwagi na to, że dużo czasu poświęcono różnym kwestiom szczegółowym, a zwłaszcza skomplikowanej sprawie Sachalinu. Po dalszych kilkumiesięcznych pertraktacjach, 20 stycznia 1925 r., podpisana została Konwencja o podstawowych zasadach stosunków wzajemnych pomiędzy ZSRR i Japonią, zwana też traktatem pekińskim.
Konwencja przywracała stosunki dyplomatyczne i konsularne między obu państwami. Dalej stwierdzono, iż traktat zawarty w Portsmouth w 1905 r. pozostaje w mocy, natomiast wszystkie inne traktaty dwustronne zawarte wcześniej miały być renegocjowane. Przyjęto zobowiązanie nie mieszania się w sprawy wewnętrzne drugiej strony i niepodejmowania jakiejkolwek działalności przeciwko sobie wzajemnie. ZSRR uznał, że Japonia może starać się o uzyskanie koncesji na eksploatację bogactw mineralnych i lasów na całym jego terytorium. Do konwencji dołączone były dwa protokoły: A i B. Protokół A mówił o sprawach rozrachunkowych byłych placówek dyplomatycznych Rosji i Japonii oraz zawierał zobowiązanie Japonii do opuszczenia północnego Sachalinu do 15 maja 1925 r. Protokół B dawał Japonii prawo do eksploatacji zasobów ropy naftowej na Sachalinie w ciągu 40-50 lat.
Zachód a Chiny
W 1923 r. doszło do zatargu z kantońskim rządem Sun Jat-sena na tle dochodów z komór celnych. Anglicy, którzy nimi zarządzali, przeznaczali dochody przede wszystkim na spłatę chińskiego zadłużenia i zobowiązań tzw. bokserskiej kontrybucji, a niewielką ich część przekazywano rządowi pekińskiemu. Później zrewidowano te zasady ustalając, że część dochodów z komór celnych znajdujących się na południu Chin oddawana będzie rządowi kantońskiemu, a nie pekińskiemu. Wzrastająca nieufność wobec Sun Jat-sena spowodowała, że wkrótce odmówiono przekazywania sum jego rządowi. Sytuacja stała się napięta, gdy rząd kantoński zagroził użyciem siły, a mocarstwa zachodnie odpowiedziały manewrami okrętów wojennych i wysadzeniem desantu. Po okresie ostrych napięć sprawę udało się jednak załagodzić, w rezultacie czego od początku 1924 r. wznowiono wnoszenie opłat rządowi kantońskiemu. Sytuacja w Chinach skomplikowała się po śmierci Sun Jat-sena, która nastąpiła 12 marca 1925 r. w Pekinie. Na północy walka różnych frakcji militarnych znów się nasiliła, a na południu rozpoczęły się wydarzenia zwane rewolucją 1925-1927 roku. W czasie licznych demonstracji, podczas których wznoszono hasła antycudzoziemskie, strajków i pochodów robotniczych domagano się nie tylko reform społecznych, ale i zniesienia przywilejów dla państw zachodnich. Masowe demonstracje w Szanghaju ruszyły do dzielnicy cudzoziemskiej. Żeby opanować sytuację, policja użyła broni. Zwiększyło to jeszcze skalę zamieszek w wielu miastach, na co państwa zachodnie zareagowały mobilizacją sił wojskowych. Od 1 lipca 1926 r. armia Kuomintangu rozpoczęła wielki marsz na północ, w celu wyeliminowania konkurencyjnych ośrodków władzy. Początkowo znaczny udział w postępach sił Kuomintangu mieli doradcy radzieccy i broń dostarczana z ZSRR. Od marca 1926 r. na główną postać Kuomintangu zaczął wyrastać Czang Kaj-szek (Jiang Jieshi), który został głównodowowodzącym armii zmierzającej na północ. Do końca 1926 r. osiągnęła ona wielkie sukcesy, a 1 stycznia 1927 r. stolicę rządu przeniesiono do Wuhanu. W tym czasie walka między prawym i lewym skrzydłem Kuomintangu weszła w decydującą fazę. Lewe skrzydło, forsujące sojusz z Moskwą, doprowadziło nawet do udzielenia przez rząd w Wuhanie w kwietniu 1927 r. dymisji Czang Kaj-szekowi jako dowódcy armii. Jego wojska zajęły jednak Szanghaj i 15 kwietnia 1927 r. Czang Kąj-szek ogłosił utworzenie nowego rządu Kuomintangu z siedzibą w Nankinie. 25 lipca 1928 r. Stany Zjednoczone uznały rząd Czang Kaj-szeka, podpisując z nim umowę o autonomii celnej Chin. Czang Sue-liang (syn Czang Tso-lina) przeszedł w grudniu 1928 r. na stronę Czang Kaj-szeka, uznając władzę rządu w Nankinie. Nie oznaczało to jednak pełnego zjednoczenia politycznego, w sytuacji gdy przeciwko centralnemu rządowi nankińskiemu buntowały się różne prowincje, a jego władza nad Pekinem była bardzo ograniczona.