HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ: SKRYPT

Na podstawie: J. Szacki „Historia myśli socjologicznej”. Dawid Zaraziński 2006.

• 2. Filozofia społeczna Oświecenia

• „Oświecenie nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy” (Kant), „Sapere aude!” Miej odwagę (posługiwać się rozumem);

• negowanie tradycyjnych systemów religijnych (kwestionowanie wartości poznawczej świętych pism, wiary bezrefleksyjnej, instytucji kościelnych itp.) - koncepcja religii naturalnej;

• uderzanie we wszystkie autorytety odmawiające człowiekowi i prawa do samodzielnego sprawdzania prawdziwości wszelkich poglądów (kwestionowanie tradycji);

• godziła w filozoficzną spekulację, metafizykę (poddanie w wątpliwość dedukcji i matematyki);

• krytykowanie ówczesnych instytucji politycznych i społecznych (despotyzm, samowolę władców) - desakralizacja owych instytucji.

3. Porewolucyjne ideologie jako teorie społeczne

• Konserwatyzm

• Edmund Burke (1729-1797) autor Rozważań o rewolucji we Francji…, Joseph de Maistre (1753-1821), Louis de Bonald (1754-1840), Adam Müller (1779-1829), Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), Karl Ludwig von Haller (1768-1854), Aleksiej Chomiakow (1804-1860), Iwan Kiriejewski (1806-1856);

• krytycznie odnosili się do rewolucji;

• na naturę ludzką składają się czynniki racjonalne i nade wszystką irracjonalne, których nie można przewidzieć, okiełznać, opisać, postępowaniem ludzkim rządzą nie tylko kalkulacja refleksja ale sentyment, nawyk, obyczaj, wiara itp.;

• dużą rolę pełnią przesądy, na których opiera się całe życie społeczne, moralność itp.;

• irracjonalną naturę potraktowali jako zjawisko zależne od miejsca czasu, inne w każdym kraju i epoce;

• korzystali z pojęcia duch narodu (Volksgeist) - ma irracjonalny charakter, trzeba się przed nim ukorzyć, człowiek jest niezdolny do tworzenie rzeczywistości społecznej, ta bowiem wytwarza się spontaniczne jak roślina lub jest kierowana przez Opatrzność, człowiek jest jedynie zdolny zniszczyć tą rzeczywistość;

• dążyli do przezwyciężenie indywidualizmu („atomizmu” jak pisano), sprzeciwiali się koncepcjom społeczeństwa, które pełni wartość instrumentalną w stosunku do jednostek, społeczeństwo to byt pierwotny i nadrzędny;

• kładli nacisk na krytykę stosunków sformalizowanych i świadomi zawiązywanych w celu osiągnięcia jakichś określonych celów, społeczeństwem powinny rządzić zwyczaje ukształtowane historycznie, w nich wyraża się duch narodu;

• Liberalizm

• Benjamin Constant (1767-1830), Wilhelm von Humboldt (1767-1835), Alexis de Tocqueville (1805-1859), John Stuart Mill (1806-1837);

• również krytykowali rewolucję ale obca była im idealizacja dawnego ustroju, trwali w wierze w postęp i potrzebę zasadniczej reformy;

• zagrożeniem dla wolności był nie tylko despotyzm królów ale i despotyzm ludu;

• w centrum uwagi jednostka ludzka - ma ona pewne naturalne uprawnienia, które organizacja społeczna ma optymalizować;

• podstawą ładu społecznego są stosunki kształtujące się spontanicznie na podobieństwo stosunków rynkowych, istnieje on samorzutnie, niezależnie w swej genezie i funkcjonowaniu od aktów władzy politycznej;

• zasadnicze uprawnienia jednostki są niezależne od zmiennych historycznych, kulturowych, rasowych, narodowych itd.;

• państwo (we wczesnym liberalizmie) jest czymś zewnętrznym w stosunku do społeczeństwa, które ma swoją własną dynamikę;

• paradygmat indywidualizmu metodologicznego - wyjaśnienie zjawisk społecznych wymaga koniecznie odnalezienia będącego zawsze u ich źródła działania jednostek;

• paradygmat kapitalizmu - społeczeństwo podobne jest rynkowi (aktorzy działają tak by zmaksymalizować zyski, zminimalizować straty zapewniając zarazem wzrost pomyślności ogólnej);

• Utopijny socjalizm i komunizm

• Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825), Robert Owen (1771-1858), Charles Fourier (1772-1837) Pierre Joseph Proudhon (1809-1865);

• nie poddawali w wątpliwość systemu wartości organizatorów Rewolucji lecz poprzestawali na kwestionowaniu osiągniętego przez nich rezultatu: rewolucja nie rozwiązała problemów, które miała i powinna;

• krytykowali porewolucyjne społeczeństwo, istniejące zło to z jednej strony przemoc rządzących i posiadających w stosunku do rządzonych i nieposiadających, z drugiej zaś - stan wojny wszystkich przeciw wszystkim, konkurencja zamiast współpracy;

• nieustannie powstawały utopie, wszechobecna była w socjalizmie jedynie idea zrzeszenia jako takiej organizacji społecznej, która wyeliminuje z niego przemoc i konkurencję - każdy byłby wynagradzany i ceniony odpowiednio do swoich zasług w pracy dla dobra wspólnego;

• w komunizmie w centrum uwagi była idea wspólnoty - pokrewna idei zrzeszenia, ale zakładająca konieczność zniesienia własności prywatnej i pełniejsze zrównanie wszystkich członków społeczeństwa;

• co najmniej przez pierwsze trzy dziesiątki lat dominuje przekonanie, że utopia zostanie osiągnięta środkami pokojowymi (perswazja, propaganda, przykład), dopiero w latach czterdziestych XIX wieku na pierwszy plan zacznie się wysuwać idea społecznej rewolucji;

Teoria społeczna Saint-Simona1760-1825

Francuski historyk i filozof, utopista. Jego poglądy zainspirowały A.Comte (który był jego sekretarzem) a w późniejszych czasach także Marksa i innych przedstawicieli socjalizmu. Napisał m.in. ”Wprowadzenie do prac naukowych 19 wieku”, „Katechizm industrialistów”.

Najważniejsze fakty:

• Dzielił czasy na epoki teologiczna i metafizyczną - w ramach feudalizmu i epokę pozytywną - powstającą w czasach industrializmu .

• W ramach krytyki feudalizmu wskazywał na : stan głębokiego kryzysu społeczeństwa ,w którym brak współdziałania i organizacji .

• W czasach industrializmu postulował wprowadzenie jednolitego , spójnego systemu naukowego w formie nowej „Encyklopedii”( za podstawowe prawo uznał prawo ciążenia Newtona ; konieczne także wprowadzenie nauk społecznych - analogia do organizmu- chcemy go poznać , to musimy znać kierujące nim prawa- tak samo ze społeczeństwem)

Stworzył pojęcie : SPOŁECZENSTWO INDUSTRIALNE - powstające w epoce pozytywizmu charakteryzuje wg. S.Simona użyteczność , umiejętność współdziałania, wykorzystania własnej pracy i własności dla innych ludzi. Na czele społeczeństwa stawiał uczonych, którzy mieliby dobrze zorganizować proces wytwórczy. Społeczeństwo to nie było jednak całkowitym ideałem S.Simona , który wierny historycznemu punktowi widzenia przyjmował dynamiczny charakter ideału społeczeństwa - traktował je więc jako punkt wyjścia do dalszego rozwoju

• po raz pierwszy użył określenia społeczeństwo przemysłowe;

• uważał, że Europa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu (przejście z systemu feudalno-teologicznego do industrialno-naukowego);

• stan krytyczny (społeczeństwo jako nagromadzenie odosobnionych i zwalczających się jednostek) następuje zawsze po wcześniejszym stanie organicznym i poprzedza późniejszy stan organiczny, potrzebna jest zasadnicza reorganizacja społeczna, która musi się zacząć od reformy świadomości;

• zaczął propagować idee nowej Encyklopedii;

• uzależniał stan społeczeństwa od tego, jakie idee w nim panują: różnym systemom wierzeń odpowiadają różne systemy społeczne - po epoce teologicznej i metafizycznej przyszła epoka pozytywna - będą w niej panować idee naukowe (nauka musi być zbiorem praw, którego ośrodkiem będzie prawo podstawowe - prawo ciążenia Newtona);

• wysunął postulat nauki o społeczeństwie - fizyki czy fizjologii społecznej;

• ujmował społeczeństwo jako organizm, którego budową i rozwojem rządzą niezmienne prawa (poznawalne i użyteczne);

• główną jego troską było utorowanie drogi dla pełnego rozwoju industrii, czyli wytwórczości, na której opiera się całe społeczeństwo, klasa industrialistów jest najważniejsza ze wszystkich, niedoskonałość obecnego stanu społeczeństwa polega na tym, że wytwórczość nie może się rozwijać, a wytwórcy są podporządkowani klasom nieprodukcyjnym, nie własność jako taka stanowi wyróżnik pozycji klasowej, lecz to, jak własność się wykorzystuje i jak wielkie usługi oddaje się społeczeństwu;

• sprawą podstawową było usuniecie pozostałości feudalizmu;

• „naprawdę istnieją i istnieć mogą dwa tylko systemy organizacji społeczeństwa naprawdę odrębne, system feudalny, czyli militarny i system industrialny, a w dziedzinie duchowej system wierzeń i system dowodów naukowych”;

• system militarny utrzymuje się wskutek przymusu, podczas gdy podstawą systemu industrialnego jest jego dobrowolne zorganizowane współdziałanie;

• społeczeństwo industrialne nie jest stanem, który raz osiągnięty miał zapewnić szczęście ludzkości - miał być punktem wyjścia dalszego rozwoju (dynamiczny charakter ideału społecznego);

• koncepcja zrzeszenia była u niego koncepcją na skalę państwową nie jak u większości mu współczesnych, którzy myśleli o niewielkich zrzeszeniach w ramach istniejącego państwa, władza powinna być oddana w ręce technokratów (termin dzisiejszy);

• mocno podkreślał, że chodzi o zarządzanie scentralizowane i umożliwiające kontrolę nad całością procesów wytwórczych oraz ich planowanie.

• Nacjonalizm

• ludzkość dzieli się przede wszystkim na narody, z których każdy ma swą własną historię i swoje własne obecne potrzeby, które można zaspokoić tylko za pomocą środków dostosowanych do jego swoistego „charakteru”;

• naród nie jest jedną z wielu zbiorowości, do których jednostka należy, lecz wspólnotą bezwzględnie najważniejszą; w przypadku konfliktu interesów trzeba wybrać zawsze solidarność z narodem, albowiem poza rodziną jest to wspólnota najbardziej „naturalna” i taka, bez której człowiek nie może się obejść;

• naród jest wspólnotą przyrodzoną, do której wchodzi się przez sam fakt swego przyjścia na świat; obowiązki jednostki niego nie są i nie powinny być przedmiotem jego wolnego wyboru: są pochodne od samego faktu przynależności i nie mogą zostać przez nikogo uchylone;

• naród jest wspólnotą „organiczną”, „jedną i niepodzielną”, a pojawiające się niekiedy podziały wewnątrz niej są naturalne i niepożądane, jeżeli się pojawiają, świadczy to o słabnięciu „ducha narodowego” pod wpływem intruzji obcych i zabójczych dla wspólnoty wpływów;

• naród jest jedyną w swoi rodzaju indywidualnością i tę cechę powinien pielęgnować we wszystkich sferach życia, wystrzegając się w miarę możliwości przyjmowania obcych wzorów;

• pojęty w ten sposób naród stanowi jedyne źródło prawowitej władzy politycznej, której głównym zadaniem jest obrona jego interesów i integralności;

• 4. Historiografia jako badanie „stanu społecznego”

• Francuscy historycy okresu restauracji

• François Guizot (1787-1874), Augustin Thierry (1795-1856), François Auguste Mignet (1796-1884), Adolphe Thiers (1797-1877);

• widzieli tylko konflikt między pozostałościami feudalizmu i nowymi stosunkami powstałymi po Rewolucji, mieli mało zrozumienia dla wewnętrznych problemów nowego ładu, restauracja wydawała się im zagrożeniem dla trzeciego stanu;

• nie przestając być nauką o działaniach jednostek ludzkich, historiografia miała być nade wszystko nauką o rozwoju cywilizacji, ma budować wielką syntezę faktów;

• historyk cywilizacji stara się dotrzeć do czegoś, co nie jest dane w bezpośredniej obserwacji faktów, cywilizacja to taki fakt ogólny, w którym scalają się wszystkie inne fakty;

• nowa historia powinna być historią ludu;

• dostrzegając w przeszłości walkę klas tłumaczyli ich pochodzenie za pomocą hipotezy podboju, gdzie zdobywcy stali się klasą uprzywilejowaną (szlachtą);

• dzieje tworzą ciąg zdarzeń poddanych wewnętrznej konieczności.

• „Historia kultury” Lelewela

• (1786-1861)

• właściwym przedmiotem badań historycznych jest kultura (wszystkie aspekty życia narodu rozpatrywane w ich związkach wzajemnych).

• Socjologia historyczna de Tocqueville'a

• (1805-1859), autor O demokracji w Ameryce i Dawnego ustroju i rewolucji;

• nie głosił bezsilności człowieka; dowodził, że jest on ograniczony przez warunki i starał się je badać,odróżniał warunki społeczne od politycznych;

• społeczeństwo tworzy zintegrowaną wewnętrznie całość (niekiedy przyrównywane do organizmu) i jako takie musi być badane;

• kładł nacisk na badanie konkretnych społeczeństw, ale były to także studia typu społecznego;

• społeczeństwo demokratyczne to dla niego społeczeństwo egalitarne, w którym nie dziedziczy się swojej pozycji społecznej;

• społeczeństwo wytwarza swoisty ethos - indywidualizm, znika zaufanie do autorytetów, nie ma powag uświęconych przez tradycję, układem odniesienia dla jednostki jest ludzkość nie klasa, wiara w postęp ludzkości;

• industrializm stwarza nieuchronnie nowe nierówności;

• wprowadzenie równości nie daje żadnej gwarancji wolności, lecz jest brzemienne w niebezpieczeństwo nowego despotyzmu;

• indywidualizm - z jednej strony oznacza wyzwolenie spod dawnych przymusów i zobowiązań, z drugiej zaś zostawia sam na sam z państwem, gdzie szuka się oparcia, jednostki „zatomizowane” łatwo poddają się władzy centralnej;

• „nowemu despotyzmowi” można zaradzić przez stworzenie w społeczeństwie sieci instytucji stawiających tamy arbitralności władzy;

• „Socjologia” historyków konserwatywnych

• Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), Karl Friedrich von Eichhorn (1781-1854), Georg Friedrich Puchta (1789-1846);

• prawo rozwija się wraz z narodem, z nim się doskonali, obumiera z utratą przez naród odrębnej osobowośc

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770- 1831), autor Fenomenologii ducha, Nauki logiki, Wykładów z filozofii dziejów

• niemiecki filozof, twórca klasycznego systemu idealistycznego. Umarł w czasie epidemii cholery, która wybuchła w Berlinie w 1831 r.

• Źródłem intelektualnym filozofii Hegla była filozofia neoplatońska, kantyzm, fichteanizm, ale także elementy gnostyckie szwabskiego pietyzmu

• Hegel uważał społeczeństwo jako środek rozwijania i wyzwalania ludzkiej woli i osobowości.

• Państwo jest najwyższym i najdoskonalszym stopniem rozwoju społeczeństwa - syntezą woli powszechnej i indywidualnej, wolności obiektywnej i subiektywnej.

• Państwo było dla Hegla filozoficzną realizacją doskonałej rozumności i wolności, ziemskim ucieleśnieniem Absolutnej Idei

• Idea państwa - stanowi rzeczywistość powstania ducha obiektywnego. Państwo jest urzeczywistnieniem wolności - absolutnego celu ostatecznego.

• Najwyższym przejawem tej Idei w dziejach jest naród niemiecki

• Najważniejsza wartość to państwo - fundamentem jego jest rodzina. Państwo to wartość nadrzędna.

• Hegel wyróżnił 3 stany społeczne: rolnicy, robotnicy, przemysłowcy

• Hegel odrzucał demokracje i Monteskiuszowski 3 podział władzy uważał że władza należy do elit.

• Hegel był pierwowzorem dla wielu doktryn Marksa

• dużo w nim cech bliskich konserwatystom, ale bardzo wiele go różniło.

• oryginalność polegała na przeniesieniu uwagi z antagonizmu świata nowego i starego ustroju na teoretyczny problem konstytuowania się więzi społecznych w świecie nowoczesnym;

• twierdził, że nie ma powrotu do tradycyjnej wspólnoty, w której jednostka nie posiadała jeszcze indywidualności;

• mimo że w społeczeństwo jest tak czy inaczej „zatomizowane” nie oznacza to zaniku więzi społecznych - wytwarza właściwą sobie sieć takich stosunków (nazwana społeczeństwem obywatelskim);

• państwo ma przezwyciężać ową „atomizację”;

• zniósł wcześniejsze zrównanie społeczeństwa obywatelskiego z państwem (a nawet je sobie przeciwstawił), było ono dla niego sferą stosunków społecznych, która kształtuje się bez żadnego planu i kierownictwa w rezultacie spontanicznego dążenia jednostek i grup do zaspokajania własnych potrzeb;

• motorem jest egoistyczny interes, lecz interesy jednej grupy nie mogą być jednak zaspokojone bez zaspokojenia interesów innych grup w ramach wzajemności, egzystencja każdej jednostki zależy od tego, czy wszystkie inne jednostki, z którymi może mieć do czynienia, zechcą respektować jej uprawnienia w zamian za respektowanie takich samych uprawnień własnych;

• zadawał pytanie czy i w jakich warunkach możliwe jest wyjście poza właściwe społeczeństwu obywatelskiemu partykularyzmy (widział w nim domenę konieczności a nie wolności) i ustanowienie „etycznej totalności” odpowiadającej wymaganiom Rozumu - stąd koncepcja państwa jako wspólnoty, dzięki której dochodzi do przezwyciężenia ograniczeń społeczeństwa obywatelskiego;

• państwo nie jest tylko systemem instytucji umożliwiających rządzenie zbiorowością, ile wspólnotą ludzi, których łączy coś więcej niż fakt podlegania temu samemu rządowi, uczestnictwo w państwie to nade wszystko uczestnictwo we wspólnocie wartości;

• nie wprowadza alternatywy społeczeństwo obywatelskie-państwo, lecz tworzy ostatecznie koncepcję państwa, które byłoby „własnym państwem społeczeństwa obywatelskiego” tj. Państwem, w którym zostałaby uznana nieodwracalność ujednostkowienia ale znalazła by się przeciwwaga dla egoizmu;

• powstanie i istnienie klas wiązał z podziałem pracy, wyróżniał trzy klasy podstawowe: klasę rolniczą, przemysłową, „myślącą” (koordynacja całości), konflikty między nimi są nieuchronne;

• historia nie jest dziełem przypadku, lecz stanowi proces jak najbardziej prawidłowy, którego kierunek i sens dają się precyzyjnie opisać;

• obserwując działania ludzkie przekonujemy się, że historia jest nade wszytko historią wolności;

• twierdził, że ludzkim postępowaniem rządzą najczęściej niskie pobudki.

• 6. Materializm historyczny Marksa (1818-1883) i Engelsa (1820-1895)

• czerpał z heglizmu, ale szybko zaczął go krytykować;

• zmiana społeczna nie zaczyna się od zmiany świadomości;

• anatomią społeczną nazwał ekonomię polityczną;

• kapitalizm jest nieludzki, albowiem oddala ludzi od ich powołania, które polega na swobodnej i świadomej działalności twórczej;

• człowiek jest częścią przyrody, ale sama przyroda jest wytworem przemysłu i stanu społeczeństwa;

• pojęcie formacji społeczno-ekonomicznej - społeczeństwo jest powiązaną wewnętrznie całością, a jej składnikami są różne sfery działalności ludzkiej (wytwórczość, polityka, świadomość społeczna itp.), wyróżniał typy społeczeństw różnych epok, wszystkie części dostosowują się do „bazy”, czyli określonego sposobu produkcji;

• wyróżniał formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyjną, a także pierwotną oraz komunistyczną;

• stosunki produkcji to stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi, z których jedni mają środki produkcji, inni nie;

• „historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych” (pierwsze słowa Manifestu Partii Komunistycznej);

• klasami nazywał „wielkie grupy ludzi, różniących się między sobą miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem (przeważnie usankcjonowanym i ustalonym przez prawo) do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy i sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają” (Lenin);

• pojęcie to odwoływało się również do świadomości członków klasy;

• miał skłonność do dychotomizowania struktury klasowej - układ klasy posiadającej i nieposiadającej;

• klasowe były wszystkie społeczeństwa oprócz wspólnoty pierwotnej;

• z jednej strony mówi o państwie jako o osobnym organizmie wyodrębnionym ze społeczeństwa w wyniku podziału pracy, z drugiej jako o zorganizowanej przemocy jednej klasy w celu uciskania drugiej;

• niezależność aparatu państwowego jest względna lub pozorna;

• rewolucja proletariacka jawiła się jako akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji zarazem, w wyniku czego powstanie dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas;

• twierdził, że nie świadomość określa życie, tylko życie określa świadomość;

• idee są ekspresjami określonych sytuacji historycznych, w jakich ludzie układają swe stosunki wzajemne;

• zmiana pewnych część społeczeństwa musi pociągać zmianę pozostałych;

• działalność ludzka jest zamknięta w pewnych granicach: nie można wprowadzić pożądanych zmian instytucji, jeżeli nie odpowiadają one całokształtowi istniejących warunków i społeczeństwo do nich nie dojrzało;

• tezy Marska nie dotyczyły tego co się stać musi, ale ogólnych tendencji;

• przekonanie o określonym kierunku procesu historycznego nie pociągało za sobą przekonania, że jednostki czy klasy będą zachowywały się w taki, czy inny sposób;

• stosunki między ludźmi zależą w ogromnym stopniu od opanowania przez nich sił przyrody, którego syntetycznym niejako wyrazem jest osiągnięty w danym momencie poziom techniki;

• człowiek to całokształt stosunków społecznych, odrzucał więc możliwość wyjaśniania czegokolwiek przez osobliwości natury ludzkiej (niezależne od warunków miejsca i czasu);

• wszelkie zjawiska społeczne są częściami większych całości;

• podmiot poznający jest zakorzeniony w sytuacji społecznej.

MARKS, ENGELS

- Obaj nawiązywali do Hegla (narzędzie krytyki społecznej). Jednak szybko dzięki filozofii Fenberbach`a zrezygnowali z Hegla i sformułowali własną filozofię- tezę o ograniczoności rewolucji politycznej. „Rozkłada życie obywatelskie na części składowe” ale ich nie rewolucjonizuje, nie poddaje ich krytyce.

- Państwa nie można rozpatrywać jako siły samoistnej i niezależnej od jego naturalnej bazy.

- Religia stanowi wytwór określonych warunków społecznych, a więc nie może być zniesiona inaczej niż przez zniesienie tych warunków.

- Zmiana społeczna nie zaczyna się od zmiany świadomości.

- Autonomię społeczeństwa obywatelskiego stanowi ekonomia polityczna.

- Książka „Rękopisy ekonomiczno- filozoficzne” poświęcona analizie procesu alienacji pracy w warunkach prywatnej własności środków produkcji.

- Ważne było tu pojęcie „istoty gatunkowej” człowieka

- Kapitalizm- jest nieludzki, oddala ludzi od powołania, które polega na swobodnej i świadomej działalności, na rozwoju fizycznym i duchowym w ramach wspólnoty.

- „Ideologia niemiecka”- Marks i Engels zwracają się tu przeciwko filozoficznym abstrakcjom państwa, człowieka, historii filozofii jako takiej.

- Ideologia- wszystkie krytykowane koncepcje, całe dotychczasowe pojmowanie dziejów; termin niejednoznaczny, bezdefinicyjny; „świadomość fałszywa”, szczególna deformacja myślenia o rzeczywistości.

- Deformacja polegała na:

→ Samodzielności myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkiej

→ Przyswojeniu świadomości roli sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany społecznej ze zmianą sposobu myślenia

→ Absolutyzowanie własnych poglądów, które wyrażają określoną epokę i środowisko społeczne

- Alienacja czyni człowieka w pełni sobą

- Istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona całokształtem stosunków społecznych.

- Jego przyrodniczy materializm zmienia się w materializm historyczny- człowiek to wytwór przyrody, ale ta jest wytworem przemysłu i stanu społeczeństwa.

Teoria formacji społeczno- ekonomicznych

- Formacja społeczno- ekonomiczna- bardzo ważne pojęcie materializmu historycznego

• Stwarza ogólne ramy dla analizy struktury społecznej i rozwoju społ.

• Społeczeństwo- wewnętrznie powiązana całość (ale nie społeczeństwo organizm)

• Składnikami tej całości są różne sfery działalności ludzkiej (wytwórczość, wymiana, konsumpcja, polityka, świadomość społeczna itp.)

• wprowadził pojęcie formacji- jest wiele różnych społeczeństw.

• Wymaga się tworzenia typów, rodzajów społeczeństw.

- Społeczeństwo jest całością bo:

→ Między jego częściami występuje konsens.

→ Części składowe dostosowują się do bazy, czyli sposobu produkcji.

- Twórcom materializmu historycznego chodziło o skupienie uwagi na takich faktach społecznych, które poddają się najbardziej ścisłej obserwacji- bo mogą być uznane za zmienną niezależną przy opisie procesu historycznego.

- To stało się punktem wyjścia do dwóch teorii socjologicznych:

Teorii przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk społecznych przez „bazę ekonomiczną”

Strukturalnego związku pomiędzy bazą i wszystkimi innymi elementami społ. całości

- Marks wyróżnił formację:

→ Azjatycką

→ Antyczną

→ Feudalną

→ Burżuazyjną

→ Pierwotną

→ Komunistyczną

- Kapitalizm- jego poznanie daje możliwość najlepszego poznania innych formacji, bo społeczeństwo burżuazyjne jest najbardziej zróżnicowaną i rozwiniętą historyczną organizacją produkcji.

- „Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej”- tu Marks objaśnił budowę formacji społecznej

za pomocą stosunków społecznych, ale badał jeszcze odpowiadającą im nadbudowę.

- Teoria formacji społeczno- ekonomicznej może być interpretowana jako:

→ Uniwersalny schemat rozwoju historycznego.

→ Ogólna hipoteza oparta na faktach wziętych z jednego kręgu kulturowego.

Klasy społeczne i struktura klasowa

Stosunki produkcji- ważne w teorii formacji społeczno-ekonomicznej, czyli ramy historyczno- materialistycznej analizy społ. i rozwoju.

To stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi z których jedni posiadają środki produkcji, funkcje kierownicze i otrzymują większą część produktu społecznego, a inni nie.

- Klasy- stosunki społeczeństwa obywatelskiego. Zbiorowość ludzi znajdująca się w podobnym położeniu ekonomicznym i mająca zbieżne interesy.

Czasem Marks mówił, że klasa musi mieć świadomość klasową, więź psychiczną.

- W „Nędzy filozofii” wyróżnił:

→ Klasy w sobie

→ Klasy dla siebie

- Antagonizm klasowy:

→ Uważał, że w każdej formacji społeczno- ekonomicznej można wyróżnić dwie klasy:

Klasę posiadającą

Klasę nieposiadającą

→ Stosunek siły między tymi klasami podstawowymi decyduje ostatecznie o pozycji wszystkich innych klas

→ Struktura klasowa będzie się upraszczać przez nieunikniony proces zagłady średnich klas mieszczańskich i stanu chłopskiego

- Marks genezę podziału klasowego łączył z rozwojem podziału pracy.

- Wg Lenina klasy- to wszelkie grupy ludzi różniące się między sobą miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy, sposobem otrzymywania i rozmiarem części bogactwa społecznego.

Socjologiczna teoria państwa

- Powstanie państwa zdaniem Marksa było bezpośrednim następstwem podziału społeczeństwa na klasy, których przyszły zanik doprowadzi z kolei do jego obumarcia.

- Teoria powstania państwa składała się z:

Teorii biurokracji- państwo jako odrębny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku podziału pracy

Teorii panowania klasowego- państwo jako zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania drugiej. (tylko ta teoria jest uważana za oryginalny dorobek Marksa)

- Marks zwracał uwagę, że w świecie nowoczesnym ustrój państwowy rozwiną się obok

życia narodu.

- Analizował też proces usamodzielniania się państwa w stosunku do społeczeństwa, posługując się przy tym analogią do alienacji religijnej opisywanej przez Fruerbacha.

- Marks uważał, że fenomen wyobcowania się państwa od społeczeństwa (jak też zjawisko alienacji religijnej) tłumaczymy w odwołaniu się do stosunków społeczno- ekonomicznych.

- Władza państwowa ma charakter klasowy, to stanowiło przesłankę do:

Tezy o konieczności zniszczenia państwa burżuazyjnego przez rewolucję proletariacką

Tezy, że w następstwie zniesienia klas państwo jako takie niechybnie umrze.

- Marks zajmował się:

→ Charakterem

→ Funkcjonowaniem państwa burżuazyjnego

→ Przemianami

- Engels zajmował się problemem państwa w ogólności. Chciał ukazać związek między faktem istnienia takiej instytucji i podziałem społeczeństwa na klasy.

- Państwo wg Engelsa powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw klasowych, a jednocześnie samo powstało wśród konfliktów tych klas- z reguły jest ono państwem klasy najsilniejszej, ekonomicznie i politycznie panującej.

- Historyczno- materialistyczna teoria państwa- jej przedmiotem jest organ panowania klasowego, uzyskujący w pewnych sytuacjach historycznych względną niezależność od poszczególnych organów, klasy ekonomicznie panującej, a także wykazujący tendencje do samodzielnego wzrostu kosztem społeczeństwa jako całości.

- Marksizm znalazł się w podwójnej opozycji:

Był przeciwko wszelkim koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie proletariatu od przejęcia przez niego władzy politycznej

Był przeciwko anarchizmowi- wyzwolenie= zniszczenie władzy politycznej jako takiej

- Rewolucja proletariacka- akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji zarazem, w wyniku czego powstanie dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas.

- W materializmie społecznym państwo miało dwa znaczenia historyczne:

→ Formacja społeczno- ekonomiczna, społeczeństwo dzieli się na klasy

→ Różnorodność form

Świadomość społeczna

- Marks i Engels szukali tych zjawisk społecznych, które oprócz nonsensów politycznych czy religijnych spajają ze sobą ludzi. Na tym bazował ich materialistyczny charakter teorii.

- Ich zdaniem ani moralność, religia, metafizyka, wszelkie ideologie oraz odpowiadające im formy świadomości tracą pozory samodzielności.

- To ludzie rozwijając swą produkcję materialną i swe materialne stosunki wzajemne, zmieniają wraz z rzeczywistością swoje myślenie. „Nie świadomość określa życie, tylko życie określa świadomość”.

- Świadomość- średnia zależna; odbicie bytu społecznego; jest wytworem społecznym i pozostaje nim tak długo, jak długo w ogóle istnieją ludzie.

- Chcieli pokazać jak w określonych warunkach społecznych kształtują się określone formy świadomości stanowiące na ogół zdeformowane przedstawienie rzeczywistego świata (fenomen świadomości fałszywej)

- Świadomość proletariatu- to czym w rzeczywistości jest proletariat; to co zgodnie ze swoim bytem będzie musiał zdziałać w historii.

Rozwój społeczny

- Materializm historyczny miał odkryć prawa rozwoju społecznego.

- Rewolucja proletariatu jest konieczna, bo nie widział innej możliwości rozładowania wewnętrznych sprzeczności wynikających z działania mechanizmów gospodarczych.

- Społeczność to całość, zmiana pewnych jej części pociąga za sobą odpowiednie zmiany części pozostałych.

- Nie można wprowadzić zmian instytucji jeżeli nie odpowiadają one całokształtowi istniejących warunków i społeczeństwo do nich nie dojrzało.

- Ujęcie konieczności historycznej:

Nie uprawnia do przewidywań szczegółowych

Przekonanie o określonym kierunku procesu historycznego nie pociąga za sobą przekonania, że jednostki czy klasy muszą zachowywać się w określony sposób.

- Głównym czynnikiem sprawczym rozwoju społecznego była działalność ludzka, której przebieg i rezultaty nie odpowiadają temu co było pomyślane i zaplanowane.

- Na życie społeczne ma wpływ postęp techniczny i rozwój sił wytwórczych

- Sposób produkcji- zjawisko bardzo złożone, bo składa się na nie określony poziom sił wytwórczych, stosunki społeczne w jakie ludzie wchodzą by te siły wykorzystać (stosunki produkcji)

Ekonomizm lub determinizm ekonomiczny- gdy nie ma proporcji między poziomem sił wytwórczych a organizacją sposobów produkcji dochodzi do przewrotu, który odbije się we wszystkich dziedzinach życia społecznego.

- Rewolucja- to przewrót w 3 sferach (politycznej, wojskowej, ideologicznej) zależnej w każdej z nich od czynników pozaekonomicznych.

Metoda Marksistowska

- Metoda Marksa była przeciwstawna pozytywizmowi.

- Osobliwość metodologii Marksa

Historycyzm

Ujmował człowieka jako całość stosunków społecznych, dorzucał osobliwości natury ludzkiej czy też właściwości ludzi, które są niezależne od warunków, miejsca i czasu.

Postulował rozpatrywanie wszelkich zjawisk społecznych jako części większych całości.

Odrzucał oświeceniową koncepcję ponadczasowego Rozumu, ujmując działalność poznawczą jako działalność historyczną. Postęp poznania zależał od intelektualnej sprawności uczonego oraz od jego pozycji społecznej.

Metoda logiczna uzupełniała metodę historyczną

- Historycyzm Marksa był racjonalistyczny i antyfenomenalistyczny.

- Zwracał się przeciwko traktowaniu poznania społecznego jako procesu intuicyjnego oraz przeciwko sprowadzaniu go do porządkowania bezpośrednich danych doświadczenia.

- Strategia badawcza Marksa:

Badanie takich faz rozwoju społecznego i takich społeczeństw, w których interesujące nas procesy występują w postaci najczystszej.

Metoda abstrakcji to metoda idealizacji i stopniowej konkretyzacji. To eksperyment myślowy polegający na tworzeniu siłą abstrakcji pewnych warunków idealnych jakie w rzeczywistości historycznej nie występują. Po to by w dalszej części ten abstrakcyjny model zbliżyć do empirycznej rzeczywistości.

• 7. Wczesny pozytywizm i początki socjologii

• pojęcie pozytywizmu

• jest to pewna szkoła naukowa ale i typ filozofii;

• to co pozytywne przeciwstawione zostało temu co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste;

• dążył do uzyskania wiedzy użytecznej w organizowaniu społeczeństwa;

• krytykowali „metafizykę” poszukującej jakieś domniemanej istoty rzeczy;

• wszelka zasługująca na zaufanie wiedza stanowi rezultat wolnej od metafizycznych uprzedzeń obserwacji zjawisk (fenomenalizm);

• metody stosowane w naukach społecznych nie różnią się i nie powinny się zasadniczo różnić od metod nauk przyrodniczych (naturalizm);

• zakładali ostry przedział między podmiotem i przedmiotem poznania społecznego (obiektywizm), badacz życia społecznego powinien być obserwatorem nie uczestnikiem, do zadań uczonego nie należy wartościowanie badanych zjawisk;

• nauka miała za zadanie przewidzieć zjawisk i kontrolę procesów społecznych;

• Socjologia Comte'a

• (1798-1857), autor Kursów filozofii pozytywnej, rozprawy o duchu filozofii pozytywnej;

• autor obszernego systemu pomyślanego jako synteza całej dostępnej wiedzy;

• oceniał bardzo optymistycznie stan nauki i perspektywy jej rozwoju;

• w wyniku rozpadu dawnego „teologicznego” systemu wierzeń i odpowiadającego mu „militarnego” lub „feudalnego” ustroju społecznego, społeczeństwo pozostało bez „dyscypliny moralnej”, uległo dezintegracji, rozpadło się na egoistyczne „atomy”;

• jedynym wyjściem z kryzysu jest przeto stworzenie nowego systemu wierzeń, jego źródłem może być tylko nauką;

• nauki tworzą określoną hierarchię (wobec porządków historycznego i logicznego), socjologia jest nauką najbardziej konkretną, złożoną i związaną z praktyką;

• jego socjologia była oparta na założeniu, że porządek i postęp to dwa aspekty każdego społeczeństwa;

• organizm społeczny to pewna całość, a każdy stan społeczny jest nierozerwalnie związany z interesowały go bardziej zmiany w systemie, a nie zmiany systemu;

• przedmiotem jego badań nie było jakieś określone społeczeństwo, ale społeczeństwo jako takie, Ludzkość.

• 8. Socjologia ewolucjonistyczna

• Herbert Spencer (1820-1903), Edward Burrnett Tylor (1832-1917), Lewis Henry Morgan (1818-1881), John Jakob Bachofen (1815-1887), Adolf Bastian (1826-1905), John Ferguson McLennan (1827-1881), John Lubbock (1834-1913), William Robertson Smith (1846-1894), James George Frazer (1854-1941), Edvard Alexander Wastermarck (1862-1939);

• ewolucjoniści byli pozytywistami - jedność świata i wiedzy o nim, metoda pozytywna;

• ludzki świat podlega przyrodniczym prawom, nie zaś przypadkom;

• szczególną wagę przykładali do wykrywania zależności genetycznych, mniemając, że wyjaśnić zjawisko to przede wszystkim wskazać jego genezę;

• mimo nieustannych zmian w świecie są pewne cechy trwałe - niezmienna w pewnych granicach ludzka natura;

• tym co wymaga wyjaśnienie nie jest sam fakt ewolucji, ile to, że w dziejach zdarzają się sporadyczne okresy bezruchu i zastoju, zmiana jest wszechobecna;

• zmiana w jakiejkolwiek dziedzinie społecznej pociąga za sobą zmiany we wszystkich innych stając się zmianą globalną;

• zmiana jest zmianą ukierunkowaną i tożsamą z postępem, nie wykluczali możliwości czasowych regresów;

• wszystkie społeczeństwa podlegają tym samych prawom ewolucji i rozwijają się w tym samym kierunku, ale tempo nie jest równomierne;

• zmiana społeczna nie ma w normalnych warunkach charakteru gwałtowanego i wyższe szczeble ewolucji oddziela zwykle od niższych wiele szczebli pośrednich;

• zmiana zachodzi głównie na skutek wewnętrznych potrzeb danego społeczeństwa;

• metoda porównawcza - obserwacja pewnych zjawisk współczesnych pozwala formułować wnioski odnośnie do zjawisk, które zaszły gdzie indziej dawno temu.

• System socjologiczny Spencera

• autor m.in. Wstępu do socjologii, A System of Synthetic Philosophy;

• wyróżnił trzy rodzaje ewolucji: nieorganiczną, organiczną i ponadorganiczną (społeczną);

• człowiek powoli stawał się zwierzęciem społecznym, był to jednak proces przyrodniczy, przez nikogo nie zaplanowany;

• głównym czynnikiem powstania społeczeństw był przyrost ludności;

• instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do - równie naturalnego - współdziałania z innymi ludźmi, które staje się niezbędne w miarę tego, jak ziemia się zaludnia;

• żadnej z nich nie można traktować jako czegoś co zostało wymyślone i świadomie wprowadzone w życie, zrozumienie i wyjaśnienie ich działania jest niemożliwe bez uwzględnienia ich genezy i przemian jakim uległy, wszystkie są ze sobą powiązane, tworząc jeden system, którego funkcjonowanie zależy od funkcjonowanie wszystkich podsystemów, każda z nich pełni określone i sobie właściwe funkcje;

• podobieństwa między organizmami biologicznymi a społecznymi:

• cechuje je wzrost masy;

• w czasie dokonuje się różnicowanie części i kompilowanie budowy wewnętrznej;

• w jednych i drugich ma miejsce zróżnicowanie funkcji;

• poszczególne części są od siebie zależne.

• różnice:

• organizmy społeczne nie mają określonego kształtu, określonej formy zewnętrznej;

• są całościami nieciągłymi, rozproszonymi przestrzennie;

• różnicowanie funkcji jest ograniczone, gdyż nie wykształca się w nich i nie może wykształcić żaden organ, w którym skupiałaby się świadomość.

• dzielił społeczeństwa na militarne i industrialne.

• Ewolucjonistyczna antropologia społeczna

• Edward Tylor, autor Cywilizacji pierwotnej;

• pierwszym krokiem badacza kultury powinno być rozłożenie jej na części i zakwalifikowanie tych elementów do odpowiednich grup;

• badał ewolucję poszczególnych elementów kultury;

• Lewis Morgan, autor Społeczeństwa pierwotnego;

• wprowadził do teorii ewolucji społecznej problematykę rozwoju techniki i gospodarki jako jednej ze zmiennych podstawowych;powiązał sprawę genezy organizacji politycznej ze sprawą rozwoju własności prywatnej;

• podjął próbę ustalenia korelacji między przemianami różnych rodzajów instytucji;

• podzielił rozwój cywilizacji na:

• dzikość (podokres pierwszy - zbieranie owoców i orzechów, drugi - łapanie ryb i ogień, trzeci - łuk i strzała)

• barbarzyństwo (podokres pierwszy - wyroby z gliny, drugi - oswojenie zwierząt, budownictwo z kamienia, trzeci - narzędzia żelazne)

• cywilizacja (alfabet fonetyczny i pismo).

• 9. Psychologizm i psychosocjologia

• taka orientacja w socjologii która za punkt wyjścia bierze psychiczne cechy jednostki, czyni z nich zmienne, po czym stara się zinterpretować zjawiska społeczne jako ich przejawy lub zjawiska pochodne;

• Lester Frank Ward (1841-1913), Benjamin Kidd (1858-1916), Alfred Fouilée (1838-1912), Piotr Ławrow (1823-1900), Nikołaj Michajłowski (1842-1904), Zygmunt Balicki (1858-1916), Edward Abramowski (1868-1918);

• wyjaśnienie procesów społecznych jest możliwe tylko wtedy gdy poznamy trwałą naturę jednostek - ich skłonności, motywy, reakcje, instynkty;

• sprowadzanie faktów humanistycznych do faktów psychicznych nie oznaczało uznania ich za jakościowo odmienne od faktów badanych przez nauki przyrodnicze;

• nie był koniecznie antyewolucjonizmem;

• trzymał się zasad nominalizmu, indywidualizmu metodologicznego;

• zakładał istnienie cech psychicznych wcześniejszych od wszelkiej interakcji społecznej.

• Psychologia ludów

• Mortiz Lazarus (1824-1903) i Heymann Steinthal (1823-1899);

• ich celem było ustanowienie psychologii społeczeństwa ludzkiego;

• z jednej strony wszyscy należymy do tego samego gatunku, ale każdy ma swój lud (Volk) i jako taki ma cechy swoiste tylko dla tej jednej części ludzkości;

• poznanie kultury było drogą do poznania ludzkiej psychiki.

• Psychologia tłumów i publiczności

• wynaleziona przez Scipiego Sighelego (1868-1913) spopularyzowana przez Gustave'a Le Bona (1841-1931) w książce Psychologia tłumu;

• zachowanie jednostki ulega zasadniczej mianie wtedy, gdy staje się ona anonimową cząsteczką masy i ulega jej przemożnemu wpływowi, wymykając się spod kontroli norm moralnych, których kiedy indziej przestrzega;

• była to także ogólna teoria życia społecznego, polityki, władzy, zmiany społecznej, rewolucji itd.;

• Gabriel Tarde (1843-1904), autor Opinii i tłumu:

• psychologia publiczności - rozproszenie przestrzenne połączone z bliskością duchową powstającą dzięki udoskonalonym środkom wymiany opinii i informacji.

• Teoria naśladownictwa Tarde'a

• teoria naśladownictwa, w którym widział manifestację ogólniejszego zjawiska powtarzalności;

• u podłoża zjawisk naśladownictwa znajdują się wierzenia i pragnienia, które są mierzalne tak samo jak siły fizyczne, ale mają inną naturę;

• wykluczył wszystko co nie daje się zredukować do indywidualnych zjawisk psychicznych;

• czyny ludzkie są w większości kopiami, których powtarzanie zmienia to, co jednostkowe, w to, co społeczne;

• wprowadził rozróżnienie dwóch typów naśladownictwa - obyczaju i mody;

• jedynym źródłem zmiany może być wynalazek dokonany przez jednostkę, który dzięki naśladownictwu zostaje przyjęty przez wiele jednostek.

• Instynktywizm McDougalla

• William McDougall (1871-1938), autor m.in. Psychologii grupy;

• w psychice człowieka tkwią pewne wrodzone albo odziedziczone tendencje, które są zasadniczymi źródłami albo pobudkami wszelkiej myśli i wszelkiego działania indywidualnego i zbiorowego i stanowią podstawę, z której rozwija się stopniowo pod kierunkiem władz intelektualnych wola i charakter ludzi i narodów;

• instynkt to odziedziczona dyspozycja psychofizjologiczna, która sprawia, że obdarzony nią osobnik spostrzega specjalne przedmioty pewnego określonego rodzaju i zwraca na nie uwagę, doznaje przy spostrzeganiu tych przedmiotów pewnych swoistych wzruszeń i jest wewnętrznie popychany do pewnych czynności względem nich;

• zakładał możliwość redukcji faktów społecznych do faktów psychicznych, tych zaś do instynktów (np. religia wynika z instynktu religijności, kapitalizm - instynktu kolekcjonerskiego).

• Psychoanaliza Freuda a socjologia

• Sigmund Freud (1856-1939), autor taki pism społecznych jak Totem i tabu, Psychologia zbiorowości i analiza „ja”, Przyszłość pewnego złudzenia;

• procesy duchowe są w swej istocie nieświadome, procesy świadome stanowią tylko poszczególne akty i części całego życia psychicznego (świadomość nie ma siły sprawczej, motorem działań są więc irracjonalne żywioły zawarte w gatunkowej naturze człowieka);

• wyróżniał w człowieku id (całokształt popędów), ego (rozjemca między id a rzeczywistością) oraz superego (wymogi środowiska społecznego, z którymi jednostka musi się liczyć);

• człowiek jest z natury antyspołeczny, społeczeństwo musi go oswoić, musi mu pozwolić w pewnym stopniu na bezpośrednie zaspokojenie biologicznych - nie dających się wykorzenić -
  popędów;

• natura ludzka jest zła, toteż kiedy warunki sprzyjają agresji wówczas przejawia się ona spontanicznie, demaskuje człowieka;

• instynkty są niezmienne, toteż możliwa jest nie zasadnicza zmiana człowieka, lecz co najwyżej jakaś zmiana form przejawiania się jego trwałej natury (kultura hamuje niszczycielskie potencjał natury).

• Psychologistyczna socjologia Vilfredo Federico Damaso Pareto (1848-1923)

• działania pozalogiczne - wielka rola w życiu społecznym (ich opis to cel socjologii), działania, które mają początek najczęściej określonych stanach psychicznych: uczuciach, podświadomości itp. (decyduje więc geneza a nie nielogiczność);

• rezydura - (u Tatarkiewicza to „osady psychiczne”), czasem tłumaczy się to jako „ekstrawagancki synonim instynktów”, to coś niezmiennego co leży u podłoża działań pozalogicznych;

• derywacje - elementy zmienne działań pozalogicznych, stałą częścią działań ludzkich jest wytwarzanie ich uzasadnień i usprawiedliwień;

• społeczeństwo to „agregat molekuł”;

• świat społeczny jest zmienny, ale w jego rozumieniu nie istnieje postęp czy rozwój, zmiana ma w nim charakter falowy i polega w istocie na „oscylacjach” wokół stałego punktu X, który można określić jako punkt równowagi systemu społecznego;

• równowaga nie polega na istnieniu wewnętrznej harmonii dążeń, opinii, ścieranie się sprzecznych interesów przyczynia się do ustalania się równowagi społecznej, która jest rezultatem ciągłych akcji i reakcji, społeczeństwa są nieuchronnie heterogeniczne.

• 10. Socjologizm: socjologia jako podstawowa nauka społeczna.

• teoria socjologiczna, zawierającą pouczenia jak badać i wyjaśniać zjawiska społeczne;

• był także doktryną filozoficzną roszczącą sobie prawo do wypowiadania się w sprawach, których nie można zaliczyć do socjologii;

• cechy:

• socjologiczny naturalizm - prawa społeczne nie różnią się od praw przyrody;

• swoistość rzeczywistości społecznej - silna jest granica między zjawiskami życia jednostkowego i zbiorowego i z wiedzy o pierwszych nie da się wydedukować żadnej wiedzy o drugich;

• autonomia i samowystarczalność socjologii - socjologia korzysta wprawdzie z metodologicznego przykładu innych nauk, ale nie próbuje rozwiązywać swych problemów za pomocą zapożyczonych z nich twierdzeń;

• socjologia to podstawowa nauka społeczna - badane przez różne nauki fakty społeczne są ze sobą ściśle powiązane, socjologia ma dostarczać klucza do zrozumienia wszelkich zjawisk społecznych;

• przezwyciężenie ewolucjonizmu - skupiała się bardziej na związkach między faktami, nie na studiowaniu praw społecznej ewolucji.

• Socjologia Ludwika Gumplowicza

• (1838-1909), autor m.in. Soziologie und Politik, Filozofia Społeczna, System socjologii

• szukał w socjologii formuły stosowalnej do wszystkich faktów historycznych;

• nazywał swe stanowisko monistycznym i twierdził, że zadaniem socjologii jest wykrywanie przyrodniczych praw życia społecznego;

• wiedza o jednostkach ludzkich jest w socjologii bezużyteczna;

• socjologia ma badać grupy społeczne, a nie jednostki (nie społeczeństwo!);

• hipoteza wieloplemienności - ludzkość nie wywodzi się z jednego pnia i na skutek tego stanowi nie jedną całość, lecz konglomerat heterogenicznych grup mających odrębną genezę i charakter;

• posługiwał się terminem rasa - nie miał nic wspólnego z ideologią rasistowską, walka między rasami była porządkiem przyrody, nie historii, jedność krwi jest wtórna w stosunku do jedności kultury, żadna rasa nie może być rasą w sensie fizycznym (ciągle dochodzi do mieszania się), trwały jest podział na rasy, nie konkretna rasa;

• solidarności w obrębie jednej grupy, towarzyszy niechęć do grup przeciwstawnych;

• wojna jest prawem natury, zmianie ulegają co najwyżej jej formy;

• powstanie państwa to przełom w dziejach - zamiast zabijać wrogów, zmieniano ich w jeńców lub niewolników, jest narzędziem panowania silnych nad słabymi;

• Socjologia Émile Durkheima

• (1858-1917), autor m.in. O podziale pracy społecznej, Zasady metody socjologicznej, Elementarne formy życia religijnego

• należy traktować fakty społeczne jak rzeczy, o których nie wiemy jeszcze niczego pewnego, należy wyzbyć się w badaniach uprzedzeń i wyobrażeń zdroworozsądkowych (postulat metodologicznej niewiedzy);

• człowiek odznacza się dwoistością, rozdartą między dusze a ciało, zmysły i rozum, instynkt i świadomość, istnieje między nimi trwały antagonizm;

• dzięki religii w ludzkim doświadczeniu pojawia się coś przekraczającego granice zmysłowego doświadczenia: konstytuuje się strefa sacrum, wobec której odczuwamy szacunek i lęk;

• społeczeństwo istnieje ponad jednostką jako system działających sił, ponieważ:

• skoro życia nie da się wyjaśnić przez powoływanie się na właściwości komórek, nie można mówić, że wiedza o jednostkach tłumaczy tajemnice życia społecznego;

• jednostki zgromadzone razem zachowują się inaczej niż w odosobnieniu (psychologia tłumów);

• rzeczywistość społeczna jest dla jednostki rzeczywistością zastaną (człowiek nie tworzy języka, nie wymyśla metod pracy, nie wynajduje religii);

• świadomość jednostek jest niemal zawsze świadomością fałszywą (nie znamy nawet najprostszych pobudek naszych czynów), tym bardziej musi istnieć rozbieżność między zamierzeniami jednostek a skutkami ich działalności, społeczeństwo rozwija się według własnych praw, w których obliczu jednostki są bezsilne.

• społeczeństwo więc nie jest „sumą” jednostek, jest siłą czyniącą jednostkę człowiekiem w pełnym tego słowa znaczeniu;

• kultura jest regulatorem postępowania należących do społeczeństwa jednostek;

• więź społeczna (jego językiem „solidarność”) przybiera różnorodne i zmienne formy - wskaźnikiem pozwalającym na jej „mierzenie” jest prawo - odróżniał prawo karne, przewidujące kary dla kogokolwiek kto je narusza i kooperacyjne zobowiązujące do naprawienia szkody jaką wyrządził innym członkom społeczeństwa;

• społeczeństwa o przewadze prawa karnego kontrolują nieomal całe życie jednostki, jednostki nie mają jeszcze osobowości (są replikami wzoru ogólnospołecznego), zakres świadomości jednostkowej jest tożsamy z zakresem świadomości grupowej, w społeczeństwie występuje solidarność mechaniczna, społeczeństwo cechuje wspólnota dóbr, dominacja religii, tradycjonalizm, brak podziału pracy;

• społeczeństwo o przewadze prawa kooperacyjnego posiada solidarność opartą na podziale pracy, ludzi wiąże nie podobieństwo, ale różnica i to, że są sobie potrzebni, dzięki specjalizacji kształtuje się osobowość, występuje solidarność organiczna;

• we wszystkich społecznościach występują oba rodzaje solidarności, ma zawsze podwójne źródło;

• morfologia społeczna - poszukiwanie i badanie podłoża świadomości zbiorowej oraz jego związków z wyobrażeniami i zachowaniami społecznymi;

• socjologia to nauka o instytucjach, ma badać głównie świadomość zbiorową;

• wzorcową instytucją jest przede wszystkim religia:

• przez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego;

• służą zespalaniu zbiorowości, będąc środkami, za których pomocą dokonuje ona okresowo swej reafirmacji;

• ich funkcją jest kultywowanie tradycji grupowych, które stanowią w jakiejś mierze o odrębnej „fizjonomii moralnej zbiorowości”, odnawia najistotniejsze składniki świadomości zbiorowej;

• służą podtrzymywaniu jednostek w chwilach załamań i kryzysów;

• doniosłość i „wieczność” religii bierze się stąd, że jednostka pozbawiona moralnego oparcia w grupie zatraca zdolność do normalnego życia, a społeczeństwo niezdolne do sprawowania nad jednostką kontroli i opieki staje u progu rozkładu (ten stan to anomia);

• istnieje ścisły związek między wszelkimi elementami systemu społecznego (jeśli jest w „normalnym” stanie);

• organizm społeczny ma swe swoiste potrzeby, które są różne od potrzeb poszczególnych jego części i muszą być zaspokajane.

• Szkoła durkheimowska

• powstanie jej było możliwe dzięki:

• socjologia Durkheima była systemem otwartych pytań, problemów i propozycji;

• Francja znajdowała się ówcześnie w kryzysie, młodzi szukali dróg reformy;

• jego uczniowie uzyskali możliwość kariery w szkolnictwie wyższym i ważny ośrodek informacji jakim był „L'année sociologique”.

• Antoine Meillet (1866-1936), Célestin Bouglé (1870-1940), Henri Hubert (1872-1827), Marcel Mauss (1872-1950), François Simiand (1873-1935), Paul Fauconnet (1874-1938), Maurice Halbwachs (1877-1945), Robert Hertz (1881-1915), Georges Davy (1883-1976), Marcel Granet (1884-1940), Stefan Czarnowski (1879-1937);

• Działalność Halbwachsa

• szeroko wykorzystywał dane statystyczne, silna orientacja empiryczna;

• pamięć zbiorowa - pamięć nie jest mechaniczną zdolnością rejestrowania zaobserwowanych zjawisk, lecz polega raczej na nieustannym rekonstruowaniu przeszłości przez pamiętający podmiot, grupa społeczna dostarcza „ram” do zapamiętywania faktów, zmiana przynależności grupowej pociąga za sobą „rekonstrukcję” wspomnień”;

• klasy społeczne - kryzys społeczny nie polega tylko na zbyt daleko posuniętym ujednostkowieniu ale i na wyobcowaniu się ze społeczeństwa wielkich grup, klas upośledzonych, a przede wszystkim klasy robotniczej, w każdym społeczeństwie istnieje pewien zespół ogólnie uznanych wartości, ale dostęp do nich nie jest dla wszystkich jednakowo otwarty i bywają wielkie grupy ludzkie zmuszone „okresowo opuszczać społeczeństwo”, problem zróżnicowania społecznego nie leży w sferze stosunków produkcji, ale potrzeb i ich zaspokojenia, czyli w sferze konsumpcji;

• Zmodyfikowany durkheimizm Maussa

• postulat badania całościowych (ogólnych) faktów społecznych;

• należy docierać do społecznego konkretu - skierowanie uwagi na takie zjawiska społeczne, w których wyrażają się równocześnie wszelkie instytucje, badać powinno się nie poszczególne zachowania ludzkie, ale systemy;

• trzeba zwracać uwagę na społeczną fizjologiczną i emocjonalną stronę człowieka.

• 11. Historycyzm i formalizm: przesłanki antypozytywistycznego zwrotu w socjologii.

• Pojęcie historycyzmu

• używano tego pojęcia w celu oznaczenia każdej opcji na rzecz uwzględnienia w rozważaniach o człowieku i życiu społecznym kontekstu historycznego;

• był to też światopogląd oraz metoda badania zjawisk społecznych (filozoficzny i metodologiczny);

• absolutny historycyzm (J. Topolski):

• żadnego faktu ludzkiego świata nie da się wytłumaczyć tak długo, jak długo będzie się go traktować jak coś niezmiennego i danego raz na zawsze;

• życie historyczne to całość - pytanie o miejsce badanego faktu w czasie i przestrzeni całości;

• badanie rzeczywistości historycznej, które pozwala na poznanie jedynego w swoim rodzaju oblicza indywiduum (wyczucie i badanie indywidualizmu);

• zatarcie granicy między podmiotem a przedmiotem badania (humanistyka) - pojęcia światopoglądu, rozumu historycznego;

• poznanie świata człowieka wymaga swoistych procedur (Verstehen);

• relatywizm historyczny - sensowne wypowiadanie się o czymkolwiek wymaga brania pod uwagę kontekstu.

• Filozofia rozumu historycznego Wilhelma Diltheya (1833-1911)

• punktem wyjścia jego filozofii było podchodzenie do faktów bez jakichkolwiek metafizycznych założeń na ich temat;

• najcięższym grzechem czerpiącej z pozytywizmu humanistyki jest przystępowanie do badania faktów z przyjętymi z góry założeniami;

• humanistyka musi być inna niż przyrodoznawstwo, fakty społeczne nie nadają się do poznawania w sposób przyrodniczy;

• wyodrębnił dwie grupy nauk: nauki o przyrodzie i „nauki o duchu” (Geistewissenschaften, obejmowały one historię, ekonomię, prawo, politykę, religioznawstwo, sztukę, filozofię i psychologię, socjologię zaliczył do historiografii);

• nauki humanistyczne powinny się zwrócić w stronę życia, które wiąże się z pojęciem przeżycia, jednostki są psychologicznymi całościami, najważniejsza nauką jest więc psychologia;

• życie ulega obiektywizacji wytwarzając względnie trwałe struktury wzajemnego oddziaływania między ludźmi w postaci systemów kulturowych (religia, sztuka, filozofia, nauka, prawo itd.) oraz zewnętrznych organizacji społecznych (rodzina, państwo, Kościół itd.).

• Od historii do nauki o kulturze: Heinrich Rickert (1863-1936)

• jego nauczycielem był Wilhelm Windelband (1848-1915), który rozróżnił nauki na nomotetyczne (generalizują) i idiograficzne (indywidualizują rzeczywistość);

• rzeczywistość jest jedna, choć wieloaspektowa: metod jej badania może być wiele (dwoma biegunami mogą być przyrodoznawstwo i historia);

• wprowadził pojęcie odniesienia do wartości (Wertbeziehung) - ma pomagać odróżnieniu metody nauk historycznych i metody przyrodoznawstwa i służyć wyróżnianiu zasługujących na uwagę indywidualności z nieprzebranej masy faktów jednostkowych;

• nauki o kulturze - określenie nauk historycznych, kultura to sfera wartości.

• 12. Niemieckie projekty socjologii humanistycznej.

• Pojecie socjologii humanistycznej

• poza Polską nurt ten opisywany jest głównie jako socjologia rozumiejąca;

• antynaturalizm - odrzuca pogląd, że rzeczywistość społeczna jest po prostu częścią przyrody, nie może być badana tak jak przyroda;

• jest interakcjonistyczna - społeczeństwo nie jest ani zewnętrzną względem jednostek całościom, ani sumą cech jednostkowych, społeczeństwa stają się w toku interakcji społecznej;

• interesuje się wyłącznie takimi wzajemnymi oddziaływaniami jednostek, którym towarzyszy przynajmniej zalążkowa świadomość, interakcja zachodzi jedynie wtedy gdy jednostka uwzględnia w swoim działaniu możliwe reakcje innych ludzi i stara się na nie wpłynąć;

• metody socjologii muszą zapewniać dotarcie do tego, czym ludzie kierują się w swoich działaniach, socjolog musi te działania rozumieć i umieć je interpretować.

• „Eklektyczna synteza” Ferdinanda Tönniesa

• (1855-1936), autor Wspólnoty i stowarzyszenia, Tomasz Hobbes i jego życie;

• są trzy możliwe poglądy na życie społeczne: biologiczny, psychologiczny i socjologiczny (biologia społeczna, czyli antropologia, psychologia społeczna i socjologia);

• dla socjologii charakterystyczne miało być skupienie się na faktach, które nazwał faktami wzajemnego uznania (strony stosunku społecznego są świadome, afirmują swój związek), bada społeczne fakty, ich motywy;

• posługiwał się pojęciem wymiany (Tausch) jako prostego stosunku społecznego, każde współżycie jest wymianą świadczeń i zachęt między jednostkami, żadnych zjawisk nie można opisywać bez odwoływania się do woli (postaw jednostek);

• jego psychologia sprowadzała się do przekonania, że to co społeczne emanuje z ludzkiego chcenia, z intencji związania się z innymi, z woli pospólnej - psychologiczne wyjaśnienie miało być więc poszukiwaniem aktów woli u podłoża faktów społecznych;

• rzeczywistość społeczna istnieje tylko o tyle o ile jest postrzegana i odczuwana - oznacza to, że tylko od „wewnątrz” możemy rozumieć życie społeczne ludzi (zerwanie z wszelkimi formami organicyzmu);

• człowiek nie jest istotą ani wyłącznie racjonalną, ani też nie zdolną do racjonalnego myślenia i działania, natura człowieka jest więc dwoista, istnieją dwa rodzaje woli: organiczna (Wesenwille), płynąca ostatecznie z nietkniętej przez refleksję głębi ludzkiej psychiki, oraz arbitralna (Kürwille), którą poprzedza namysł i kalkulacja (nazywana także wolą racjonalną), oba rodzaje woli są powodem nawiązywania i podtrzymywania stosunków społecznych, ale są to różne stosunki;

• przeciwstawił wspólnotę (Gemeinschaft), łączącą ludzi na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskości emocjonalnej (np. więzy rodzinne, łączy osoby), w której głównym czynnikiem kontroli społecznej są zwyczaj i tradycja i stowarzyszenie (Gesselschaft), które charakteryzuje się wyrachowaniem, umową, wymianą wymiernych korzyści (łączy role społeczne), czynnikiem kontroli jest opinia publiczna i sformalizowane prawo.

• „Socjologiczny impresjonizm” Georga Simmla

• (1858-1918), autor m.in. Socjologia, Podstawowe zagadnienia socjologii. Jednostka a społeczeństwo, Filozofia pieniądza

• nie uważał socjologii za lepsze i jedyne możliwe podejście do rzeczywistości;

• był radykalny w sprawie ograniczenia przedmiotu socjologii - nie musi i nie może zajmować się społeczeństwem (w znaczeniu: zespół uspołecznionych jednostek, materiał ludzki ukształtowany przez całość rzeczywistości historycznej) jako Gesselschaft, ale Vergesellschaftung, czyli nieustający proces wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami (centralnym pojęciem stała się więc interakcja);

• przedmiotem zainteresowań nie fakty społeczne i nie nawet fakty interakcji, ale tylko pewna ich strona (forma) - socjolog nie pyta o motywy działania jednostek i pozastawia na boku konteksty historyczne badanego zjawiska;

• uważał jednak, że zjawiska psychiczne są koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem zachodzenia zjawisk społecznych;

• interakcji niezbędna jest wzajemność - większość stosunków między ludźmi jest więc wymianą, wszystkie inne zjawiska społeczne (język, normy itd.) są wobec interakcji wtórne.

• Socjologia rozumiejąca Maxa Webera

• (1864-1920), autor m.in. Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Gospodarka a społeczeństwo, Dzieła zebrane z socjologii religii i wiele innych

• świat społeczny jako chaos - historia nie ma immanentnego sensu: jest terenem starć między ludźmi i grupami w celu osiągnięcia swoich partykularnych celów, nie znikną podziały i antagonizmy, są nie do przezwyciężenia;

• nauka uznająca ideał obiektywności wiedzy jest jedyną wyspą na oceanie namiętności ludzkich;

• nauka musi się wystrzegać sądów wartościujących, ale musi odnosić się do wartości (za Rickertem), na poziomie wyboru tematu i formułowania problemu badawczego postulat obiektywności nauk społecznych nie znajduje zastosowania;

• typ idealny - nie ma charakteru wartościującego, idealny to tylko to co nierealne, a nie co doskonałe, nie odkrywa się go w empirycznej realności, tworzy się go żeby ją badać i rozumieć, nie będzie on nigdy rzeczywistością;

• działania jednostek - działanie znaczące, społeczne, był programowym i metodologicznym indywidualistą, nie potrzebował więc w zasadzie pojecie społeczeństwa (dla niego wszelkie zbiorowości mówiły o faktycznym społecznym działaniu jednostek;

• są dwa rodzaje rozumienia działań społecznych:

• rozumienie bezpośrednie - chodzi o sytuacje, w których jesteśmy w stanie pojąć znaczenie działań innych ludzi na mocy swego rodzaju oczywistości, po prostu obserwując czyjeś działanie, wiemy, co ono znaczy, bez podejmowania skomplikowanych operacji intelektualnych (np. mimika ludzka, operacje matematyczne itp.);

• rozumienie wyjaśniające - wyższy szczebel poznania, odpowiadającym nie tylko na pytanie co?, ale także dlaczego?, poznanie przyczyn, motywów.

• wyróżnił cztery rodzaje działań społecznych:

• tradycjonalne - podejmowane pod wpływem utrwalonych nawyków, z zalążkową przynajmniej świadomością, że jest to pożądane;

• afektywne - podstawą są uczucia nakazujące działać bez względu na skutki;

• celoworacjonalne - świadomy wybór celów i środków;

• wartościoworacjonalne - świadomy dobór środków do osiągnięcia celu, który nie podlega deliberacji i nie zmienia się nawet w trudnych okolicznościach.

• ogólny schemat zmiany społecznej był bezkierunkowy, może pojawić się charyzmatyczny przywódca, który wytrąci społeczeństwo z ustalonych kolein, charyzma ulega z czasem rutynizacji i oparte na niej panowanie zmienia się w panowanie tradycjonalne lub racjonalne;

• biurokracja - nie ma zabarwienia negatywnego, jest to racjonalna organizacja działalności ludzkiej, zastępująca rządy osób rządami bezosobowych zasad;

• pojęcie klasy odnosi się do sytuacji ekonomicznej jednostki, ale chodzi tu bardziej o jej szanse na rynku, nie stan posiadania, odrzuca marksistowską teorię obiektywnego interesu klasowego, podział na klasy nie jest też najważniejszym podziałem;

• stan - odnosi się do zróżnicowania ludzi pod względem konsumpcji, stylu życia, prestiżu;

• partia - odnosi się do zróżnicowania pod względem udziału we władzy politycznej i wpływu na polityczne działania innych obywateli.

• Socjologia fenomenologiczna

• Edmund Husserl (1859-1938) - twórca filozofii fenomenologicznej, Alfred Vierkandt (1867-1953), Max Scheller (1874-1928), Theodor Litt (1880-1962);

• rzeczywistość społeczna ma charakter duchowy, świadomość konstytuuje społeczeństwo;

• Alfred Schütz (1899-1959):

• przesunął ośrodek zainteresowania z kwestii metodologicznej, na kwestię ontologiczną, badacz ma do czynienia nie z rzeczami ile ze znaczeniami;

• należy badać tylko i wyłącznie świadomość, interesował go świat przed- i pozanaukowo przeżywany;

• postulat adekwatności - terminy jakimi posługuje się badacz powinny być jak najbliżej terminów używanych przez uczestników świata badanego.

• 13. Materializm historyczny po Marksie a socjologia

• Przyczyny izolacji marksizmu i socjologii

• oba kierunki zwalczały woluntaryzm w myśleniu o zjawiskach społecznych, miały być narzędziem rekonstrukcji społecznej na wielką skalę i tworzyły swoistą kontrkulturę, miały też wspólnych protoplastów;

• współczesna Marksowi socjologia była zdecydowanie „burżuazyjna” (domagali się reformy a nie zniesienia kapitalizmu);

• socjologia zmierzała do ukonstytuowania się w niezależną naukę „pozytywną” maksymalnie wyspecjalizowaną, marksiści dążyli do przebudowy całokształtu wiedzy społecznej;

• marksizm był doktryną aktywności i uczestnictwa, „partyjną”, socjologia była zorientowana na zewnętrzną i obiektywną obserwację procesów społecznych.

• Tak zwany marksizm II międzynarodówki (1889-1914)

• Eduard Berenstein (1850-1932), Karl Kautsky (1854-1938), Gieorgij W. Plechanow (1856-1918), Heinrich Cunow (1862-1936), Max Adler (1873-1937), Rudolf Hilferding (1877-1941), Otto Bauer (1881-1938);

• uważali, że historia ludzkości stanowi tylko szczególny przypadek historii istot żywych, rządzący się własnymi prawami, które jednak związane są z ogólnymi prawami żywej przyrody (rodzaj pozytywizmu);

• Pozytywny przykład socjologii marksistowskiej: Ludwik Krzywicki (1859-1941)

• uważał, że rozwój przybiera rozmaite drogi i kształty;

• był rzecznikiem Marksa, choć unikał dyletanctwa;

• jego oryginalna koncepcja społeczeństw terytorialnych, jakie w rozwoju dziejowym następują po społeczeństwach rodowych - społeczeństwa rodowe opierają się na bezpośrednich stosunkach człowieka z człowiekiem, podczas gdy społeczeństwa terytorialne to „ustrój spoideł przedmiotowych”, społeczeństwo terytorialne obejmuje wszystkie społeczeństwa klasowe (takie w których istnieje własność prywatna);

• koncepcja podłoża historycznego - każda faza rozwoju społecznego pozostawia po sobie spuściznę, która zlewa się ze spuścizną okresów wcześniejszych, w rezultacie „istniejący porządek rzeczy tylko w pewnej mierze odpowiada panującym siłom wytwórczym”.

• Marksizm rewolucyjny pierwszej ćwierci XX wieku

• György Lukács (1885-1971), Karl Korsch (1886-1961), Antonio Gramsci (1891-1937);

• kluczowego znaczenia nabierały u nich zagadnienia społecznej świadomości i organizacji;

• Lenin (1870-1924) a socjologia:

• położył nacisk na rozpatrywanie społeczeństwa jako żywego organizmu w jego funkcjonowaniu i rozwoju, na badanie faktów społecznych w ich powiązaniu wzajemnym;

• bronił dialektyki przeciwstawiając ją metafizyce;

• był zainteresowany historycznymi konkretami;

• ośrodkiem koncepcji społeczeństwa uczynił klasy i walkę klas (uznał za możliwe połączenie naukowego opisu procesów społecznych z formułowaniem „hasła walki”);

• opowiadał się za tym aby traktować marksizm jako „oręż” konkretnej partii politycznej, występującej jako uosobienie klasy robotniczej;

• Lukácsowska krytyka socjologii:

• autor Historia i świadomość klasowa. Studia o marksistowskiej dialektyce;

• wystąpił przeciw przekonaniu, że możliwe jest istnienie obiektywnej socjologii marksistowskiej, w której sfera faktów zostałaby oddzielona od sfery wartości;

• w warunkach gospodarki kapitalistycznej, której mechanizmy pozostają ukryte przed działającymi jednostkami, powstaje szczególny sposób myślenia czyniący z wszelkich ludzkich wytworów niezależne od człowieka „rzeczy”, izolowane od siebie i niezmienne, świat ulega uprzedmiotowieniu;

• tym co odróżnia marksizm od nauki mieszczańskiej jest punkt widzenia całości, która ma być głównym przedmiotem wiedzy społecznej, musi być rekonstruowana drogą długiej i skomplikowanej pracy myślowej (nie obserwacji);

• prawdziwa analiza historyczna zaczyna się dopiero wtedy gdy zaczynamy operować pojęciem całości - gdy próbujemy zinterpretować zaobserwowane zjawiska w kontekście określonej formacji społeczno-ekonomicznej.

• Gramsciego krytyka socjologii:

• radykalny krytyk pozytywizmu (zwłaszcza jego odmiany określanej jako „marksizm II Międzynarodówki”);

• zwrócił się przeciwko filozoficznemu materializmowi, jako relikcie myślenia religijnego;

• wypowiadał się przeciw determinizmowi;

• socjologia była uosobieniem wszystkich grzechów krytykowanego przezeń światopoglądu.

• O tak zwanym zachodnim marksizmie

• byli to przede wszystkim intelektualiści, których radykalizm przejawiał się raczej w słowach nie w czynach;

• odrzucenie milenarystycznej wiary w proletariat i jego misję dziejową;

• to jedynie pewna liczba dość ogólnych przeświadczeń;

• teoria krytyczna szkoły frankfurckiej:

• Max Horkheimer (1895-1973), Theodor Wiesengrund Adorno (1903-1969), Karl Grünberg (1861-1940), Erich Fromm (1900-1980);

• porzuceni koncepcji walki klas;

• krytyka polegała na zdecydowanie negatywnej ocenie status quo i obsesyjnym wykazywaniu jego niezgodności z ludzkimi potrzebami, chodziło o gruntowną zmianę świadomości teoretycznej, rozumianą przy tym jako początek wielkiej zmiany społecznej, której kierunek wyrażało powtarzane nieustannie hasło emancypacji;

• byli szeroko wykształceni i mieli wszechstronne zainteresowania;

• krytykowali m.in. pozytywizm, współczesność;

• byli zafascynowani psychoanalizą - pokazywali mechanizmy kształtowania się względnie trwałego i opornego na zmianę charakteru społecznego, szczególną rolę rodziny jako medium pomiędzy strukturą społeczną a osobowością jednostki, rozziew miedzy deklaracjami badanych jednostek a głębszymi cechami ich osobowości oraz zależności między stosunkami zniewolenia a cechami psychicznymi podlegających mu jednostek, które nie tylko poddają się zewnętrznemu przymusowi, ale i zaspokajają w ten sposób swoje utajone potrzeby psychologiczne wykształcone przez socjalizację w zorganizowanej w sposób autorytarny rodzinie.

• Socjologia Karla Mannheima (1893-1947)

• zajmował się kryzysem kultury - jego zdanie wstrząsy i rewolucje XX wieku są symptomami nie przejściowego niepokoju, ale radykalnych zmian strukturalnych we wszystkich dziedzinach życia, u źródeł kryzysu znajduje się dezintegracja społeczna;

• idea polityki naukowej - powołanie nauk społecznych wykracza poza bramy uniwersytetów;

• koncepcja wiedzy społecznej - wiedza ścisła, ale odmiennej od przyrodoznawstwa, cechą tej socjologii był holizm;

• próbował wyjaśniać także naturę myślenia - przezwyciężał „nominalizm” sprowadzający rozwój myśli do izolowanych aktów myślenia pojedynczych jednostek i „realizm” traktujący jego rozwój jako absolutnie niezależny od historycznego czasu i społecznej przestrzeni;

• prowadził także dialog z marksizmem - nie godził się, że kluczowe znaczenie mają podziały i konflikty klasowe, uprzywilejowanie proletariatu.

• 14. Pragmatyzm społeczny

• do spopularyzowania nowej nauki i przystosowania jej do tradycji lokalnej silnie zabarwionej indywidualizmem i woluntaryzmem przyczynili się m.in. William Graham Sumner (1840-1910), Albion Woodbury Small (1854-1926);

• pragmatyzm a myśl społeczna

• William James (1842-1910) - idea otwartego świata, w którym została naturalizowana niepewność, wybór, hipoteza, nowość i możliwość - destrukcja spenceryzmu, stworzył koncepcję człowieka jako podmiotu działającego, nie zaś tylko przedmiotu podlegającego prawom natury i co najwyżej obserwującego niezależnie od niego procesy;

• człowiek staje się tym, czym jest, w procesie interakcji ze środowiskiem, którego częścią są inne żywe organizmy;

• pragmatyzm był indywidualizmem (jego rzecznicy odrzucali możliwość pojmowania społeczeństwa inaczej niż jako zbioru oddziałujących na siebie jednostek).

• Psychologia Jamesa

• jego rola jako inicjatora oryginalnego kierunku myśli socjologicznej polega na tym, że uczynił on problemem jednostkę ludzką uczestniczącą w procesie społecznej interakcji;

• badanie procesów społecznych musi być zarazem badaniem procesu stawania się jednostki ludzkiej, która dopiero w procesie interakcji zdobywa swe zasadnicze własności;

• dostarczył kategorii kluczowych do takich badań - przede wszystkim pojęcia jaźni społecznej (social self) - nieprzerwany proces tworzenia się poczucia jednostkowej tożsamości poprzez interakcje z innymi, człowiek jest zarówno podmiotem poznającym („ja podmiotowe”, I) i przedmiotem poznawczym („ja empiryczne”, me);

• uważał, że instynkty zanikają w miarę kształtowania się nawyków.

• John Dewey (1859-1952) jako twórca pragmatyzmu społecznego

• wespół z Angellem, Moore'em, Meadem stworzyli tzw. funkcjonalizm psychologiczny:

• rozpatrywanie działalności organizmu jako całościowego procesu, którego rozbiór na pojedyncze elementy prowadzi nieuchronnie do deformacji opisu zachowania ludzkiego;

• procesy psychiczne nie mogą być zadowalająco wyjaśnione dopóki ujmuje się je niezależnie od funkcjonowania organizmu jako całości, a także wzajemnego oddziaływania organizmu i środowiska;

• rozpatrywanie ludzkiego doświadczenia i zachowania z punktu widzenia funkcji, jakie poszczególne reakcje organizmu pełnią w procesie przystosowania się do środowiska i sprawowania kontroli nad nim.

• środowisko - zarówno przyrodnicze (nie jest ludziom po prostu dane, lecz stanowi rezultat ich własnej działalności, która ma charakter społeczny) i społeczne;

• nawyk - siła konserwatywna, umożliwia istnienie społeczeństwa przez utrzymywaniu się wszystkiego na swoim miejscu, jest wyuczony, ale zmienny i plastyczny (lepszym pojęciem byłoby „postawa”);

• zachowanie jednostki kształtuje się w toku wzajemnego oddziaływania między nią a innymi jednostkami będącymi częściami składowymi kolejnych sytuacji, nie można zapomnieć o pojęciu komunikowania się ludzi.

• Filozofia społeczna Charlesa Hortona Cooleya (1864-1929)

• idea organiczności życia społecznego - wszystko jest „aspektem”, „fazą” szerszej całości, zwrócona była przeciwko wszelkiemu „partykularyzmowi”;

• odosobniona jednostka to abstrakcja nieznana doświadczeniu, tak samo jak społeczeństwo rozpatrywane w oderwaniu od jednostek;

• postawił pytanie jak wygląda owo oddziaływanie społeczeństwa i jednostki („interpenetracja”), jedyną drogą uczenia się jest komunikowanie się z innym ludźmi;

• również rozwój osobowości odbywa się przez komunikowanie (środki są różnorodne, ale najważniejszy jest język);

• mechanizm kształtowanej ludzkiej jaźni nie jest jednolity - jego podstawowym elementem jest fenomen jaźni odzwierciedlonej (looking-glass-self) - człowiek nabywa przekonania o swoi ja, wyobrażając sobie, jak widzą go inni;

• różnice psychiczne między jednostkami są wytłumaczalne nie przez biologiczną dziedziczność, lecz przez różnice między systemami komunikowania się w jakich żyły i żyją;

• koncepcja grup pierwotnych - rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedztwo, społeczność lokalna, stosunki osobiste, współpraca, mają zasadniczy wpływ na kształtowanie się społecznej natury oraz ideałów jednostki;

• głównym rysem obserwowalnej przez niego ewolucji jest depersonalizacja stosunków między ludzkich przy ich jednoczesnym rozszerzaniu się i zwielokrotnianiu;

• w życiu społecznym doniosłe znaczenie mają zjawiska bezosobowe - np. język, mit, tradycja, opinia publiczna;

• organizacja społeczna - wszelka obiektywizacja (interpersonalizacja) ludzkich wyobrażeń, ideałów i dążności, prowadząca do ich utrwalenia poza granicami życia osobniczego i powiązania w „bezosobowy” system zdolny do dalszej ewolucji bez udziału swoich bezpośrednich twórców;

• podstawowe kategorie służące do analizy tego kompleksu zjawisk to opinia publiczna („kooperatywna działalność wielu umysłów”), instytucja („określona i utrwalona faza” opinii), klasa (grupa o swoistej funkcji w społeczeństwie) i komunikowanie się;

• państwo to organ opinii publicznej i arbiter w sporach między klasami;

• skoro proces społeczny jest organiczną jednią, nie wolno - nawet w celach badawczych - dzielić go na części, musimy dążyć przede wszystkim do rozumienia osób (tylko przez wyobraźnię i introspekcję empatyczną.

• Socjologia Williama Isaaca Thomasa (1863-1947)

• zachowania społeczne należy tłumaczyć historycznie i społecznie, nie biologicznie;

• kontrola - wszystko cokolwiek umożliwia lub ułatwia człowiekowi panowanie nad środowiskiem przyrodniczym i społecznych (pozwala eliminować zjawiska przeszkadzające w adaptacji);

• kryzys - jakiekolwiek zakłócenie ustalonych nawyków, każde wydarzenie lub szereg wydarzeń wytrącających człowieka z bezrefleksyjnej rutyny i zmuszający do szukania nowych rozwiązań które z czasem też ulegną rutynizacji, stając się nowymi nawykam trwającymi aż do pojawienia się nowego kryzysu;

• zagadnieniem najważniejszym jest zmiana społeczna, odbywająca się przez kryzysy zakłócające działanie nawyków i zmuszające do szukania nowych form adaptacji, jej wyjaśnienie wymaga jednoczesnego uwzględnienia obiektywnych warunków i świadomej działalności ludzkiej, społecznej i jednostkowej strony procesu czy też wartości, postaw, kultury i osobowości;

• Chłop polski w Europie i Ameryce ze Znanieckim:

• nauka społeczna powinna opierać się na metodycznie prowadzonych badaniach;

• kierować się określona koncepcją procesu społecznego jako całości;

• rozpatrywać wszelkie fakty w ich powiązaniu z innymi faktami, z kulturą jako całością;

• przyjąć założenie, że wpływ warunków na jednostki i odwrotnie, wymaga dopiero zbadania, można bowiem być jedynie pewnym, że nie mamy do czynienia z prostą zależnością, ale skomplikowanych procesem wzajemnego oddziaływania.

• wartości - obiektywne kulturowe elementy życia społecznego;

• postawy - subiektywne cech charakterystyczne członków grupy społecznej;

• osobowość ludzka to czynnik rozwoju społecznego, jest także jego rezultatem;

• socjologia ma być nauką o wartościach społecznych (wyłączanie te aspekty rzeczywistości społecznej, które w danym momencie w danej grupie uzyskują znaczenie dzięki odnoszącym się do nich postawom ludzkim);

• dezorientacja społeczna - zmniejszenie wpływu istniejących norm postępowania na poszczególnych członków grupy;

• reorganizacja społeczna - stworzenie nowych schematów zachowania, które zastąpią lub zmodyfikują dawne i lepiej będą odpowiadały zmienionym postawom.

• Psychologia społeczna George'a Herberta Meada

• (1863-1931), autor m.in. Umysł, osobowość i społeczeństwo

• „behawioryzm społeczny” - odrzucał możliwość przypisywania jednostkom ludzkim jako takim jakichkolwiek jakości psychicznych (poza komunikowaniem się psychika w ogóle nie istnieje), wypowiadał się przeciwko wszelkiemu dualizmowi zakładającemu istnienie świadomości jako zjawiska należącego do jakiegoś innego porządku niż fakty fizyczne, oponował przeciwko mechanistycznemu modelowi interakcji między jednostkami, nauka ma zawsze do czynienia z procesami, nigdy zaś ze stanami;

• gest - najprostszy i pierwsza droga wzajemnego oddziaływania organizmów i wzajemnego dostosowania swych czynności, każdy ruch organizmu wywołujący reakcję przystosowawczą ze strony innego organizmu (instynktowa);

• przejście od gestu do symbolu (np. język) - pojawienie się interakcji symbolicznej to powstanie stosunków społecznych, cztery zasadnicze wymiary:

• kształtowanie się języka;

• powstawanie myślenia abstrakcyjnego, umysłu;

• stawanie się działającego podmiotu przedmiotem dla samego siebie, powstawanie jaźni;

• kształtowanie się instytucji społecznych.

• trzy rodzaje kontroli:

• jednostki nad sobą;

• społeczeństwa nad własnym rozwojem;

• społeczeństwa nad swoim środowiskiem przyrodniczym.15. Amerykańska socjologia opisowa

• podstawowa rola socjologii polegała nie na budowie nowych systemów teoretycznych, miała być ona „eksperymentalna”, miała charakter ateoretyczny.

• 15. Amerykańska socjologia opisowa

• podjęli temat społeczności lokalnej (community) - ma terytorium, interakcje społeczne, trwałe więzi między członkami, wzorem było kształtujące ducha publicznego i ducha kultury amerykańskiej, miasteczko;

• społeczność lokalna jest jakby mikrokosmosem, a występujące w niej zjawiska i procesy mają charakter mniej lub bardziej uniwersalny - metodologiczny wzór monografii antropologicznej;

• orientacja typologiczna - ujmowanie badanych społeczności jako reprezentacji szerszych kategorii stosunków czy też grup ludzkich, połączone zwykle z umieszczaniem ich w określonych punktach skali (wieś-miasto, grupa pierwotna-wtórna, lokalizm-kosmopolityzm itp.);

• orientacja ekologiczna - uprzywilejowanie badań społeczności lokalnej z punktu widzenia wpływu, jaki na jej strukturę i rozwój wywiera środowisko przyrodnicze;

• orientacja funkcjonalnostrukturalna - szczególny nacisk na ujęcie społeczności lokalnej jako powiązanego wewnętrznie systemu.

• Szkoła chicagowska: badania miasta i urbanizmu

• grupa badaczy skupionych wokół Roberta Ezry Parka (1864-1944);

• głównym przedmiotem badań było miasto (szczególnie Chicago) - socjologia urbanistyczna;

• najlepszą metodą była dla nich metoda monograficzna (case study).

• Koncepcje teoretyczne Parka

• celem jego pracy nie było stworzenie jeszcze jednego systemu wiedzy społecznej, ale podsumowanie tego, co o życiu społecznym wiadomo i co może być najbardziej przydatne przy wzbogacaniu dostępnego zasobu wiedzy;

• społeczeństwa mają dwa aspekty: community i society;

• community - zbiorowość terytorialna, society - społeczeństwo, istnieje tam, gdzie mamy consensus, działanie zbiorowe wymaga komunikowania się jednostek i kontroli społecznej;

• konkurencja - proces najbardziej fundamentalny i powszechny jest formą interakcji bez kontaktu społecznego, właściwy zbiorowościom terytorialnym, obejmuje walkę o byt oraz konkurencję ekonomiczną, konflikt - najbardziej powszechny proces interakcji społecznej (związany jest z nim proces akomodacji, czyli przystosowania);

• przejście od zbiorowości ekologicznej do społeczeństwa oznacza m.in. przekształcenie jednostki w osobę;

• reakcja cyrkularna - taki typ interakcji, w którym odpowiedź jednostki odtwarza symulację pochodzącą od innej jednostki i kierując ją z powrotem do niej wzmacnia jej symulację.

• Świat społeczny małego miasta: Robert Staughton Lynd (1892-1970) i Middletown

• zdecydował się rozpatrywać religijność w kontekście całokształtu życia społeczności lokalnej;

• wybrane zostało miasto Munice:

• spełniało założone przez Lynda wymogi reprezentatywności;

• było dostatecznie nieduże i homogeniczne.

• mówił o konieczności reformy nauk społecznych.

• Yankee City i funkcjonalizm Williama Lloyda Warnera (1898-1970)

• interesowało go nade wszystko to, co zespala społeczność - są to wartości, systemy symboli.

• socjografia a rozwój myśli socjologicznej

• amerykańska socjologia opisowa zakwestionowała dwa dominujące do tej pory modele socjologii: jak dyscypliny na poły filozoficznej i reformatorskiej, uprawianej bez większej refleksji teoretycznej i metodologicznej;

• miała odpowiadać standardom nauki akademickiej, nie zatracając wrażliwości na dramaty współczesnego społeczeństwa;

• 16. Horyzonty antropologii społecznej

• dyfuzjonizm

• nazwa jest nadawana wielu różnym koncepcjom:

• dyfuzjonizm jako orientacja badawcza - Friedrich Ratzel (1844-1904) - uwydatnienie różnicującego wpływu środowiska geograficznego na kulturę;

• jego kontynuatorem był Leo Frobenius (1873-1938) - podjął problem nie tylko oddzielnych elementów kultury, ale całych ich zespołów;

• najbardziej reprezentatywnymi rzecznikami dyfuzjonistycznej metodologii byli Fritz Graebner (1877-1934) i Bernhard Ankermann (1859-1943) - pojęcie kręgów kulturowych (ograniczonej liczby „kultur zasadniczych”, których oddziaływania wzajemne pozwalają wyjaśnić rozwój kultury ludzkiej;

• pomysły Graebnera rozwinięte zostały w tzw. szkole wiedeńskiej o. Wilhelma Schmidta (1868-1954) - rozwinął teorię kręgów kulturowych i nadał jej rangę teorii, której przedmiotem była kultura na całej powierzchni globu, traktowana w swoich konkretnych przejawach jako rezultat rozszerzania się i krzyżowania ograniczonej liczby kręgów zasadniczych;

• w Anglii skrajny wyraz miały koncepcje Graftona Elliota Smitha (1871-1937) i Williama Jamesa Perry'ego (1887-1949) - wyprowadzili całą kulturę ze starożytnego Egiptu.

• ogólne założenia dyfuzjonizmu:

• wynalazki to coś wyjątkowego, rozwój kultury bowiem odbywa się przez powielanie z rzadka tworzonych wzorów, o dynamice kultury decyduje intensywność kontaktów (kultury izolowane skazane są na stagnację);

• badacz miał przede wszystkim badać wędrujące elementy kultury;

• kultura była więc zbiorem elementów nie „organiczną” całością, powiązanym wewnętrznie systemem;

• kultura interesowała ich jako własność zbiorowości określonych w czasie o przestrzeni, które właśnie kultura od siebie różni (problemem nie było to, że każde społeczeństwo ma kulturę, ale to, że każde ma inną).

• Historycyzm: Franz Boas (1858-1942) i jego szkoła

• pisał o słabościach metody porównawczej, uważał, że badacz ma obowiązek badań terenowych, musi znać język badanej kultury;

• był najbardziej konsekwentnym krytykiem ewolucjonizmu;

• zaproponował „metodę historyczną” - badać należy fakty kulturowe nie jako ogniwa hipotetycznego ciągu ewolucyjnego, ale jako elementy konkretnej kultury określonego ludu, zajmującego określony obszar i pozostającego w stosunkach oddziaływania wzajemnego z innymi ludami;

• antropologia jest nauką historyczną w tym sensie, że zajmuje się tylko indywidualnościami, czy kulturami;

• relatywizm historyczny - przekonanie o złożoności i różnorodności świata kultury (przeciw nietolerancji i etnocentryzmowi);

• występował przeciw determinizmom (zwłaszcza rasowym, geograficznym i ekonomicznym);

• za ważny problem badawczy uważał wewnętrzną integrację kultury oraz jak obcy materiał jest przez nią „przyswajany i przekształcany”;

• był inicjatorem culture and personalisty approach;

• jego „szkoła” obejmowała m.in.: Clark Wissler (1870-1947), Alfred Louis Kroeber (1876-1960), Alexander A. Goldenweiser (1880-1940), Robert Harry Lowie (1883-1957), Edward Sapir (1884-1939), Ruth Fulton Benedict (1887-1948), Melville Jean Herskovits (1895-1963);

• ich wspólne cechy

• byli antropologami kulturowymi, nie społecznymi;

• byli najwyższej klasy badaczami terenowymi (szczególnie Indian północnoamerykańskich);

• odrzucili założenia antropologii ewolucjonistycznej;

• cechował ich skrajny relatywizm kulturowy;

• przekonanie o społecznym powołaniu antropologii (miała kształtować postawy zwykłych ludzi, upowszechniając zrozumienie i tolerancję);

• antropologia powinna być nauką historyczną, a nie ustalać coś co miałoby powszechne zastosowanie;

• każda kultura tworzy określoną konfigurację (ma swoisty wzór, czy styl).

• Kroeber rozwinął pogląd na kulturę, który zawierał odmowę zajmowania się indywiduum oraz propozycję wyjaśniania zjawisk kulturowych za pomocą innych zjawisk kulturowych;

• Sapir zarysował natomiast ideę antropologii kulturowej jako nauki w istocie psychologicznej, kultura jest fikcją jeśli rozpatruje się ją w oderwaniu od uczestniczącej w niej jednostki.

• Funkcjonalizm

• funkcjonalistyczna antropologia społeczna powstała w Anglii za sprawą Alfreda R. Radcliffe-Browna (1881-1955) i Bronisława Malinowskiego (1884-1942);

• termin ten oznacza:

• teorię społeczeństwa i kultury preferującą pewien sposób wyjaśnień;

• schemat pojęciowy umożliwiający spójny opis rzeczywistości;

• metodę badawczą, która bywała stosowana bez jasno sformułowanej teorii i przy użyciu tradycyjnego języka.

• uczeni nazywali się antropologami społecznymi, w celu uwydatnienia, że reprezentują wyodrębnioną dyscyplinę, w której problemy socjologii ogólnej są pojmowane w badaniach nad społeczeństwami prymitywnymi;

• funkcjonalizm jako „socjologizm”: Radcliffe-Brown:

• reprezentował odmianę „strukturalistyczną”;

• trzy zasadnicze aspekty każdego systemu społecznego to struktura społeczna (najważniejszy), ogół społecznych praktyk, szczególne sposoby myślenia i odczuwania;

• w późniejszych okresach działalności strukturę określał jako relacje między osobami, grającymi role społeczne, utrzymywanie jedności, harmonii i zwartości między nimi;

• organizacja - pojęcie odnosiło się do układu czynności - układ dwóch lub więcej osób - czynności, które są przystosowane do połączonej, złożonej działalności;

• instytucja - ustalony, społecznie uznany system norm i wzorów postępowania odnoszących się do jakiegoś aspektu życia społecznego.

• funkcjonalizm jako „psychologizm”: Malinowski:

• walory jego monografii to: niezwykła wszechstronność, nastawienie na odkrycie logiki w działaniu dzikich, krytycyzm wobec źródeł informacji;

• punktem wyjścia jego teorii był organizm biologiczny posiadający zespół trwałych potrzeb (wrodzonych predyspozycji) - metabolizm, reprodukcja, odpowiednie warunki fizyczne, bezpieczeństwo, ruchliwość, rozwój i zdrowie;

• kultura jest ogromnym aparatem dla zaspokojenia tych potrzeb;

• proces zaspokajania potrzeb biologicznych wytwarza nową kategorię potrzeb (instrumentalne) - kulturowy zestaw narzędzi i dóbr musi być wyprodukowany, wykorzystywany, utrzymywany i zastąpiony nowymi wytworami, zachowanie ludzkie pod względem jego technicznych, zwyczajowych, prawnych, czy morulach nakazów musi być skodyfikowane, uregulowane w działaniu i zaopatrzone w sankcje, materiał ludzki, dzięki któremu każda instytucja utrzymuje się musi być odnawiany, kształtowany i ćwiczony, w ramach każdej instytucji władza musi być określona i musi dysponować środkami zapewniający mu pełne wykonywanie jej poleceń - zaspokajaniu tych potrzeb służą gospodarka, kontrola społeczna, wykształcenie, organizacja polityczna;

• są jeszcze potrzeby „pochodne”, potrzeby integratywne - nauka, magia, mit, religia i sztuka;

• instytucje - grupa ludzi połączonych ze sobą w celu zrealizowani prostego lub złożonego działania, posiada wyposażenie materialne i techniczne, podstawę jej działalności stanowi dokładnie określony status prawny lub zwyczajowy, przedstawiony w formie językowej w mitach, legendach, regułach, maksymach.

• poza funkcjonalistyczną ortodoksją: Edward Evan Evans-Pritchard (1902-1973):

• podjął problem abstrakcji - dla niego oznacza albo uczynienie przedmiotem badań jedynie szczególnej i ograniczonej części życia społecznego oraz uwzględnienie reszty tylko o tyle, o ile wiąże się ona ściśle z wybranym przedmiotem, albo analizę strukturalną kombinowania abstrakcji wyprowadzonych z życia społecznego;

• krytykował skłonność Malinowskiego do budowania generalizacji na temat życia społecznego na podstawie faktów wziętych z jednego izolowanego społeczeństwa;

• zorientował swój funkcjonalizm na problematykę tzw. kultury subiektywnej - zjawiskowe cechy kultury i społeczeństwa są dla niego manifestacjami czynników subiektywnych (interesował a go więc także świadomość).

• Psychokulturalizm

• pierwszą wybitną pracą antropologiczną, w której podjęta został próba psychologicznej charakterystyki kultury była książka Ruth Benedict Wzory kultury;

• Freuda, który byłby do zaakceptowania przez antropologów kultury tworzyli twórcy tzw. neopsychoanalizy: Karen Horney (1885-1952), Harry Stack Sullivan (1892-1949) i Erich Fromm (1900-1980);

• szczególne znaczenie miały także prace Abrama Kardniera (1891-1981), który dokonał radykalnej rewizji freudyzmu: odrzucił instynktywizm, uniwersalizm i ewolucjonizm oraz koncepcję kultury jako czynnika represji:

• położył nacisk na „adaptacyjny” aspekt teorii Freuda: podstawowe cechy psychiki ludzkiej wytwarzają się w procesie przystosowania się jednostki do warunków i wymogów środowiska społecznego;

• w każdym społeczeństwie istnieje tzw. osobowość podstawowa wspólna wszystkim lub przynajmniej większości członków i zharmonizowanej z jego instytucjami;

• instytucje pierwotne - obejmują nade wszystko praktyki socjalizacji młodego pokolenia, determinują zasadnicze cechy psychiczne poddanych ich działaniu jednostek;

• instytucje wtórne - wytwarzane są przez osobowość podstawową na drodze „projekcji” i „racjonalizacji”, odnosi się do działania jednostek na środowisko społeczne;

• Ralph Linton (1893-1953):

• żadna jednostka nie zna i nie może znać całości kultury, w jakiej uczestniczy;

• każde społeczeństwo dzieli swych członków na różne kategorie - inne są związane z nimi oczekiwania, inne podejmują działania (uczestnictwo w kulturze jest więc uwarunkowane statusem jednostki), interesowała go więc osobowość statusowa;

• osobowość modalna - kategoria statystyczna, jej badania wymagało skupienie uwagi na częstotliwości występowania pewnych cech psychicznych w danej populacji, nie wykluczał istnienia w granicach kultury wielu typów osobowości.

• neoewolucjonizm

• koncepcję jako własność gatunku ludzkiego najwcześniej zaproponował Leslie Alvin White (1900-1975):

• na rzeczywistość składają się trzy kategorie zjawisk: fizyczne, biologiczne i kulturowe (związane z homo sapiens);

• posługiwanie się symbolami sprawia, że ludzie mogą się ze sobą komunikować i przekazywać doświadczenie - kultura wyposaża ludzi w niespotykaną gdzie indziej zdolność adaptacji do środowiska, jest narzędziem panowania nad światem zewnętrznym;

• ewolucja jest stopniowym zwiększaniem się ilości energii zagospodarowywanej przez człowieka - od kultur zbierackich i myśliwskich opartych na wykorzystaniu energii ludzkich organizmów aż do rewolucji przemysłowej i wykorzystywaniu energii pozaorganicznej;

• wraz ze wzrostem ilości zagospodarowanej energii zachodzą zmiany w całych systemie kulturowym (wykształcenie podziału pracy, własności, władzy itp.);

• wyróżnia cztery podstawowe składniki kultury: techniczny (najważniejszy), społeczny, ideologiczny i psychologiczny;

• głosił skrajny antywoluntaryzm i antyidnywidualizm (to kultura kształtuje człowieka).

• Julian Haynes Steward (1902-1972):

• kultura to zespół środków przystosowania się do wymogów środowiska naturalnego;

• wyróżnił rozmaite poziomy kultury, szeregując instytucje według tego, czy są one „ośrodkowe” (core) czy też „peryferyjne” (peripheral) - są systemy techniczno-ekonomiczny, społeczno-polityczny, ideologiczny;

• im bardziej „peryferyjna” jest instytucja tym więcej odmian, tym mniej konieczna jest taka a nie inna jej postać (mało systemów ekonomicznych, nieskończenie wiele ideologii).

• strukturalizm

• koncepcja stworzona przez Claude'a Lévi-Straussa (ur. 1908);

• piętnował kryzys w naukach społecznych (zwłaszcza antropologii) - językoznawstwo uważał za jedyną naukę społeczną zasługującą na miano nauki i wzór do naśladowania;

• ludzkie kultury - podobnie jak języki - podlegają pewnym uniwersalnym prawom i właśnie ich odkrycie jest głównym zadaniem antropologii;

• należy przejść od opisu niezliczonych faktów składających się na życie ludzkości do rządzących nim prawa;

• kultura jest systemem komunikacji między ludźmi;

• nieskończoną wielość obserwowalnych zjawiska sprowadzić należy do możliwie niewielu struktur elementarnych;

• należy badać to czego ludzie nie są świadomi, a co kieruje ich życiem;

• na poziomie tego co ogólne i konieczne, nie liczą się różnice indywidualne: ważne są społeczne reguły, którym wszyscy są poddani;

• ponadindywidualne reguły tworzą system, którego wszystkie elementy są współzależne.

• 17. Teorie cywilizacji

• pojęcie cywilizacji

• pojawiło się w drugiej połowie XVIII wieku i od tej pory jest stale obecne w naukach społecznych i myśleniu potocznym;

• na początku wiązało się z ideą postępu (Morgan, Ferguson), za cywilizowane uważane przede wszystkim społeczeństwa zachodniej Europy;

• w niemieckim Oświeceniu nacisk położono na moralny i umysłowy stopień doskonalenia się ludzkości, cywilizacja jak i kultura była stopniowalna - poszczególne społeczeństwa były mniej, lub bardziej cywilizowane.

• morfologia kultury Oswalda Spenglera (1880-1936)

• autor m.in. Zmierzchu Zachodu;

• ludzkość to bogactwo form, kultur, które do swego rozwoju nie potrzebuje żadnych innych;

• wg niego cywilizacja to tylko schyłkowa faza w rozwoju każdej kultury;

• w historii wyróżnił zaledwie osiem kultur: babilońska, egipska, hinduska, meksykańska, chińska, antyczna, zachodnioeuropejska, i rosyjska;

• kultury są organizmami - są całościami wewnętrznie zintegrowanymi, przechodzą przez analogiczny do innych organizmów cykl życiowy;

• los człowieka może być rozumiany jedynie gdy rozpatrzy się wszystkie obszary jego działania, porównawczo;

• dzieje każdej kultury są nie kończącą się walką pomiędzy narodami, klasami jednostkami;

• przeciwstawienie kultury i cywilizacji - cywilizacja to kultura, która utraciła „duszę”, podłożem tej zmiany jest przejście ze wsi do miasta.

• Alfred Weber (1868-1958): kultura vs cywilizacja

• cywilizacja to sprawa poznawania porządku rzeczy wcześniejszego i niezależnego od ludzkiej działalności - kultura jest domeną tworzenia czegoś nowego, pozbawiona odniesienia do wspólnej dla wszystkich rzeczywistości, nie ma, jak cywilizacja, charakteru uniwersalnego;

• można mówić o jednym procesie cywilizacyjnym, ale nie o jednej cywilizacji, proces nie odznacza się doskonałą ciągłością, urzeczywistnia się przez różne „organizmy historyczne”;

• proces cywilizacyjny polega na postępie rozumu (racjonalizacji świata).

• Arnold Joseph Toynbee (1889-1975): studium historii cywilizacji

• autor monumentalnego Studium historii;

• cywilizacja - najmniejsza jednostka badań historycznych, każdy kraj okazuje się częścią większej całości, jest dynamiczna, zmienna;

• w historii wyróżniał około 20 cywilizacji, świat współczesny to cywilizacje: zachodnia, prawosławna, muzułmańska, hinduska i dalekowschodnia;

• cywilizacje nie są samotnymi wyspami, dochodzi do „spotkań cywilizacji”;

• podstawowym czynnikiem rozwoju jest działalność ludzi odpowiadających na kolejne wyzwania ze strony środowiska, cywilizacja-społeczność trwa tak długo jak długo ludzie znajdują adekwatne rozwiązania na wyzwania;

• cywilizacja wymaga koniecznie przywództwa - elity wskazującej drogę, przede wszystkim ma być duchowe;

• postęp nie byłby możliwy gdyby nie był jednocześnie procesem uduchowienia, nie ma cywilizacja bez zbliżania się do Boga;

• cywilizacje rozwijają się także tak długo jak długo panuje harmonia w stosunkach pomiędzy masą a elitą.

• Integralistyczna socjologia Pitirima A. Sorokina (1889-1968)

• wierzył w kumulację wiedzy socjologicznej, stworzył jeden z nielicznych w XX wieku systemów socjologicznych;

• integralizm - uznanie wielowymiarowości świata ludzkiego, który wymaga badania na różne sposoby: empiryczny, logiczno-racjonalny, intuicyjny;

• rzeczywistość społecznokulturowa zasadniczo różni się od przyrodniczej (nie można korzystać z metod badawczych przyrodoznawstwa);

• różnica między faktami społecznymi a przyrodniczymi to różnica znaczeń i wartości;

• rzeczywistość ta jest organiczna - poszczególne części każdej trwałej społecznokulturowej całości (systemu) są od siebie wielorako zależne, każda społeczność ma swą zasadę naczelną;

• o charakterze i dynamice społeczności decydują przede wszystkim czynniki duchowe, aspekt wewnętrzny;

• interakcjonizm - chodzi o znaczącą, nadawanie bodźcom sensu;

• podmiot działania społecznego (osobowość) jest niewyobrażalny w oderwaniu od społeczeństwa i kultury, interakcja nie da się opisać bez społecznych i kulturowych ram;

• nierozdzielna trójca:

• osobowość jako podmiot interakcji;

• społeczeństwo jako ogół oddziałujących na siebie osobowości;

• kultura jako ogół znaczeń, norm i wartości posiadanych przez oddziałujące na siebie osobowości wraz za całokształtem środków obiektywizowania, uspołeczniani i przekazywania tych znaczeń.

• grupa społeczna jest tym bardziej spójna im bardziej charakterystyczne dla niej normy-prawa są spójne i zdolne motywować ogół należących do niej jednostek;

• koncepcja stratyfikacji społecznej obejmowała: bogactwo, rodzaj wykonywanej pracy, status politycznoprawny i przybierała trzy formy; kastową, stanową i klasową, odmienne nade wszystko ze względu na możliwość mobilności społecznej;

• supersystemy społecznokulturowe - wyróżnił trzy: sensatywny, ideacyjny i idealistyczny;

• sensatywny - rzeczywistość jest postrzegana jako z istoty swej materialna i poznawalna bez reszty za pomocą zmysłów i rozumu, w ideacyjnym uchodzi za duchową z natury i poznawalną jedynie drogą ponadzmysłową i ponadrozumową, idealistyczny jest eklektyczny - zakłada częściowo materialny, częściowo duchowy charakter;

• kultura zachodnia zbliżyła się do typu sensatywnego i stąd jej głęboki kryzys;

• wszelka zmiana ma charakter immanentny, zaczyna się wewnątrz systemu, a od czynników zewnętrznych zależą jej tempo, głębia i przebieg.

• Historia a nauki społeczne: szkoła „Annales”

• Lucien Febvre (1878-1956), Marc Bloch (1886-1944), Fernand Braudel (1902-1985);

• nie można uprawiać jakiejkolwiek nauki bez teorii ogólnej (zwalczali fikcję nagich faktów);

• rozumieli, że zachodzą związki pomiędzy wszystkimi badanymi przez nauki społeczne zjawiska;

• nieuprawnione jest przypisywanie jakiejkolwiek jednej kategorii zjawisk roli zmiennej niezależnej;

• „człowiek w czasie”, którego sposoby myślenia i zachowania są ściśle związane z całokształtem zmieniających się warunków;

• pod powierzchnią wydarzeń historycznych kryć się muszą w miarę trwałe „struktury”, bez których poznania dzieje będą się jawić jako chaos;

• rozszerzali zakres historii - łączyli jej pracę z ekonomią, socjologią, antropologią, geografią etc.;

• cywilizacja - zobiektywizowany dorobek większej lub mniejszej części ludzkości, którego istnienie przesądza o tym, że wzory myślenia i działanie należących do tej części jednostek są w znacznym stopniu jednolite;

• historia mentalności - ludzie cywilizacji oddalonych od siebie w czasie i/lub przestrzeni różnią się od siebie nie tylko sposobem życia lecz również wrażliwością, poczuciem czasu, reakcjami na bodźce zewnętrzne, uczuciami i sposobami ich okazywania itd.;

• 18. Polska odmiana socjologii humanistycznej: Znaniecki

• Florian Znaniecki (1882-1958) - założyciel Instytutu Socjologicznego (1921) i „Przeglądu Socjologicznego (1930, pierwsze w Polsce pismo tego typu);

• jego system socjologiczny uważany jest zwykle za jedno z najpełniejszych sformułowań tzw. teorii czynności:

• działania społeczne ludzi wynikają z ich świadomości samych siebie (jako podmiotów) oraz ich świadomości innych ludzi i sytuacji zewnętrznych (jako przedmiotów);

• jako podmioty ludzie działają, aby urzeczywistnić swe (subiektywne) intencje, cele, zamiary;

• używają oni odpowiednich środków, technik, procedur;

• przebieg ich działalności jest ograniczony przez nie podlegające modyfikacji warunki czy okoliczności;

• korzystając ze swej woli, czy rozumu, dokonują oni wyboru, szacunku i oceny tego, co zrobią, robią i robili;

• podejmując decyzje, odwołują się do wzorców, norm i zasad moralnych;

• wszelkie badanie stosunków społecznych wymaga zastosowania subiektywnych technik badawczych.

• Przez dziesięć pierwszych lat swej pracy naukowej zajmował się filozofią (Zagadnienie wartości w filozofii, Humanizm i poznanie, Rzeczywistość kulturowa, Upadek cywilizacji zachodniej);

• wartość - bywa oceniana dodatnio lub ujemnie względem czego podmiot zajmuje stanowisko, przyjmuje lub odrzuca, przyroda dana jest człowiekowi nie inaczej jak pod postacią wartości;

• człowiek jest istotą historyczną - wartości, z którymi ma do czynienia ulegają nieustannej zmianie;

• kultura - sfera, w której znaczenia ulegają swego rodzaju obiektywizacji;

• przedmiot uzyskuje pełną realność dopiero poprzez swe powiązanie z innymi przedmiotami, musi zostać włączony do takiego lub innego ograniczonego systemu (inaczej nie jest możliwe jego badanie), systemy kulturowe pozostają w ścisłych związkach ze środowiskiem, także powiększają się o nowe elementy;

• jego prace socjologiczne to: Wstęp do socjologii, Metoda socjologiczna, Nauki o kulturze, Prawa socjologii społecznej, Socjologia wychowania, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Społeczna rola uczonego, Współczesne narody, Miasto w świadomości jego obywateli, Chłop polski...;

• zalecał on ujmowanie rzeczywistości społecznej ze współczynnikiem humanistycznym (reinterpretacja zjawisk socjologii naturalistycznej);

• uważał, że nie można stworzyć jednej nauki o kulturze, rzeczywistość kulturowa nie jest bowiem całością jednolitą;

• socjologia to nauka o kulturze, która zajmuje się ściśle i wyłącznie wartościami i czynnościami społecznymi w swoistym znaczeniu tego słowa, wartością społeczną jest człowiek lub zrzeszeniem rozpatrywany jako przedmiot działania ludzkiego; czynnościami społecznymi są czynności dążące do wywarcia wpływu na ludzi lub zrzeszenia, jest to także nauka o interacji (nie jest nauką o społeczeństwie), działy socjologii:

• teoria czynności;

• teoria stosunków społecznych;

• teoria osobników społecznych;

• teoria grup społecznych.

• rola społeczna jest systemem normatywnych stosunków między jednostką a częścią jej środowiska społecznego;

• osobowość społeczna jest dynamiczną, historyczną syntezą jej wszystkich ról społecznych;

• grupa społeczna istnieje głównie przez to, że jej członkowie uważają ją za oddzielną od reszty świata, jednostka uczestniczy w wielu grupach na raz, wyróżnił pierwotne, terytorialne, genetyczne, religijne, jednorodne (oparte na podobieństwie potrzeb) i kulturowe;

• w pracach późniejszych zaproponował przedefiniowanie „społeczeństwa” tak aby to pojęcie obejmowało rozmaite zbiorowości z krzyżującym się częściowo członkostwem, wyróżnił więc: przedpiśmienne społeczeństwo plemienne, społeczeństwo polityczne (państwo), społeczeństwo kościelne, społeczeństwo o kulturze narodowej, typem piątym może być kiedyś społeczeństwo światowe;

• uważał socjologię za naukę nomotetyczną i podkreślał jej metodologiczne podobieństwo do przyrodoznawstwa, zalecał szczególną procedurę badania systemów społecznych, którą nazwał indukcją analityczną;

• ma szerokie zasługi dla wprowadzenia do socjologii tzw metody dokumentów osobistych (np. pamiętników);

• wyróżnia on pięć źródeł materiału socjologicznego:

• osobiste doświadczenie socjologa;

• obserwacja prowadzona przez socjologa, bezpośrednia lub pośrednia;

• osobiste doświadczenie innych ludzi;

• obserwacja prowadzona przez innych ludzi;

• uogólnienia zrobione przez innych ludzi w celach naukowych lub innych.

38

Historia Myśli Socjologicznej /42

---