Michał Garcarz, Wulgaryzmy a przekład, czyli życie wulgaryzmów od oryginału do przekładu, „Folia Linguistica Rossica” 2, 2006, s. 159-173.
Język szybko się zmienia i rozwija.
ekonomia języka
tendencje postmodernistyczne
amerykanizacja życia i kultury
PRYMARNA FUNKCJA SLANGU W STOSUNKU DO WULGARYZMÓW
W slangu zawierają się wulgaryzmy, przekleństwa, wyzwiska, zwroty tabu, eufemizmy, kakofemizmy, żargony, gwary środowiskowe.
gwara środowiskowa - np. koszary, więzienie
żargony - wszelkie socjolekty
Slang - pewien styl języka.
Slang, wulgaryzmy, zwroty nieprzyzwoite - mają charakter wielopoziomowy (wielowarstwowy).
NATURA CECH SKŁADNIOWYCH WULGARYZMÓW
Styl wulgarny (łac. vulgaris `pospolity, prostacki') bierze początek w tabu językowym, które rodzi się z potrzeb kulturotwórczych.
W zależności od kontekstu sytuacyjnego wulgaryzmy mają różny charakter, pełnią odmienne role i funkcje, posiadając jednak cechę wspólną - są zawsze nośnikiem emocji mówiącego względem rozmówców lub przedmiotów.
Wulgaryzmy przybierają najczęściej formę przekleństw i wyzwisk.
przekleństwa - wulgaryzmy nieprzekazujące (niezawierające) żadnych informacji niezbędnych do dalszej komunikacji między rozmówcami
wyzwisko - spontanicznie wypowiedziane wyrażenie, ujawniające emocje mówiącego względem adresata
Wulgaryzmy są najczęściej wytworem aktów mowy. Dodatkowo mają charakter neologizmów, który tracą po wejściu do langue.
RODZAJE I FUNKCJE WULGARYZMÓW
Wulgaryzmy:
systemowe - jednostki leksykalne objęte tabu ze względu na jej cechy wyrażeniowe (formalne), niezależnie od jej właściwości semantycznych i rodzaju kontekstu użycia
naruszanie konwencji językowych języka
łamanie konwencji kulturowych stanowi tu jedynie konsekwencję podporządkowania zachowań językowych ogólnym
referencyjno-obyczajowy (obyczajowy) - jednostki leksykalne objęte tabu ze względu na jej cechy semantyczne
naruszanie konwencji kulturowych danej społeczności
zyskuje znamiona tabu z wpływów pozajęzykowych
elementy wcześniej niezaliczane do nieformalnych rejestrów języka
Funkcje wulgaryzmów:
ekspresywna - pozwala mówiącemu za pośrednictwem różnorodnych wykrzyknień emfatycznych czy przekleństw, zaprezentować swoje uczucia w sposób zamierzony bądź niezamierzony, spontaniczny
impresywna - nadawca komunikatu może spotęgować jego moc, co wpływa na skuteczność celów realizowanych przez komunikat (nadanie kolorytu, zwiększenie wiarygodności)
perswazyjna - celem jest zyskanie przychylności rozmówcy, nakłonienie go do swych racji
ludyczna - celem jest rozweselenie, rozbawienie adresata
fatyczna
Wulgaryzmy bardzo często przybierają formę seksizmów oraz kakofemizmów, których tłumaczenie sprawia tłumaczom wiele problemów.
Tłumacze filmowi są zobligowani do przestrzegania Ustawy o KRRTiV oraz Ustawy o języku polskim, co sprawia, że niektóre przekłady mają charakter eufemistyczny.
WULGARYZMY A SPOŁECZNOŚĆ JĘZYKOWA
Wulgaryzmy wychodzą poza sferę egzystencji konkretnej społeczności językowej, którą charakteryzuje slang przezeń używany. W tym aspekcie wulgaryzmy nabierają charakteru interspołecznościowego.
Mówiąc o celowości dokonywania przekładu oraz wulgaryzmów, trzeba zawsze pamiętać o wersji oryginalnej, która zawiera materiał źródłowy dla wszystkich rozważań teoretycznych.
Zasadność użycia wulgaryzmów w scenariuszach filmowych nie jest jednoznacznie określona. Jedyne, co tłumacz może uczynić dla tłumaczonego tekstu, to starać się go nie zubożyć.
O CHARAKTERZE PRZEKŁADU FILMOWEGO
Film jest dziełem artystycznym, a przez to subiektywnym. Przekład to sprawa zachowania obiektywności.
Technologia dokonywania przekładu filmowego bywa kluczowa dla utrzymania treści tłumaczonego tekstu jako nośnika informacji.
Teoria skoposu - tłumacz ma za zadanie oddać w swym tłumaczeniu treści, jakie niesie ze sobą dany tekst, koncentrując się na wykorzystaniu takich wartości społeczno-kulturowych obecnych w świadomości odbiorcy tekstu w języku docelowym tłumaczenia, które ułatwią mu zrozumienie tych treści.
tłumacz winien jest autorowi tekstu wierność pod względem treściowym
Granice swobody translatorskiej wyznacza pewien poetycki model świata, którego rekonstrukcja jest zawsze podstawowym zadaniem tłumacza tekstu artystycznego.
umowna dowolność w interpretowaniu treści
Przekład to proces rozbiórki faktów, zdarzeń oraz ich ponownego łączenia w całość w zupełnie odmiennym kontekście.
SŁOWO W FILMIE
Film jest dziełem semiotycznym w swej naturze. Na proces realizacji filmu składa się wiele elementów - czołówka, napisy, dźwięk, montaż, produkcja, reżyseria, scenografia, triki, gagi. Wszystko to musi być uwzględnione przez tłumacza.
Interpretacja znaczeniowa to proces wzajemnego oddziaływania różnych elementów filmowych, będących źródłem tworzenia się sensu, który nie jest tożsamy z sumą znaczeń tych elementów rozpatrywanych z osobna.
Tłumaczenie filmowe nosi znamiona procesu semiotycznego.
WARSZTATOWA REALIZACJA PRZEKŁADU FILMOWEGO
Przekład filmowy w Polsce jest realizowany zasadniczo na trzy sposoby:
przekład napisowy,
przekład lektorski,
dubbing.
Najbardziej rozpowszechniony w Polsce jest przekład lektorski.
SZEPTANKA
Przekład lektorski zwany jest szeptanką. Wielu uważa, że tego rodzaju przekład zakłóca odbiór dzieła filmowego - zagłusza stronę brzmieniową filmu.
Czytanie jest jądrem przekładu. Tłumacz zawsze zaczyna pracę translatorską
od czytania.
Wulgaryzmy są jednak promowane przez rejestr języka mówionego. Tłumaczenia wulgaryzmów częściej będą realizowane za pomocą przekładów lektorskich
i dubbingu niż za pomocą napisów.
Szeptanka jest metodą poważnie ograbiającą oryginał z jego idiosynkratycznych elementów.
Widz mający do czynienia z przekładem lektorskim ma niewielkie szanse
na skonfrontowanie oryginału z własnymi odczuciami co do jakości dokonanego tłumaczenia.
Szeptanka knebluje tłumacza i jego artystyczne zapędy ze względów technicznych (limity czasowe).
Jeśli idzie o przekłady wulgaryzmów, ustawa o mediach i ustawa zasadnicza jasno precyzują ramy pracy tłumaczy filmowych. Tłumacz musi jednak uwzględniać intencje reżysera.
TECHNIKI TŁUMACZENIOWE A STRATEGIE TŁUMACZENIOWE
Istnieje wyraźna różnica między techniką a strategią tłumaczeniową.
Strategia tłumaczeniowa jest pojęciem bardziej pojemnym. Daje ona możliwość spojrzenia na proces przekładu jak na samą akcję, umiejscowioną w szerszym kontekście samej teorii.
Techniki tłumaczeniowe umożliwiają ich użytkownikom zachowanie większego obiektywizmu, pozwalają na efektywne ograniczanie zjawiska nieprzekładalności przez monitorowanie procesu decyzyjnego w przekładzie.
Zbiór wspólny - ekwiwalencja (zbiór elementów wspólnych dla obu języków zaangażowanych w przekład.
WULGARYZMY W PRZEKŁADACH FILMOWYCH
Zastosowanie technik pragmatycznych przekładu ogranicza straty treściowe tłumaczonego tekstu.
Wybrane przez tłumaczy strategie translatorskie zawsze wiążą się z rezygnacją przekazania mniej dla nich elementów pierwowzoru, mogą doprowadzić do różnego rodzaju „przeobrażeń” w stosunku do oryginału.
TEORIA WPLECIONA W PRAKTYKĘ
Tłumacze starają się dokonywać przekładów o charakterze uniwersalnym, tak by ta sama wersja mogła zostać wyemitowana w dowolnym czasie antenowym.
Zabiegi tłumaczeniowe:
tłumaczenie wierne lub dosłowne - duża dbałość o zachowanie charakteru TP wplecionego w TD; może być podobne do „transferu bezpośredniego”; dowolność synonimiczna jest nie do przyjęcia;
tłumaczenie opisowe - zbliżone do metody „rozwinięcia”; konkretna treść TP może być zastąpiona bardziej abstrakcyjną w TD; tłumacz dokonuje „dematerializacji przestrzeni samego tekstu”
wszystkie zabiegi muszą stać w zgodzie z metodologiczną koncepcją przekładu dzieła filmowego opierającą się na zasadzie trzech punktów podparcia przekładu filmowego - respektowanie idiosynkratycznej natury kultur zaangażowanych w proces przekładu, roli zakotwiczenia kontekstowego samej treści tekstu oraz niezależności odbiorców zarówno TP, jak i TD
tłumaczenie pomijające - związane z poszukiwaniem treści eufemistycznych; tłumacz pragnie jedynie uformować strukturę samego przekazu
tłumaczenie wzbogacające - bardzo rzadkie, zwłaszcza w przypadku tekstów o charakterze wulgarnym, obscenicznym (wulgaryzacja)