7. Czy człowiek jest istotą myślącą racjonalnie?- Omów zagadnienie w odniesieniu do wyników badań nad rozumowaniem i podejmowaniem decyzji. Wykłady „Psychologia podejmowania decyzji”, Nęcka „Psychologia poznawcza”
Klasyczna teoria decyzji opisuje zachowanie idealnego, racjonalnego sprawcy w warunkach wyboru jednej spośród wielu opcji. Decydent kieruje się zasadą użyteczności, prawdopodobieństwa, ale dzieje się tak niezwykle rzadko. Jest to zatem teoria raczej preskryptywna niż deskryptywna. A zatem podejście psychologiczne to próba wyjaśnienia nieracjonalności zachowań decydentów, wynikającej z pewnych cech osobowościowych lub sytuacji, w której znajduje się decydent. W szczególności rozpatruje się takie czynniki jak: asymetria pomiędzy zyskiem i stratą, poprzednie porażki, selektywna uwaga, podejmowanie decyzji w warunkach zewnętrznego obciążenia. Szczególnie silnie koncentruje się ono na zagadnieniach związanych ze skłonnością do podejmowania ryzyka. Psychologiczna teoria decyzji skupia się na decyzjach podejmowanych w warunkach niepewności. Rozwinięto na ten temat teorię subiektywnej oczekiwanej użyteczności (SEU), która ma opisać rzeczywiste zachowania ludzi. Teoria ta zakłada, że podejmujący decyzje człowiek dąży do maksymalizacji użyteczności wyniku. Użyteczność rozumiana jest jako maksymalizacja szansy osiągnięcia celu. Zatem w teorii tej, decyzje podejmowane są ze względu na pewien zamierzony stan przyszłości, a wybór optymalnego wariantu opiera się na porównaniu przewidywanego skutku działania do tego stanu.
Decyzje dzielą się na:
racjonalne (analityczne)- świadome, pod kontrolą, wolniejsze, wynikające z wiedzy i bardziej niezależne od emocji; to algorytmy, rachunek prawdopodobieństwa.
intuicyjne (heurystyki)- nieświadome, automatyczne, oparte na emocjach, szybkie, wynikające z doświadczenia.
Mogą opierać się na:
- normach, np. lekarz nigdy nie powinien przyjmować łapówek.,
- studium przypadku- szukamy w pamięci podobnych przypadków i na tej podstawie podejmujemy decyzje;
- pełnieniu ról-menedżer zmienia sposób działania pod wpływem sugestii przełożonego;
-emocjach- np. zatrudniamy kogoś kogo lubimy, zwalniamy kogoś kogo nie lubimy;
Decyzje zależą też od sytuacji (presji czasu, ryzyka, złożoności sytuacji), kultury, w której żyjemy (kolektywistyczna czy indywidualistyczna).
Model SEU i kompensacyjny zakładają, że posługujemy się szczegółowymi regułami decyzyjnymi, np. regułą leksykograficzną, czyli mamy określone kryterium na podstawie, którego podejmujemy decyzje, czy regułą korzyści- strat- czyli określamy zalety i wady każdego wariantu. Tu zakłada się, że decydent dysponuje pełną wiedzą o wszystkich dostępnych opcjach i dokładnie je rozważa, posługuje się rachunkiem prawdopodobieństwa. Dotyczy to głównie decyzji b. ważnych. Jednak tego typu decyzje zdarzają się niezwykle rzadko. Częściej stosujemy skrajnie proste reguły decyzyjne, np. wybieramy losowo lub to, co się sprawdziło poprzednio oraz posługujemy się heurystykami.
Podsumowując można powiedzieć, że nasze decyzje są często nieracjonalne, a prawie zawsze dokonywane na podstawie uproszczonych heurystyk. Jednak nie oznacza to, że człowiek jest istotą nieracjonalną, bo w takim razie nie mógłby się przystosować do środowiska, w którym żyje. Stąd wniosek, że wartość przystosowawczą mają właśnie heurystyki. Człowiek funkcjonuje w bardzo złożonej rzeczywistości i często musi podejmować decyzje szybko i w warunkach niedoboru informacji. W takich sytuacjach wartość przystosowawczą, a zatem racjonalność mają szybkie i skuteczne sposoby podejmowania decyzji. Tu racjonalne jest to, co zwiększa szanse na przetrwanie, a nie to co wynika z abstrakcyjnych reguł wnioskowania i podejmowania decyzji.
Alternatywne podejście proponują Kahneman i Tversky w wyróżnionej nagrodą Nobla teorii perspektywy. Ich zdaniem kryterium oceny wariantów nie jest porównanie z zakładanym stanem, do którego człowiek dąży, ale porównanie ze stanem obecnym. W takim ujęciu skutki decyzji mogą mieć charakter zysku lub straty. W zależności od tego, czy dany skutek jest zyskiem, wybory podejmowane są inaczej.