Juliusz Słowacki Powieści poetyckie (wybór) Oprac. Marian Ursel
BN I nr 47
Wstęp
PISARSKA MŁODOŚĆ SŁOWACKIEGO
Urodził się 4 września 1809 roku w Krzemieńcu, zmarł 3 kwietnia 1849 roku w Paryżu na gruźlicę. Jego ojciec Euzebiusz był poetą i profesorem literatury, początkowo w Liceum w Krzemieńcu, a od 1811 r. na Uniwersytecie Wileńskim. Słowacki był szlachcicem herbu Leliwa. Matka Salomei z Januszewskich - była również osobą o wysokiej kulturze osobistej i literackiej. Wywarła duży wpływ na wychowanie poety, gdyż ojciec zmarł w 1818 roku. Matka Juliusza wyszła ponownie za mąż - dr August Becu, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, który jednak nie interesował się zbytnio wychowaniem pasierba. Słowacki był wątłym dzieckiem, dlatego matka wraz z dwiema przyrodnimi siostrami poety stworzyła mu w domu cieplarniane warunki wychowawcze. Biografia Słowackiego różniła się od typowej biografii romantycznej:
Dorastał w innej atmosferze niż np. Mickiewicz, inność ta polegała na atmosferze domu, było to miejsce spotkań profesorów, artystów i literatów, o duchu ideologii liberalnej i ugodowej, wypierającej akcenty patriotyczne i niepodległościowe (Becu był bliskim współpracownikiem Nikołaja Nowosilcowa) nie znał życia młodzieży gimnazjalnej i uniwersyteckiej
Brak kłopotów finansowych, a życie codzienne spędzał na intelektualnych rozmowach i doznaniach lekturowych
Będąc w gimnazjum zaprzyjaźnił się z Ludwikiem Spitznaglem, synem profesora Uniwersytetu Wileńskiego (reminiscencje w Godzinie myśli). Czasy wileńskie to okres miłości do Ludwiki, córki Jana Śniadeckiego. W 1828 kończy prawo na Uniwersytecie Wileńskim. Rok później wyjeżdża do Warszawy by tam rozpocząć karierę urzędniczą. Karierę przerwał mu wybuch powstania listopadowego. W 1831 opuszcza Warszawę, i kieruje się do Drezna od tego momentu Juliusz do końca swych dni będzie przebywał na obczyźnie.
Juwenalia. Najwcześniejsze utwory Słowackiego to tzw. wiersze dziecięce. Pierwszy okres twórczości Słowackiego, przed jego wyjazdem do Warszawy. Pierwszym zachowanym utworem Słowackiego jest Elegia. Tłumaczenie z Lamartine'a 1825, Księżyc, Pożegnanie przez Tomasz Moora, Melodia Moora, Dumka ukraińska1826, Nowy rok 1827, cykl czterech sonetów, pierwsza powieść poetycka Szanfary. Ułomki poematu arabskiego 1828. Wpływ na poecie wywarł Alphons Lamartine oraz Thomas Moore.
Warszawskie powieści poetyckie. Okres warszawski, gdzie poeta przebywał prawie dwa lata, gdzie poza karierą urzędniczą oddawał się życiu kulturalnemu i nawiązywał kontakty literackie. Utrzymywał znajomość z Antonim Edwardem Odyńcem, Bohdanem Zaleskim. Wolny czas poświęcał na pracę literacką. Powstają w tym czasie pierwsze dramaty: Mindowe, Maria Stuart, poezje Piosnka dziewczyny kozackiej, czy Szanfary 1829, Hugo, Mnich 1830, Arab, Jan Bielecki 1830, dwie pierwsze pieśni Żmii 1831.
Jan Bielecki - powieść narodowa polska, zawarł w niej informacje o historycznym zatargu między Bieleckim, a magnatem Sieniawskim (zawarte we Franciszka Siarczyńskiego Obrazie wieku panowania Zygmunta III). Jednak Słowacki zmodyfikował wydarzenia, dostosowując je do wymagań powieści poetyckiej. Bielecki był barwną postacią, dlatego tak interesowali się nim romantycy. U Słowackiego szlachcic pozbawiony przez magnata w dniu ślubu domu, porzuca żonę i uchodzi do Tatarów szukając pomsty. Podczas balu maskowego u Sieniawskiego, Tatarzy napadają na zamek. Dochodzi do pojedynku między Sieniawskim, a wodzem Tatarów (Bieleckim). Magnat ginie, a Bielecki odjeżdża z żoną Anną. Ostatnia scena rozgrywa się w wiejskim kościółku i na przyległym doń cmentarzu. Po mszy ksiądz ogłosił anatemę rzuconą na regenta i Bielecki umiera, osamotniona Anna kopie grób dla Jana cmentarnym krzyżem. Była to powieść o człowieku, jako jednostki, który jest rozdarty pomiędzy indywidualnym prawem do szczęścia, a dobrem publicznym.
Emigracyjne powieści poetyckie. Żmiję zaczyna pisać w początkach powstania listopadowego, a kończy ją na emigracji w Paryżu. Utwór niesie kolejnego skłóconego wewnętrznie bohatera. Przewodzący siczowym Kozakom w ich wyprawach na Turków, ataman Żmija jest w rzeczywistości Turkiem, który w ten sposób mści się za doznane w młodości krzywdy (pomsta ojca i ukochanej). Krytycznie podchodzono do twórczości Słowackiego. Mickiewicz powiedział, że jego poezja jest jak kościół bez Boga i ta opinia zaważyła na twórczości Słowackiego. Nawet matka i Ludwika Śniadecka skrytykowały jego utwory. Tragedia Słowackiego polegała na tym, że wydał ona swe utwory za późno, w czasie powstania listopadowego oczekiwano na inną tematykę. W 1832 roku wyjeżdża do Genewy. W tym czasie powstają Lambro i Godzina myśli.
W Lambrze historia i fikcja mieszają się i przenikają bohater jest postacią historyczną, Lambro Canzani był jednym z powstańców greckich walczących o niepodległość ojczyzny w 789-90, później został korsarzem. Rigs tez jest postacią autentyczną. Jednak Słowacki traktuje historię z dużą swobodą. Słowacki wydobywa na pierwszy plan drugą stronę bohatera, Lambro walkę i czyny bohaterskie ma już za sobą, teraz jest człowiekiem okrutnym i uzależnionym od narkotyków, stanowi Lambro w ten sposób antywzór. Poeta wpisuje w utwór aluzje do klęski po powstaniu listopadowym. Lambro jest przykładem bojownika, który przegrał walkę jeszcze przed jej rozpoczęciem.
Z HISTORII I TEORII POWIEŚCI POETYCKIEJ
Walter Scott i narodziny powieści poetyckiej. Angielski poeta i powieściopisarz. Pierwsza powieść poetycka, która zyskała popularność wśród czytelników to Pieśń ostatniego minstrela 1805. Następne powieści to Marmion, Pani Jeziora, Pan wysp, Harold nieustraszony, Waverley. Scott łączył folklor z pejzażami Szkocji. Ważne dla gatunku jest spojenie historyzmu z regionalnym folklorem i egzotyką kulturową, a także impulsem patriotycznym.
Byron i jego koncepcja gatunku. 1812 -1820 lata szczególnego zainteresowania powieścią poetycką w Anglii. Twórcy tacy jak Wiliam Wordsworth, Thomas Moore, John Keats i największy George Gordon Byron: Giaur, Narzeczona z Abydos 1813, Korsarz i Lara 1814. Byron wprowadzał innowacje do powieści poetyckiej np. egzotyczna sceneria orient, bunt jednostki w imię indywidualnych prawd egzystencjalnych.
Zagadnienie tradycji gatunku. Gatunek kształtowały trzy złoża folklorystyczne, literackie i kulturowe. Tradycja literacka gatunku ma jakby dwie fazy: twórczość Scotta i jego kolorytu lokalnego w połączeniu z powieścią gotycką, której prototyp stworzył Horacy Walpole Zamek Otranto 1756. Drugą fazę stanowiły inspiracje twórcami powieści dla kolejnych pisarzy. Środki wykorzystywane w powieści poetyckiej to: połączenie z folklorem, sięgano do ballad, motywów i wierzeń ludowych, podań legend ludowych. Innym środkiem było wplatanie w strukturę utworu pieśni i ballad ludowych. Trzecią warstwa kulturowa obejmowała np. wydarzenia historyczne czy osobiste.
Powieść poetycka - termin i definicja. Byron przejął od Scotta nazwę gatunku tale - powieść. Antonina Bartoszewicz wykazała, iż ujęcia powieść używano na oznaczenie fabuły, wątku, epizodu czy narracji. Powieścią poetycką nazywano polskie odpowiedniki tale, ale i balladę, legendę, czy dumę. Dlatego nazwa była nieostra. Termin powieść poetycka pojawił się w drugiej połowie XIX wieku i używano jej czasem wymiennie z powieścią poetyczną (jej wcześniejsza wersja). Według Sławińskiego (Słownik terminów literackich):
Powieść poetycka - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej , powstały z połączenia elementów epickich i lirycznych; rozbudowany utwór wierszowany zawierający fabułę nasyconą momentami dramatycznymi i odznaczający się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu. Powieść poetycka wprowadzała narratora, który nie unikał wynurzeń na temat własnych przeżyć, zwracał się wprost do czytelnika, jawnie komentował postawę bohatera, często będącą maską ukrywającą osobę twórcy; dystans pomiędzy narratorem, a postacią był tu bardzo mały, niejednokrotnie równy zeru. Fabuła miała luźną i fragmentaryczną kompozycję, była pełna niedomówień i zagadkowości; jej przyspieszony tok , obfitował w wyraziste spięcia, luki i zakłócenia chronologii zdarzeń (inwersja czasowa fabuły).
Z problemów kompozycji. W powieści rządzi nią prawo synkretyzmu rodzajowego i gatunkowego. Kompozycja otwarta, oraz „wierzchołkowa” akcja według Żyrmunskiego:
Artystycznie efektywne wierzchołki akcji, które zamyka w obrazie lub scenie, momenty najwyższego dramatycznego napięcia - zostawiając niedopowiedzianym „łączący” tok zdarzeń, niezbędny dla jedności dramatycznej […].
Z twórczości Byrona wywodzi się zwyczaj sygnowania w podtytule powieści poetyckiej jej fragmentarycznego, epizodycznego charakteru.
Powieść poetycka w dobie polskiego romantyzmu. W XIX wieku w Polsce próbowano modyfikować wiersz bohaterski, jednak było to trudne zadanie i brakowało dla niego perspektyw tematycznych. Ostatnim utworem tego typu była Grażyna Mickiewicza, potem nastąpił rozwój powieści poetyckiej. Zerwanie z wierszem bohaterskim dało początek rozwoju polskiej epiki wierszowanej 1825 Maria Malczewskiego, Zamek Kaniowski 1828 Seweryna Goszczyńskiego, Szanfary 1828 Słowackiego i Konrad Wallenrod Mickiewicza. Klęska powstania listopadowego sprawiła, że literatura polska zaczęła funkcjonować w dwóch nurtach emigracyjnym i krajowym. Nurt emigracyjny: Słowacki Żmija, Lambro, Godzina myśli, Stefan Garczyński Wacława dzieje 1830/31, Agaj - Han 1833 Krasińskiego. Miał charakter kontynuacji powieści poetyckiej. Natomiast literatura krajowa miała charakter wtórny i epigoński pod względem poezji przedpowstaniowej.
Znaczenie polskiej powieści poetyckiej. Nie odegrała ona w Anglii tak wielkiej roli jak w Polsce, gdzie została przekształcona w gatunek o wyższej randze artystycznej i społecznej dzięki połączeniu Scotta i Byrona prze Mickiewicza. Synteza ta odbiła się w osobie bohatera - patrioty walczącego w tragicznej sytuacji o wyzwolenie narodu. Najwybitniejsze powieści poetyckie wyszły spod pióra Malczewskiego, Mickiewicza, Goszczyńskiego i Słowackiego. W literaturze emigracyjnej przyczyniła się do rozwoju epiki wierszowanej, natomiast w kraju nie odegrała większej roli, miała cechy literatury popularnej i relaksowej.
Z PROBLEMÓW POWIEŚCI POETYCKICH JULIUSZA SŁOWACKIEGO
Tradycja kluczowa powieści poetyckich Słowackiego. Wzorem dla niego był Byron (to co Mickiewicz w Byronie chwalił, Słowacki odrzucał i odwrotnie). Silnie oddziaływała na Słowackiego twórczość Mickiewicza: Konrad Wallenrod (reminiscencje w Lambrze), Grażyna (Hugo), Dziadów cz. II i Świtezianka (Żmija). Na twórczość poety oddziaływał także walterscotyzm.
Ludowość Słowackiego. Do tradycji ludowej Słowacki sięga oszczędnie w Żmii i Mnichu występuje motyw dziewicy - upiora. W Żmii pojawia się motyw cudownego obrazu, który po zanurzeniu w wodzie uspokajał burzę. W Żmii zauważa się największy wpływ folkloru.
Elementy fantastyki, grozy i tajemniczości. Tworzące nastrojowość, zaczerpnięte z powieści gotyckiej i folkloru.
Pierwiastki frenetyczne. W romantyzmie dzięki powieści gotyckiej rozwinął się nurt literatury szalonej tak zwanej frenetycznej. Cechowała ją zdolność do przesycania dzieła elementami makabry, zbrodni, szaleństwa, satanizmu, kierowania się wynaturzonymi zmysłami i uczuciami (scena finalna w Żmii).
Bohater powieści poetyckiej Słowackiego. Bohaterowie Słowackiego stawiają na pierwszym miejscu motywację indywidualną (bohater egzystencjalny), a nie sprawę narodowa jak w Konradzie Wallenrodzie (bohater prometejsko - patriotyczny). Również naznaczeni są cierpieniami miłosnymi. Uogólniając makrostrukturę powieści poetyckiej Słowackiego wyznaczają trzy elementy: bohater, ukochana (źródło cierpień), i jakiś człowiek, instytucja, czy wydarzenie z przeszłości determinujący tragiczne losy bohatera.
Słowacki o poezji narodowej. Pisząc Jana Bieleckiego i Żmiję identyfikował poezję z kwestią sprawy narodowej. Wyróżnił Juliusz również hierarchię literacką, w której na pierwszym miejscu usadowił Szekspira który „malował serca i myśli ludzi niezależnie od epoki przesądów”, potem Dante, Wolter, Byron, którzy „wyobrażają epoki w których żyli”, następnie był Goethe, Calderon i Scott, którzy są „ściśle krajowemi zamknięci obrębami”.
Lambro a kwestia walki narodowowyzwoleńczej. Powieść jako jedna podejmuje to zagadnienie w znacznym wymiarze. W podtytule Słowacki określa swego bohatera ”powstaniec grecki”. Słowacki uczynił swym bohaterem człowieka współczesnego, chorego duszą, który ma podjąć walkę narodowowyzwoleńczą, u którego źródłem natchnienia ma być „ makowy napój” (narkotyki). Bohater jest uzależniony od narkotyków, które stają się ważniejsze niż podjęcie decyzji o nadaniu sygnału do zrywu. Bohatera ogarnia egoistyczna miłość własna. Lambro patriota przeradza się w Lambro korsarza. Jego śmierć przejdzie niezauważona i nikt nie będzie go opłakiwał. Od napisania Lambro zmieni się droga ideowa Słowackiego w stronę polskiego romantyzmu Kordiana i Beniowskiego.
Kompozycja i narracja. Zasadę konstrukcyjną opiera o formułę zagadki. Lambro, Żmija, Hugo, Jan Bielecki są przykładem byronicznej narracji i kompozycji, połączenia tajemniczości i zagadkowości z fragmentarycznością fabuły, o otwartej kompozycji i wierzchołkowej akcji.
Treść
JAN BIELECKI
POWIEŚĆ
NARODOWA POLSKA
OPARTA NA PODANIU HISTORYCZNYM
I
WYPRAWA NOCNA
Akcja rozgrywa się za panowania Stefana Batorego. Widzimy zamek Pana z Brzezan (Sieniawskiego). Podczas biesiady, w której uczestniczy szlachta Sieniawski postanawia opowiedzieć o swoim zatargu z Bieleckim i braku reakcji ze strony króla. Jest tym faktem rozgoryczony. Opowiada o Bieleckim, o tym, że w przeszłości Bielecki „gnił u Bisurmana ” przebywał na Krymie i przyjął islam, a kiedy Polska była w niebezpieczeństwie pomógł załagodzić spór. Teraz żyje sobie spokojnie w dobrych relacjach z królem. Los Bieleckiego bardzo złości Sieniawskiego, który dowiedziawszy się o jego ślubie planuje wraz ze szlachtą najechać i zniszczyć dom rywala (pod jego nieobecność). Pierwszą część kończy wyprawa szlachty na posiadłość Bieleckiego.
II
WESELE
Widzimy ceremonię zaślubin Jana Bieleckiego z Anną w kościele, w miasteczku Brzezany. Narrator opisuje suknię ślubną panny młodej - była dwukolorowa - jedna strona była błękitna, na której widniał herb Bieleckiego - srebrne półkole księżyca, gwiazda i hełm ze strusim piórem. Druga strona sukni była szkarłatowa, z herbem panny młodej - srebrzyste strzemię i złota podkowa. Atmosfera jest iście radosna, jednak Anna jest smutna, przeczuwa nadchodzącą tragedię. Po ceremonii goście wraz z parą wybierają się do posiadłości. Ku ich zdziwieniu na miejscu domu znajduje się pustkowie. Bielecki w przypływie złości zabija starego chłopa który orał resztki posiadłości. Obłąkany, blady Jan zostawia pogrążoną w żałości żonę i odjeżdża.
III
BAL MASKOWY
W ubogiej, szlacheckiej komnacie siedzi ojciec i Anna pogrążona w rozpaczy, czytają biblię. Przerywa im karzeł, który przynosi zaproszenie od Sieniawskiego na bal maskowy. Oburzony ojciec przepędza karła. Chwilę przed północą do pomieszczenia wchodzi tajemniczy gość i zostawia paczkę dla Anny. Był to podarunek od Jana zawierający bogato zdobione szaty i list z prośbą by udała się na bal do Sieniawskiego.
Anna robi furorę na balu i nikt nie wie kim jest tajemnicza postać.
IV
ZEMSTA
Na balu panuje sztuczna atmosfera, Pan Brzezan (Sieniawski) jest zamyślony i nie cieszy go zabawa. Nagle wśród gości zauważono zamaskowanych, podobnie ubranych ludzi, których nikt nie znał i którzy byli podejrzanie spokojni. Rozpoczyna się atak - „trupami sali zawalili progi”, posiadłość zaczyna się palić. Do pojedynku z Sieniawskim staje zamaskowany młodzieniec. Po herbie na mieczu młodzieńca magnat rozpoznaje Jana, który zabija Sieniawskiego. Anna mdleje. Bielecki zabiera ją do zamkowej kaplicy. Kiedy dziewica się budzi Jan namawia ją by z nim wyjechała i wiodła żywot tułaczy, w dalekich krajach, wśród przyjaznych ludzi, by nie obawiała się przekleństwa ojca, braci czy ojczyzny.
V
KOŚCIÓŁ WIEJSKI
Akcja rozgrywa się w cerkwi miejskiej i przy cmentarzu. Podczas niedzielnej mszy do kościoła wchodzą dwaj zamaskowani towarzysze. Nagle ksiądz wygłasza klątwę rzuconą na Bieleckiego przez prymasa z Krakowa (zdradził kraj i religię). Po słowach księdza jeden z nieznajomych pada bez czucia na ziemię i umiera, był to Bielecki. Lud zaniósł gościa na cmentarz, jednak kiedy zorientowali się, że to Jan odmówiono dalszej pomocy. Anna została sama, krzyżem wykopała grób ukochanemu, pochowała go. Kiedy nadeszła noc Anna zasnęła na progu cerkwi - „może usnęła na wieki”.
~ KONIEC ~
ŻMIJA
ROMANS POETYCZNY
Z PODAŃ UKRAIŃSKICH
W SZEŚCIU PIEŚNIACH
Pieśń I
SUMAK
Narrator opisuje Ukrainę (siedzibę siczowych Kozaków zaporskich), zamek wielkiego atamana - „co Siczą włada”. Na zamku błyska kaganiec, zwiastujący wyprawę Kozaków na Morze Czarne (kraje Azji Mniejszej), by zniszczyć Turków. W obozie Kozacy zastanawiają się gdzie jest ich pan? Zaczyna się polowanie na sumaka. Akcja jest dynamiczna i odzwierciedla pogoń za zwierzęciem. Nagle z zarośli wyłania się jakiś Tatar, Kozacy wypuszczają na niego ogara i sokoła. Te zamiast atakować rozpoznają pana: pies liże mu ręce, a sokół usiadł na ramieniu. Tatar ucieka, strzała musnęła jego czoło, Kozacy zabijają ogara i sokoła, Tatar szybko zdejmuje obrożę, pierścionek ze zwierząt i ucieka.
Pieśń II
PŁACZKA
W obozie Kozaków pojawia się ich przywódca -„ Żmija, hetman na Niżu”, pyta czy wszystko gra i czy nie wydarzyło się nic złego podczas jego nieobecności. Woła swojego ogara i sokoła. Dowiaduje się od dwóch ludzi, że zwierzęta zostały zabite przez Tatarów podczas polowania. Wtedy Żmija pokazuje im obrożę i pierścień sokoła, wściekły oskarża ich o kłamstwo. Nakazuje kłamców wsadzić do łódki bez wioseł i spuścić z prądem Dniepru. Towarzysze zastanawiają się skąd ataman znał prawdę? Być może dowiedzą się z pieśni. Zaczyna się POWIEŚĆ KOZACKA („Rusałka”) ,która opowiada o miłości rusałki do wielkiego hetmana. Pokochała go i szukała wzajemności by móc być nieśmiertelną, jednak hetman nie odwzajemniał jej uczuć. Po jakimś czasie hetman zatęsknił do rusałki i kiedy znowu ukazała mu się we mgle przywołał ją do siebie. Odtąd byli już zawsze razem. Rusałka wyczarowała dla ukochanego zamek i bogactwa. Serce hetmana powoli stygło w miłości do niej. Ponownie przepędził rusałkę, jednak ona zastrzegła, że już nigdy nie wróci. Hetman płacze, tęskni za swoją ukochaną, postanawia ją poszukać. W mgłach wiosennych widzi rusałkę z jego hartem i sokołem, ale obojętną na niego. Postać znika. Pojawia się ponownie - bledsza, smutniejsza i namawia go by wskoczył w fale, ze skały na której stał, w ten sposób mogli połączyć się na zawsze. Omamiony kochanek skacze i topi się w falach. Jednak jego duch zostaje zbawiony (krzyż na piersi), wraz z sokołem i hartem hetman unosi się do nieba, a rusałka poszukuje nowego mężczyzny. W tym momencie kończy się powieść, a towarzysze zaczynają rozumieć dlaczego ich pan jest taki osamotniony i nieobecny, szuka ukojenia wśród mogił. Nagle w słonecznym blasku ukazuje się płaczka, która podobno kiedyś była radosną dziewczyną. Hetman prosi płaczkę pogrzebową - Kseni o to by zaśpiewała modlitwę w intencji jego psa i sokoła. Płaczka odmawia i obrazuje losy dwójki dzieci płynących samotnie na śmierć Dnieprem, które giną w falach, roztrzaskując się o skały (są to dzieci, które hetman wysłał za kłamstwo, na śmierć). Płaczka prowadzi hetmana do podziemi cerkiewnych i wśród ciał tureckich wojowników odwija jeden z całunów - było tam żywe dziecko. Płaczka jako, że jest córką popa proponuje małżeństwo swojemu lubemu jednak ten odchodzi, a dziewczyna pogrąża się w obłędzie.
Pieśń III
POŻARY
Pień odpływających - pieśń zagrzewająca Kozaków do walki przeciwko Tatarom, opowiadająca o sile i potędze Kozaków. Tą pieśnią lud żegnał wyruszających na podbój wojowników. Następuje opis podbojów kozackich. Ukazuje się obraz palenia i łupienia tureckich miast nadbrzeżnych. W czasie okupacji wybrzeża Bosforu, hetman w jednym ze złupionych miast żąda od emira cudownego obrazu, który po zanurzeniu w wodzie miał wywoływać sztorm topiący wszystkich pogan - obraz dla popa. Dla drużyny - złoto. Dla siebie - hetman żąda by zburzono pałac sułtana i by każdy z jego towarzyszy zabrał do ojczyzny kawałek gruzu, który po śmierci wodza mieli wrzucić na jego grób.
Pieśń IV
CZAJKI
Pieśń nawiązuje do wysiedlenia Kozaków z Siczy i przeniesienia ich nad Don, z rozkazu carycy Katarzyny II. Pieśń chwali zwinność i zalety czajek, którymi pływają Kozacy. Dochodzi do starcia czajek z galerą Baszy. Kozacy pokonali Turków, przejęli ich statek, a hetman zabił w pojedynku syna Baszy - Selima. Tę część kończy pieśń wychwalająca zalety czajek, które po zwycięskich bojach, przywiozły wojowników bezpiecznie z powrotem do kraju.
Pieśń V
BASZA
Po powrocie z wypraw ukazana jest ceremonia święcenia wód morza przez popa. Pop nakazuje hetmanowi by zanurzył cudowny obraz w wodzie. Hetman wykonuje polecenie lecz obraz po zetknięciu z wodą rozsypuje się w drobny mak. W nocy do wybrzeży kozackich podpływa skryty w trzcinach Basza ze swą załogą, wywiązuje się walka. Hetman wykazuje się siłą, instynktem zabijania i nieokiełznaną odwagą. Oczywiście Kozacy zwyciężają. Basza zostaje schwytany, uwięziony w klatce z trzciny i wystawiony publiczności. W nocy hetman idzie do Baszy i wypuszcza go na wolność. Teraz dowiadujemy się, że hetman jest synem tureckiego pana, który został powieszony za sprawą Baszy, a hetmana wypędzono z miasta. Żmija oznajmia, że pomścił śmierć ojca i kochankę Zulemę (z haremu Baszy). Hetman zabiera Baszę do swojego zamku.
Pieśń VI
WALKA
Hetman i Basza wychodzą z zamku o świcie, przygotowani do stoczenia ze sobą ostatecznej walki. Basza dostaje białego, a hetman czarnego konia. Basza śmiertelnie rani Żmiję, który kona na stepie. Do umierającego przychodzi Kseni - próbuje krew tamować swoim warkoczem jednak to nie pomaga i hetman umiera. Zrozpaczona Kseni popada w obłąkańczy śmiech. Dowiadujemy się, że ma z hetmanem dorastającego synka i że nie odda go pod opiekę Kozaków tylko zabije, a krwią skropi grób jego ojca - Żmii. Rozpoczyna się ceremonia pogrzebowa. Pogrążony w żałobie lud żegna hetmana. [pop daje mu święty obrazek, wkłada do ust kawałek chleba i posypuje ciało piaskiem] następnie płaczki rozpoczynają swą pieśń, tylko Kseni śmieje się obłąkańczo. Z czary, którą trzyma w dłoniach, wylewa krew na grób hetmana, upada i kona.
~ KONIEC ~
LAMBRO
POWSTAŃCA GRECKI
POWIEŚĆ POETYCZNA
W 2 PIEŚNIACH
PIEŚŃ PIERWSZA
Pieśń pierwszą rozpoczyna apostrofa do błękitnej fali, by miała w opiece Lambra. Następuje opis greckiego miasta Ipsar. Akcja przenosi się do łaźni, gdzie widzimy Greka pijącego makowy napój. Do łaźni wchodzi grecki śpiewak i zaczyna swą pieśń.
POWIEŚĆ GREKA: śpiewak oskarża słuchaczy o brak wiary, siły i działań do walki. Mówi, że wskrzesi ich serca - „ożywi ogień, jeśli jest w iskierce”. Dalej jest mowa o tym jak caryca Katarzyna podkusiła ich do wzniesienia powstania, a potem ich zdradziła. Powstanie upadło, a Grecy zostali pokonani przez Turków. Spośród wszystkich przeżył Lambro, który od tamtego czasu tułał się po świecie. Kiedy w Grecji ponownie wybuchły walki narodowowyzwoleńcze i ponownie nic z nich nie wyszło Lambro został korsarzem. Śpiewak opowiada jak widział dwojga ludzi Klefta i Greczynkę stojących na cmentarzu, u podnóża góry na Ipsarze - rozmawiali. Lambro opowiada kochance, że kiedy jest korsarzem to zabija łupi i niszczy, że jest złym człowiekiem. Proponuje dziewczynie by wstąpiła do klasztoru, ale przed tym by nazajutrz o poranku popłynęła z nim w przebraniach tureckich na pogrzeb ostatniego z Greków - Rigasa (Rigas został powieszony na tureckim pokładzie). Lambro wraz z ukochaną chcą pożegnać towarzysza. O poranku wypływają na okręcie palnym i ostrzeliwują Turków. W czasie ostrzału ich łódź zostaje spalona, a ukochana ginie. Lambro zdołał się uratować, dopłynął do swojego korsarskiego okrętu. Na pokładzie prosi o opium i wysyła swego pazia by sprawdził co robią Grecy, na Ipsarze.
PIEŚŃ DRUGA
Widzimy kabinę, w której śpi korsarz. Nagle sen przerywa mu paź. Lambro pyta z czym chłopak przychodzi, czy ma dla niego opium? Paż niezadowolony z uzależnienia pana, starał się ograniczyć spożywanie przez niego opium - „często czarę do morza wyrzucał”. Dzisiejszego wieczora nie miał dla pana narkotyku. Niezadowolony Lambro wychodzi na pokład, gdzie mdleje. Przeniesiono go do kabiny. Kiedy się budzi paż podaje mu czarę z narkotykiem. Zmysły i uczucia Lambra ulegają większemu stępieniu. Lambro po spożyciu opium doznaje jakiejś wizji. Majaczy. Budzi się i prosi o większą dawkę. Paz znowu odmawia. Lambro krzyczy, że paż to jego ukochana, która naprawdę nie zginęła na pokładzie palącego się statku (bo to była przebrana kukła, dla zmylenia Turków). Zmieszany paż nalewa mu opium. Lambro ma kolejną wizję, w której widzi śpiewających aniołów. Następuje hymn śpiewany przez anioła zemsty i hymn anioła zarazy. Lambro budzi się, majaczy, myśli o tym co widział. Mówi, że zaczyna pogrążać się tylko we własnych myślach (co jednocześnie oddala go od sprawy narodowowyzwoleńczej). Liczy się tylko marzenie i napój makowy. Dochodzi do siebie i stwierdza, że jest otruty, chce zabić pazia, jednak powstrzymuje się bo widzi w nim ukochaną - Idę. Każe mu odejść, ale wpada w szał i zabija pazia. Lambro przewraca się wycieńczony. Ponownie przywołuje pazia, nieświadom swojej zbrodni. Wypija resztki opium i dochodzi do siebie. Znowu pada zmożony snem. Nagle do kabiny wchodzi prawdziwy paż i widzi dwójkę leżących. Wola do pani by z nim uciekała. Gdy zorientował się, że kobieta nie żyje, zabiera worek złota i ucieka. Teraz widzimy jak Lambro całkowicie dochodzi do siebie. Spostrzega ciało leżące na podłodze. Wie, że sam popełnił tę zbrodnie - rozpoznaje ślad po swoim sztylecie. Kiedy odsłania twarz martwego, jego oczom ukazuje się Ida. Zrozpaczony swoim czynem chce popełnić samobójstwo jednak rezygnuje bo wie, że i tak umrze (został otruty). Lambro postanawia pochować ukochaną (zgodnie ze zwyczajem wrzucił ją do morza). Zamiast płakać śmieje się, głód narkotykowy daje mu się we znaki. Lambro woła majtka i nakazuje mu by pop zaczął odprawiać modły za pazia, którego mają powiesić. Majtek informuje, że paż zbiegł. Lambro odprawia majtka by mógł zostać sam na sam ze śmiercią. Widzimy towarzyszy Lambra modlących się na pokładzie. Na trzeci dzień wrzucono jego ciało do morza - „I dział trzydzieści głęboko westchnęło, na bezechowe otchłani błękity”.
~ KONIEC ~
Jan Bielecki to Ibrahim Bielecki herbu Janina - postać historyczna. W młodości dostał się do niewoli tatarskiej 1571 r. przebywając na Krymie przyjął islam i służył Tatarom. Zabiegał o przywrócenie pokoju z Polską. Przyczynił się do przywrócenia wolności posłowi polskiemu Andrzejowi Tarnowskiemu. Z polecenia chana pertraktował ze Stefanem Batorym we Lwowie. W 1578 powraca do Polski i służy na dworze królewskim jako tłumacz. Otrzymał od króla wiele dóbr i majątków ziemskich. Wszedł w zatarg z magnatem Sieniawskim, który odebrał mu ziemie podarowane przez króla. Brak interwencji ze strony króla sprawił, że Bielecki wyruszył na Krym szukając pomocy u Tatarów. Ściągnął wojska tatarskie na ziemie polskiej w 1589 roku. Wiadomo także, że Bielecki miał żonę Annę Krzywiecką.
Był to Herb Leliwa , którym pieczętowała się rodzina Słowackiego, w rzeczywistości Bielecki posługiwał się herbem Junosza lub Janina.
Scena ta przypomina Marię Malczewskiego, kiedy Maria z Miecznikiem również czytają biblię.
Sumak - zwierze z rodziny antylop, wielkości sarny, o krótkiej sierści i dwóch białych rogach.