KULTURA I JEJ ROLA W ŻYCIU SPOŁECZNYM
l. POJĘCIE KULTURY
Jedno z określeń człowieka mówi, iż jest on twórcą i uczestnikiem kultury. Tylko znając kulturę danej zbiorowości jesteśmy w stanie zrozumieć i przewidywać zachowanie i działanie człowieka.
„Kultura" funkcjonuje w języku potocznym najczęściej w znaczeniu oceniającym (mówiąc, iż ktoś jest człowiekiem „kulturalnym", stwierdzamy tym samym, że zna on dobre obyczaje, przestrzega nakazów) W naukach zajmujących się badaniem kultury, określenie to niema charakteru oceniającego, lecz opisowy. Nazwa „kultura" pozwala jedynie opisać dziedziny kultury, procesy jej przemian, mechanizmy oddziaływania na życie społeczne.
Termin „kultura" upowszechnił się w języku naukowym, w literaturze niemieckiej na przełomie XVII i XVIII wieku. Trudno określić, kiedy zaczęto posługiwać się nim w języku polskim. Pojęcia kultura używał Lelewel w swoim „Wykładzie dziejów powszechnych" (1822-1824) oraz A. Mickiewicz.
Samo słowo jest pochodzenia łacińskiego, cultura od colere — i oznaczało pierwotnie uprawę, hodowlę. Do dziś pojęcie kultury funkcjonuje w takim znaczeniu w naukach rolniczych. Podobne pochodzenie ma słowo „kult" (łac. cultus), które określa czynność czczenia bogów i przodków. Cicero po raz pierwszy nazwał filozofię „kulturą ducha" i można uznać, że było to pierwsze zastosowanie terminu kultura w rozumieniu bliskim współczesnemu ujęciu. Jak przytacza A. Kłoskowska, Cicero zwracając się do filozofii pisał: „Czymże bez ciebie bylibyśmy nie tylko my, ale czym byłoby w ogóle życie ludzkie? Tyś pozakładała miasta, ty rozproszonych ludzi powołałaś do życia społecznego, ty zespoliłaś ich między sobą najpierw przez wspólne osiedla, później przez małżeństwa, a wreszcie przez wspólnotę pisma i mowy. Tyś wynalazczynią praw, nauczycielką dobrych obyczajów i ładu"
Kultura nie doczekała się do dziś jednoznacznej definicji. W latach pięćdziesiątych A.L. Kroeber i C. Kluckholm dokonali syntezy definicji kultury, stosowanych wówczas w naukach badających kulturę. Wszystkie one zostały podzielone na 6 zasadniczych typów:
Definicje opisowo-wyliczające,
historyczne,
normatywne,
psychologiczne,
strukturalistyczne i
genetyczne.
Mimo tej wielości definicji większość badaczy kultury zgadza się z następującymi twierdzeniami, które podaje C. Kluckholm:
1. Kultury się uczymy.
2. Kultura wywodzi się z biologicznych, środowiskowych, psychicznych i historycznych elementów ludzkiej egzystencji.
3. Kultura jest zorganizowana.
4. Kultura jest wieloaspektowa.
5. Kultura jest dynamiczna.
6. Kultura jest zmienna.
7. W kulturze występują pewne prawidłowości, które pozwalają analizować ją metodami naukowymi.
8. Kultura jest instrumentem przystosowania jednostki do całokształtu otoczenia oraz zdobycia środków dla twórczej ekspresji.
Wielość ujęć i definicji kultury rodzi pytanie o jej istotę, rdzeń, podstawę. Jak pisze Z. Bokszański można wyróżnić trzy zasadnicze stanowiska teoretyczne w tej sprawie.
Podstawą kultury są procesy internalizacji, przyswojenia sobie przez człowieka określonych sposobów zachowań, maksym i dyrektyw postępowania. S. Ossowski nazywał to internalizacją dyspozycji do reagowania w pewien uporządkowany sposób na korelaty kultury. Korelaty kultury to rzeczy i systemy znaków. W takim rozumieniu rzeczywistość kulturalna jest wytworem działań ludzkich.
Według drugiego stanowiska kultura definiowana jest przez odniesienie do wyabstrahowanych norm, reguł i wartości, które mogą być zapisane w różnych formach lub w świadomości potocznej członków danej zbiorowości. Są to więc zasady organizujące działania ludzkie.
Trzecie stanowisko polega na poszukiwaniu podstawy zjawisk kultury w sferze artefaktów, czyli przedmiotów i wytworów kultury. Badacza interesują więc utrwalone rezultaty zachowań człowieka.
Antropologiczne, globalne ujęcia kultury są zbyt szerokie, ażeby mogły stanowić podstawę perspektywy socjologicznej w badaniu kultury. Nakazuje ona wiązać kulturę z działaniami człowieka, z jego społecznymi zachowaniami. Jak pisze A. Kłoskowska, „(...) kultura polega na swoistym porządku ludzkiego życia, na jego sposobie (...) ukształtowanym w drodze historycznych doświadczeń ludzkich grup. Jest to więc ład ludzkich działań zbiorowych, różny jednak w różnych społecznościach o odmiennym historycznym doświadczeniu".
F. Znaniecki włączał w zakres ładu kulturowego „religię, język, literaturę, sztukę, obyczaje, zwyczaje, prawa, organizację społeczną, techniczną produkcję, wymianę ekonomiczną, a także filozofię i naukę".Ażeby zakończyć zawiłe spory terminologiczne przyjmiemy definicję sformułowaną przez A. Kłoskowska:
„(...) kultura stanowi wieloaspektową całość, w której drogą analizy wyróżnić można zinternalizowana, tkwiącą w świadomości ludzi warstwę norm, wzorów i wartości, warstwę działań będących zobiektywizowanym wyrazem tamtej sfery, warstwę wytworów takich czynności".
2. KATEGORIE KULTURY
W obrębie złożonej całości, jaką jest kultura w ujęciu globalnym, można wyróżnić wielkie podstawowe działy, różniące się charakterem elementów — kategorie kultury. Wewnątrz kategorii da się wydzielić mniejsze całości, które określa się dziedzinami kultury.
Kultura tworzona jest przez człowieka na zasadzie współzależności postaw i wartości, w najszerszym rozumieniu pojęcia wartość. Jak rozumiał to F. Znaniecki, wartość to tyle, co wszelki przedmiot ludzkich zainteresowań i interesów.
Można wyróżnić trzy rodzaje wartości:
1) konkretne przedmioty pozaludzkiego świata stworzone przez ludzi,
2) inni ludzie, partnerzy interakcji,
3) wartości symboliczne powstające w świadomości ludzi, wyrażane za pomocą zjawisk i przedmiotów stanowiących ich zoobiektywizowaną postać — za pomocą znaków i symboli.
Każdemu rodzajowi wartości odpowiada kategoria kultury — kultura bytu, kultura społeczna, którą A. Kłoskowska proponuje nazywać socjetalną oraz kultura symboliczna.
Kultura bytu obejmuje tę sferę ludzkich działań, które zwrócone są ku sferze przedmiotów materialnych, naturalnych bądź wytworzonych przez człowieka.
Kultura bytu to szeroko rozumiana sfera produkcji i konsumpcji, które chociaż kierowane są wzorami kultury nie mogą rozwijać się wbrew podstawowym koniecznościom natury.
Kultura socjetalną obejmuje pewien porządek stosunków pomiędzy ludźmi, partnerami interakcji. Poprzez ten porządek dokonuje się transmisja wzorów zachowań.
Ogromna część interakcji polega na komunikowaniu się za pomocą symboli z innymi ludźmi. Bez posługiwania się znakami większa liczba ludzi nie mogłaby współdziałać, nie mogłaby istnieć żadna złożona forma organizacji społecznej.
Nowoczesne społeczeństwa wymagają komunikowania się ich członków w dziedzinie administracji, prawa, polityki, ideologii i edukacji oraz gospodarki. Bez posługiwania się znakami i symbolami, m.in. językiem, taka komunikacja nie byłaby możliwa. W skład kultury socjetalnej wchodzą również takie elementy porządku społecznego, jak podział własności, władzy, zróżnicowany dostęp do powszechnie pożądanych dóbr, funkcji, pozycji społecznych. Wartości symboliczne są często rozumiane jako kultura w tzw. węższym rozumieniu, czyli filozofia, religia, nauka, sztuka.
Kategoria kultury symbolicznej obejmuje znaki i symbole. Znak, jak pisze A. Kłoskowska, jest to zjawisko odnoszące się w świadomości ludzi do czegoś innego niż on sam, język jest np. systemem znaków tworzącym kulturę. Posługiwanie się znakami nazywa się procesem semiozy. Tylko ludzie tworzą znaki, potrafią je interpretować i wykorzystywać do komunikowania się z innymi ludźmi. Procesy semiozy kształtują ludzką osobowość, a E. Cassirer określił człowieka jako animal simbolicum.
Szczególną kategorię kultury stanowi tzw. kultura symboliczna którą odnaleźć można we wszelkich społeczeństwach ludzkich. Obejmuje ona religię, wiedzę, naukę i zabawę.
Kryterium kultury symbolicznej stanowi jej autoteliczny charakter, nie dający się przełożyć na żadne kategorie użytkowe. Symbole i wartości symboliczne pełnią szczególną rolę w życiu człowieka, choć nie zaspokajają żadnych potrzeb naturalnych. W żadnym złożonym społeczeństwie nie występuje jednolita kultura symboliczna. Współistnieją tam trzy typy kultury
kultura ludowa,
kultura popularna i
kultura elitarna.
Kultura ludowa przekazywana jest poprzez bezpośrednie interakcje i nieformalne kontakty codzienne. Charakteryzuje ją niezawodowy charakter twórczości, która przekazywana jest bezpośrednio, od twórcy do odbiorcy w drodze tradycji ustnej. Jest to kultura przekazywana w społecznościach lokalnych, w ramach tzw. pierwszego układu kultury.
Treści jej są względnie proste, zrozumiałe dla odbiorcy, o ile jest on wychowany w tradycji tej kultury, żyje w tej społeczności. Tylko wówczas odbiorca może odczytać symboliczne treści kultury ludowej. Kultura ta wyraża znane, powszechnie akceptowane przez daną społeczność lokalną wartości zbiorowe.
Kultura popularna, zwana także kulturą masową (tak określił ją w 1944 roku Dwight MacDoland) wyróżnia się szerokim zasięgiem. Odbiorcami jej są liczne kategorie osób z różnych klas społecznych. Dzięki zastosowaniu technicznych środków przekazu, umożliwiających masowe komunikowanie się tzw. mass mediów, możliwe jest powielanie dowolnej liczby kopii taśmy filmowej, kasety video czy płyty, a co a tym idzie standaryzacja przekazów.
Kultura popularna wiąże się z tzw. trzecim układem kultury. Dociera dziś nawet do bardzo odległych od centrów życia kulturalnego miejscowości i umożliwia przełamanie izolacji kulturalnej społeczności lokalnych, dając tym samym szansę uczestnictwa w kulturze ponadlokalnej. Jest to głównie kultura związana z czasem wolnym, z zabawą i rozrywką. Kategoria czasu wolnego pojawia się w społeczeństwach industrialnych, gdzie następuje ścisłe rozgraniczenie czasu pracy i czasu wolnego, który jest przeznaczany także na uczestnictwo w kulturze.
Treści kultury popularnej muszą być dostępne dla szerokich kręgów odbiorców, stąd konieczność ich uproszczenia, sprowadzenia do prostych schematów. Jest produkowana (nie tworzona) przez profesjonalnych wytwórców, którzy kierują się często „zapotrzebowaniem" rynku. Kultura popularna posiada swoich krytyków i obrońców. Krytycy podnoszą głównie jej wtórność, wulgarność, brak treści ambitniejszych, zmuszających odbiorcę do wysiłku intelektualnego. Zwolennicy kultury popularnej zwracają uwagę na jej demokratyczny charakter, zgodność z gustami najliczniejszych uczestników życia kulturalnego, dostępność nawet dla mieszkańców oddalonych wsi i miasteczek.
Trzecim typem kultury symbolicznej jest kultura elitarna. Tworzą ją oryginalni twórcy profesjonalni, których dzieła uznane zostały przez zawodowych krytyków artystycznych i środowisko samych twórców, odbiór kultury elitarnej wymaga specjalnego przygotowania, często wiąże się z ogromnymi kosztami, bowiem dzieła te są tylko pojedynczymi egzemplarzami obrazu czy rzeźby.
Treści kultury elitarnej zyskują trwałą wartość, a niektóre z nich składają się na dorobek kulturalny ludzkości, np. dzieła sztuki czy systemy filozoficzne. Uczestnicy kultury elitarnej stanowią wyselekcjonowany krąg odbiorców, chociaż nie pokrywa się on ani z elitą polityczną, ani ekonomiczną danego społeczeństwa. Elitarny zasięg tej kultury wynika ze stopnia trudności odbioru jej dzieł, które szeroka publiczność uważa za niezrozumiałe, trudne, a nawet dziwaczne. Istotną funkcją społeczną kultury elitarnej jest tworzenie nowych wartości i określanie kierunków rozwoju sztuki. Bywa ona także źródłem inspiracji dla twórców kultury popularnej, którzy rozpowszechniają pewne jej wątki oraz kryterium oceny ich twórczości.
Do kultury symbolicznej zalicza się także symbole, które nie mieszczą się w ramach trzech omówionych typów kultury symbolicznej- kultury ludowej, kultury popularnej i kultury elitarnej, a stanowią elementy rytuałów obecnych w życiu zbiorowym, np. rytuałów religijnych, narodowych, regionalnych czy zawodowych. Przy ich pomocy wyrażane są zbiorowe sensy i wartości. Symbolizują one takie wartości, jak ojczyzna, solidarność narodowa i społeczna, ruch społeczny, pamięć walki o niepodległość, czy honor firmy.
Jak pisze A. Kłoskowska, „symbole są interpretowane zawsze indywidualnie, a często manifestowane i przeżywane zbiorowo, co wzmaga ich siłę ekspresyjną". Każdy członek zbiorowości inaczej interpretuje takie wartości, jak ojczyzna, demokracja, pokój, solidarność, sprawiedliwość. Funkcją społeczną symboli jest jednoczenie ogromnych zbiorowości, często kilkumilionowych i umożliwianie osobistego wyrazu każdemu człowiekowi, który w nich uczestniczy, niesie to także niebezpieczeństwo manipulowania symbolami dla osiągnięcia celów i korzyści, nie zawsze zgodnych z celami i zamiarami jednostek.
Kultura symboliczna pełni funkcje integrujące w społeczeństwie, chociaż się do tych funkcji nie ogranicza. Badania empiryczne sposobów i form uczestnictwa w kulturze potwierdzają, że najczęściej kultura symboliczna pełni funkcje hedonistyczne — dostarcza przyjemności, doznań, zadowolenia. A. Kłoskowska określa te funkcje jako „autoteliczne", tzn., że kultura symboliczna stanowi sama w sobie cel ludzkich działań.
Wartości autoteliczne dostarczają haseł i symboli ruchom społecznym o zdecydowanie praktycznych celach, broniących praktycznych interesów. A. Kłoskowska trafnie charakteryzuje znaczenie kultury symbolicznej pisząc: „W apostrofie do poezji ludowej — narodowej Mickiewicz powiedział, że w niej lud składa broń swego rycerza, swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty. Można uznać to zdanie za syntetyczną charakterystyka całej kultury symbolicznej jako środka wyrazu i źródła poznania naczelnych wartości społeczeństwa, jako modelu jego dziejów, intelektualnych zdobyczy i emocjonalnych doznań"
3. KONTRKULTURA I KULTURA ALTERNATYWNA
Twórcą nazwy „kontrkultura" jest Teodore Roszak amerykański teoretyk kultury. Sam termin pojawił się w okresie buntów młodzieżowych w USA i Europie Zachodniej w końcu lat sześćdziesiątych. Mianem kontrkultury określano różne nurty myślenia i różne formy działania kwestionujące zastaną kulturę. Nazwa ta obejmuje zarówno ruch wyrażający się w sprzeciwie, w odrzuceniu podstawowych idei i wzorów zastanej kultury, jak i próby tworzenia nowej kultury.
Według Roszaka świadomość społeczeństw zachodnich przechodzi dwa stadia rozwoju:
spontaniczne, instynktowne zerwanie z technokratycznym ładem świata i świadomością scjentystyczną,
żywiołowe poszukiwanie nowych zasad rzeczywistości, które mogłyby zastąpić blednące autorytety nauki, produktywności i technicznego postępu.
Przedmiotem odrzucenia jest szeroko rozumiana kultura — zbiór podstawowych idei i wartości będących oparciem systemu społecznego, układ norm etycznych, typowych ról społecznych, wzorów zachowania się, stylów życia. Kontrkultura odrzuca dominację techniki, ideologii technokratów, podporządkowanie człowieka i przyrody zasadom działania wielkiej maszyny. Kontestatorzy (od łac. contestare — odrzucać) występują przeciwko degradacji sacrum i wartości duchowych w kulturze współczesnej, która ogranicza rozwój osobowości człowieka. Poszukują nowych relacji człowieka wobec przyrody, chcąc zerwać z dotychczasową dominacją, by zastąpić ją utraconą jednością człowieka i natury.
Wprowadzony przez Roszaka termin kontrkultura używany jest w trzech znaczeniach:
jako określenie odpowiadające słowu kontestacja, odnoszące się do buntów młodzieżowych lat sześćdziesiątych,
jako zespół wartości i postaw przeciwstawnych kulturze dominującej, występujący w różnych okresach historycznych i różnych realiach kulturowych,
jako ruch odrzucający podstawowy etos kultury zachodniej, propagujący inne wartości i style życia.
Kontrkultura jest zjawiskiem nowym, charakterystycznym dla czasów współczesnych. Wraz z końcem epoki hippisów w latach siedemdziesiątych ruchy kontestacyjne odrodziły się w innej formie, przyjmując nazwę kultury alternatywnej. Ruchy te działają wewnątrz lub na marginesie odrzucanego systemu, i usiłują realizować własną wizję kultury. Kontrkultura zakwestionowała cały system instytucji i form kulturowych świata zachodniego — rodzinę, szkołę, literaturę, sztukę, język, systemy pojęć nauk społecznych, wzory sukcesu i aspiracji życiowych oraz oficjalne kościoły.
Szczególnym obiektem ataku stała się sfera komunikacji między ludźmi, za szczególnie zaś fałszywe uznano obrazy rzeczywistości produkowane przez środki masowego przekazu, tzw. spektakle. Cała sfera życia prywatnego stała się naśladownictwem rzeczywistości z ekranu telewizora, zatraciła swoją autentyczność.
Kultura uznana została za skład rupieci i odrzucono system edukacji, który miał wprowadzać w kulturę, jako zbędny pas transmisyjny dla fałszywych obrazów świata i stereotypów myślenia. Odrzucono także podział na twórców i odbiorców kultury, artystów i publiczność, nauczycieli i uczniów, rządzących i rządzonych.
Wartości kontrkultury znalazły swe odbicie w sztuce („teatr otwarty", „teatr wspólnota"), stając się inspiracją dla nowych form twórczości artystycznej i muzyki rockowej. Pojawiła się kontynuacja tych wartości w formie „kultury alternatywnej". Przymiotnik alternatywna oznacza poszukiwanie nowych możliwości rozwoju człowieka, które ogranicza kultura zdominowana przez technikę i konsumpcję. Jednym z ważniejszych rysów kultury alternatywnej jest nacisk na zachowanie spontanicznych cech wszelkich działań.
Kultura alternatywna stanowi próbę przezwyciężania zagrożeń, jakie rodzi cywilizacja zachodnia. Chociaż obejmuje ona głównie młodzież, wnosi wiele inspirujących idei i umożliwia tej młodzieży poszukiwanie własnej tożsamości poza tradycyjnymi podziałami narodowymi, politycznymi i światopoglądowymi.
4. SUBKULTURY
W każdym zróżnicowanym społeczeństwie występują grupy wyróżniające się specyficznymi wartościami, uznanymi normami i wzorami zachowań. Mogą to być grupy rówieśnicze — np. młodzież, grupy zawodowe — lekarze, artyści, grupy przestępcze czy więźniowie.
Całość tych specyficznych wartości, norm i wzorów zachowań charakterystycznych dla danej grupy określa się mianem subkultury lub podkultury. Najczęściej subkultury tworzą się w zamkniętych grupach społecznych, które w ten sposób pragną zachować swą odrębność. Niekiedy, jak np. w więzieniu czy zakładzie poprawczym, subkultura stanowi tzw. „drugie życie", tworząc skomplikowaną organizację społeczną, która skutecznie zakłóca funkcjonowanie organizacji formalnej. Subkultury zawierają najczęściej pewne elementy kultury narodowej i kultury masowej oraz wartości i normy spontanicznie tworzone przez daną zbiorowość.
5. MECHANIZMY ODDZIAŁYWANIA KULTURY NA ŻYCIE SPOŁECZNE
Oddziaływanie kultury na życie społeczne dokonuje się poprzez cztery główne mechanizmy, które zostały opisane przez Jana Szczepańskiego:
Kultura w każdym społeczeństwie reguluje sposób zaspokojenia popędów i skłonności, „socjalizuje" człowieka, czyniąc zeń istotę społeczną. To w wyniku procesu socjalizacji człowiek poznaje nawyki i wzory zachowania się w różnych sytuacjach społecznych, które są przyjęte i uznane za dopuszczalne w danej zbiorowości. Uczy się jeść przy pomocy pałeczek będąc chińczykiem lub noża i widelca, jeśli jest mieszkańcem Europy.
Kultura ustanawia systemy wartości i kryteria określające hierarchie wartości. Wartość rozumiana jest tu bardzo szeroko, jako „(...) dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus".
Istnieją różne hierarchie wartości, jedne zbiorowości bardziej cenią pieniądze, inne honor czy możliwość samorealizacji. Dążenie do realizacji takich bądź innych wartości wyznacza aktywność człowieka. Wartości regulują dążenia i zachowanie człowieka. Wartości są intemalizowane w procesie socjalizacji, a dążenie do ich osiągania staje się dla człowieka czymś naturalnym. Poprzez internalizację, wartości tworzą część osobowości społecznej człowieka.
Rozróżnia się wartości uznawane przez ludzi za godne pożądania, wartości rzeczywiście pożądane oraz wartości realizowane w działaniu.Inny podział to wartości autoteliczne, które stanowią cel same w sobie oraz wartości instrumentalne, które służą osiąganiu innych wartości.
Kultura ustala wzory zachowania się, reagowania w określonych sytuacjach. Każda kultura określa, jakie zachowanie uznane jest za przyzwoite, jakie zaś za niedopuszczalne i karane.
Wzory te obejmują zachowania w sytuacjach ważnych dla zbiorowości — ceremonie, obrzędy religijne — i człowieka. Znajomość i stosowanie się do wymogów wzoru zapewnia człowiekowi bezkolizyjne funkcjonowanie wśród innych ludzi oraz umożliwia realizację celów, do których dąży, pozwala działać skutecznie. Wzory zachowań zapewniają porządek i regularność życia społecznego, umożliwiają porozumiewanie się ludzi ze sobą i interakcje społeczne.
Kultura ustala modele społeczne i ideały. Model jest w tym znaczeniu czymś, co jest naśladowane, co stanowi wcielenie wartości pożądanych w danej zbiorowości społecznej. Modele są niemożliwe do realizacji w pełni, ale już samo dążenie do ich realizacji jest oceniane pozytywnie.
6. ETNOCENTRYZM I KSENOFOBIA
Żadna kultura współczesnego społeczeństwa nie rozwija się w izolacji od innych kultur. Pomiędzy kulturami różnych zbiorowości kontaktujących się ze sobą zachodzą procesy dyfuzji i osmozy. Rozwój masowego komunikowania się umożliwia wymianę treści symbolicznych, informacji, wiedzy, dzieł artystycznych i ideologii.Jak napisał R. Linton, „(...) nie istnieje obecnie kultura, która zawdzięczałaby więcej niż 10% całości swych elementów wynalazkom poczynionym przez członków jej własnego społeczeństwa". Pozostałe 90% zostało zapożyczone od innych kultur.
Wiek XX zrodził dwie przeciwstawne tendencje rozwoju kultur narodowych. Jedną są dążenia do unifikacji powszechnie dostępnych treści kultury, drugą zaś renesans wszelkich kultur etnicznych i grup mniejszościowych oraz poszukiwanie źródeł własnej tożsamości i tradycji. Z procesami tymi łączą się dwa zjawiska — etnocentryzm i ksenofobia.
Pojęcie etnocentryzmu i ksenofobii wprowadził do języka nauk społecznych G.W. Sumner.
Z etnocentryzmem mamy do czynienia wówczas, gdy występuje koncentracja na własnej grupie pochodzenia i zamknięcie się w jej granicach.
Towarzyszy temu przekonanie o szczególnej ważności i wartości własnej grupy i własnej kultury.
Etnocentryzm społeczności pierwotnych był naturalnym skutkiem izolacji i nieznajomości innych kultur. Nie zawsze też wiązał się z wrogością wobec obcych — byli oni dopuszczani do udziału w kulturze.
Inny charakter ma etnocentryzm obserwowany w społeczeństwach nowoczesnych. Łączy się on często z ksenofobią, czyli lękiem lub nienawiścią w stosunku do obcych.
Oznacza to całkowite odrzucenie obcej kultury i pogardliwe jej traktowanie ze względu na jej odmienność od własnej kultury. Własna kultura chroniona jest przed wpływami obcymi, z obawy przed utratą „czystości", wyższości, tożsamości.
Wszelka wymiana kulturalna postrzegana jest jako zagrażająca trwałości własnej grupy, a wszelka asymilacja obcych zabroniona. Skrajną postacią ksenofobii jest rasizm.
Postawa rasistowska oznacza przypisywanie różnic kulturowych czynnikom naturalnym, genetycznym. Własna grupa i własna kultura stawiane są na czele hierarchii wartości, a innym zbiorowościom odmawia się prawa do ."posiadania i rozwoju własnej kultury.
13