1.Pojęcie prawa konstytucyjnego:

a) oznacz­ać ono może zespól norm prawnych wyodrębnionych w systemie prawa i tworzących określoną jego gałąź; Prawo konstytucyjne to całokształt norm pra­nych dotyczących ustroju państwowego

b) można się nim posługiwać do wyróżnien­ia pewnej dyscypliny nauk prawnych, tworzącej pewien system pogląd­ów na temat gałęzi prawa określanej mianem prawa konstytucyjnego

2.Miejsce prawa konstytucyjnego w systemie prawa

Prawo konstytucyjne jako gałąź prawa wewnętrznego w mniejszym lub większym stopniu wyznacza treść norm, wchodzących w zakres pozostałych dziedzin prawa (normy konstytucji mają tu szczególne znaczenie nie tylko ze względu na ich najwyższą moc prawną, ale też ze względu na ich treść, gdyż wyznaczają one fundament różnych gałęzi prawa).

I. Prawo konstytucyjne zawierające normy dotyczące stosunków prawnych między jednostką, a państwem oraz między różnymi podmiotami reprezentującymi państwo należy bez wątpienia do prawa publicznego:

1. prawo międzynarodowe (st. miedzy państwami)

2. prawo ponadnarodowe (prawo wspólnot europejskich)

3. prawo wewnętrzne (stosunki występujące w danym państwie) m.in. prawo administracyjne, karne

Prawo konstytucyjne po trosze wlicza się do wszystkich, a także poprzez odpowiednie regulacje konstytucyjne determinuje wzajemne relacje między nimi.

II. Prawo:

1. materialne (normy prawne regulujące stosunki prawne i porządkujące system prawny) - zdecydowana większość norm prawa konstytucyjnego

2. formalne (normy prawne służące realizacji norm prawa materialnego)

W prawie konstytucyjnym występują aczkolwiek w różnej skali, oba rodzaje norm.

3.Problem nazwy prawa konstytucyjnego

Spotykamy tu najczęściej 3 określenia:

1. prawo konstytucyjne - termin pojawił się pod koniec XVIII wieku we Francji, związany z ideologią rewolucji francuskiej, oddaje ono związek, jaki zachodzi pomiędzy przedmiotem norm konstytucyjnych a przedmiotem norm niższego szczebla, rozwijających postanowienia konstytucyjne. Natomiast dla zespołu norm tworzących konstytucje proponuje się niekiedy w tym ujęciu użycie węższego zakresowo miana prawa konstytucji.

2. prawo państwowe - termin, w Polsce stosowany zwłaszcza w latach pięćdziesiątych i sześćdziesią­tych, występujący w nauce rosyjskiej i radzieckiej (gosudarstviennoje pravo) oraz niemieckiej czy austriackiej (Staatsrecht). Nazwa ta związana jest niewątpli­wie z faktem, że głównym przedmiotem zainteresowania i regulacji omawianej gałęzi prawa jest państwo.

3. prawo polityczne - od podtytułu dzieła J.J. Rousseau "Umowa społeczna" (Zasady prawa politycznego),oznaczano nim gałąź prawa określającą kompetencje, formy działania organów o charakterze politycz­nym, mechanizmy podejmowania przez nie decyzji oraz zawierającą regulacje dotyczące podstawowych struktur politycznych i systemu wartości społecznych, nakładające ograniczenia na władzę polityczną

4.Pojęcie źródeł prawa konstytucyjnego

Źródło prawa - każdy akt prawotwórczy (akt normatywny), tj. akt zawierający chociaż jedną normę generalną, mogący być podstawą prawną rozstrzygnięć indywidualnych

Źródła prawa

1. materialne - czynniki, które wpłynęły na kształtowanie się norm

2. formalne -fakty uznawane w danym systemie prawa za fakty prawotwórcze

Źródła:

1. powstania prawa -akty ustanawiające normy prawa obowiązującego

2. poznania prawa, np. ustawa, konstytucja

Akty prawotwórcze powinny mieć legity­mację w postanowieniach konstytucji lub w ramach zasad konstytucyjnie ustano­wionych, lub też w aktach prawnych podjętych na mocy konstytucji, właściwych do przydzielania w jakimś zakresie kompetencji prawotwórczych.

Systemy prawa stanowionego są systemami zasadniczo zamkniętymi, tzn. ukształtowanymi stosownie do zasad konstytucyjnych, i wykluczającymi dowol­ność uzupełniania ich formami konstytucyjnie nie przewidzianymi lub nie znaj­dującymi legitymacji na gruncie konstytucyjnie formułowanych założeń prawo­dawstwa.

Źródła prawa konstytucyjnego - źródła prawa, które zawierają normy przedmiotowo zaliczane do prawa konstytucyjnego (normy określające pozycję państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych, podmiot władzy najwyższej, formy sprawowania władzy; przez suwerena, status jednostki w państwie, a także normy regulujące zasady organizacji i funkcjonowania organów państwowych i relacje pomiędzy poszczególnymi grupami tych organów)

5.Metody badań prawa konstytucyjnego

Metody:

1. prawno - dogmatyczna - prawo obowiązujące w określonym czasie i miejscu; pozwala na ustalenie woli prawodawcy, właściwości badanych norm prawnych, instytucji prawnych oraz na tworzenie pojęć służących do dalszego badania obowiązującego prawa; (wada: oderwanie od czynników społecznych, gospodarczych itp.)

2. komparatywno - porównawcza - korzystanie z doświadczeń innych państw i z badań porównawczych)

• formalno-prawna

• socjologiczno-politologiczna (odbiór społeczny i polityczny norm pr.)

• analiza funkcjonowania (funkcjonowanie norm pr. w praktyce)

3 stadia postępowania badawczego:

• wyznaczenie przedmiotu badań

• porównanie właściwości, które on posiada źródeł poszczególnych państwach

• interpretowanie wyników porównań

Zasady jej stosowania:

• porównywalności badanych instytucji, zasad źródeł rozwiązań ustrojowych

• jednorodności

6.Rodzaje źródeł prawa konstytucyjnego w państwach europejskich

Ustawa, Ustawa organiczna, Ustawa uchwalona w drodze referendum, Dekrety, rozporządzenia z mocą ustawy (Francja - Ordonanse), Regulaminy parlamentarne, Normy prawa między -narodowego, Normy prawa ponadnarodowego (wspólnotowego), Zwyczajowe prawo konstytucyjne

7. Konstytucje nominalne, normatywne, semantyczne

• Konstytucje nominalne - wywo­dzą się z władzy ustrojodawczej narodu (suwerena), określają zasady organizacji państwa (przede wszystkim podział władz), gwarantują podstawowe prawa czło­wieka i obywatela wobec państwa (wolność, równość i możność politycznego współdziałania) i stanowią najwyższy szczebel w hierarchii prawa pozytywnego

• Konstytucje normatywne - brak możliwości realnego wypełniania -pomimo istnienia woli wypełniania -nakazów konstytucji, gdyż brakuje w tym celu odpowiednich warunków społecznych (np. ekonomicznych lub oświato­wych)

• Konstytucje semantyczne - proces wykonywania władzy odbywa się na zupełnie innych zasadach. i faktyczna., władza znajduje się w ręku jednostki bądź grupy

8.Wpływ teorii umowy społecznej na powstanie konstytucji

W ujęciu J.Locke'a umowa społeczna służy nie do wykazania, że społeczeństwo przekazało swe wszystkie prawa natu­ralne (rozumiane jako odwieczny system moralny, wyposażający jednostkę we wrodzone, niezbywalne prawa, którym podporządkowane jest prawo pozytywne) władcy czy innemu organowi państwowemu, lecz przeciwnie - dla udowodnie­nia, że rząd posiada jedynie władzę powierzoną, delegowaną, której celem jest ochrona i zabezpieczenie praw jednostki, rząd jest zatem wykonawcą,_ reali­zatorem wyższego porządku moralnego. Teoria umowy społecznej, stworzona przez Jana Jakuba Rousseau, wychodzi, co prawda z założeń racjonalistycznych, lecz odwołuje się jednak do obrazu idealnego, powszechnego ustroju społecznego, znajdującego swe uzasadnienie w naturze człowieka. Jego konstrukcja odbie­ga od pojęcia dwustronnego kontraktu pomiędzy społeczeństwem a władcą (wy­stępującego w innych koncepcjach), sprowadza się bowiem tylko do pactum unionis, jednoznacznego z poddaniem się woli powszechnej. Rousseau, upatrując w umowie podstawę organizacji społeczeństwa, usiłował znaleźć taką jej formę, która by gwarantowała pełne zachowanie praw naturalnych, a przede wszystkim, która by pozwoliła pogodzić przysługującą ludziom z natury wolność z podporządkowaniem się innym ludziom, a więc władzy najwyższej. Konstytucja stano­wi w, tym kontekście urzeczywistnienie idei umowy, określając zakresu uprawnień władzy i zapewniając ludowi wpływ na nią.

9.Wpływ teorii podziału władz na powstanie konstytucji

Za twórcę tej zasady uważa się Charlesa de Montesquieu: Nie negując, bowiem zasług dla rozwoju teorii rozdziału władz jego poprzedników (jak Locke, Bolingbroke czy Mackworth), wypada stwierdzić, że był on ty który uczynił krok rozstrzygający. Celem modelu monteskiuszowskiego było stworzenie takiego systemu ustrojowego, który by najskuteczniej chronił wolno jednostki przed ingerencjami ze strony władzy państwowej, ingerencjami stanowiącymi nadużycie tej władzy. Dokonać tego można było - zdaniem barona de la Brede - w takim państwie, w którym władza skoncentrowana dotychczas w osobie monarchy zostaje rozdzielona na trzy jej rodzaje, odpowiadające głównym formom działania państwa, tj. na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Stosunek między nimi powinny opierać się na zasadach wzajemne hamowania się i równowagi, co zapobiegać ma możliwości uzyskania supremacji przez którąś z nich

10. Konstytucje pełne i niepełne

1. Konstytucja pełna - regulują zasady ustroju państwa, określają suwerena i sposoby sprawowania władzy, określają podstawowe prawa jednostki oraz zawierają postanowienia dotyczące trybu zmiany swoich norm, zapewniają­ce im najwyższą moc prawną

2. Konstytucja niepełna - akt prawny pozbawiony choćby jednego z powyższych elementów nie może być uznany za konstytucję i co najwyżej można go określić mianem

11.Konstytucja w sensie formalnym i materialnym

1. Konstytucja w sensie materialnym. Przykładem takiej konstytucji jest konstytucja Wielkiej Brytanii. Bez trudu moż­na przy tym zauważyć, że pojęcie konstytucji materialnej pokrywa się w tym wypadku z omówionym już pojęciem prawa konstytucyjnego

2. Konstytucja w sensie formalnym -normy prawne przyjęte w szczególnym postępowaniu i zawarte w akcie prawnym o szczególnej nazwie

12.Konstytucja sztywna i elastyczna

1. Konstytucje sztywne-konstytucje, które mogą być zmieniane w trybie trudniejszym niż występujący przy zmianie ustaw zwykłych.

2. Konstytucje elastyczne - mogą być zmieniane w trybie analogicznym do obowiązującego przy zmianach w obrębie ustawodaw­stwa zwykłego

13.Konstytucje pisane i niepisane

1. Konstytucja niepisana - brak jednego aktu prawnego (ewentualnie kilku) regulującego za­sady ustroju państwa.

2. Konstytucja pisana - terminowi „konstytucja pisana odpowiada w zasadzie termin „konstytucja formalna". Konstytucja pisana może obejmować jeden akt prawny (i tak jest w większości państw konstytucyjnych) lub też kilka aktów o tej samej, najwyższej mocy prawnej (np. konstytucja Austrii z 1920 r. w ujęciu z 1929 r.).

14. Konstytucje pierwotne i przeniesione

1. Konstytucje pierwotne - obowiązująca na danym terytorium od chwili jej uchwalenia

2. Konstytucje przeniesione- rozciągnięta

15.Geneza konstytucji współczesnej

Pierwsze konsty­tucje uchwalone zostały, zatem w ostatnich latach XVIII wieku. Należą do nich: konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn. z roku 1787 (weszła w życie dwa lata później), polska ustawa rządowa z roku 1791 (Konstytucja 3 Maja) oraz konstytucje francuskie: z roku 1791 bazująca na Deklaracji Praw Człowie­ka i Obywatela, jakobińska konstytucja z roku 1793 oraz konstytucja Konsulatu z 1799 roku.

16. Sposoby uchwalania konstytucji:

(1) podmiotem władzy jest monarcha i nadaje on konstytucję (tzw. konstytu­cja oktrojowana)

(2) podmiotem władzy jest naród (lud, lud pracujący) i bezpośrednio w refe­rendum uchwala on konstytucję - przyjmo­wanie konstytucji w referendum uznawane jest za najlepszą gwarancję zapewnienia suwerenowi (będącemu podmiotem zbiorowym) możli­wości rozstrzygania o najważniejszych sprawach organizacji i funkcjonowania całej społeczności.

(3) podmiotem władzy jest naród (lud, lud pracujący) i uchwala konstytu­cję przez specjalnie do tego celu powołanych przedstawicieli:

a)zgromadzonych w szczególnym organie (konstytuanta) - przygotowanie i uchwalenie kon­stytucji zostało powierzone specjalnemu organowi, utworzonemu właśnie w tym celu. Wybrani doń reprezentanci suwerena (narodu, ludu, ludu pracującego) nie są w zasadzie za­przątnięci innymi - poza opracowaniem i przyjęciem konstytucji

b)w parlamencie, działających jednak z dodatkowym zadaniem - funkcja ustrojodawcza zostaje wyraźnie oddzielona od pozostałych funkcji parlamentarnych. Oddzielenie to następuje przez określenie szczególnych wymogów związanych z uchwalaniem konstytucji

(4) podmiotem władzy jest naród (lud, lud pracujący) i uchwala on konstytu­cję przez swoich przedstawicieli w parlamencie, działających jednak w szczegól­nym trybie.

17. Teoria ustrojodawcy pierwotnego

Jeden podmiot określany mianem władzy ustawodawczej posiada wyłączną władzę uchwalania konstytucji. Tworząc konstytucje nie jest nią związany, w przeciwieństwie do władz powołanych na jej podstawie.

18.Normy niezmienne w konstytucjach europejskich i ich rodzaje

Kategorie postanowień konstytucyj­nych niepodlegających zmianie, nawet w sposób przewidziany do zmiany kon­stytucji oznacza to równocześnie ograniczenie materii, których zmiany konsty­tucyjne mogą dotyczyć. Jako przykład można zwrócić uwagę na art. 89 ust. 5 francuskiej konstytucji ź 1958 r., ustanawiający niezmienność republikańskiej formy rządów. Podobnie w konstytucji greckiej z 1975/1986 r. za niezmienne zostały uznane m.in. „postanowienia Konstytucji, które określają pod stawy i formę ustroju jako republiki parlamentarnej”. Dodatkowa w art. 110 ust. 6 zamieszczony został zakaz dokonywania rewizji konstytucji częściej, niż co pięć lat. Taki sam charakter ma przepis art. 79 ust. 3 ustawy zasadniczej RFN z 1949 r., w myśl, którego nie podlegają zmianie: federalna struktura państwa, zasada współudziału krajów w ustawodawstwie związkowym oraz zasady, zawarte w art. 1-20, odnoszące się do podstawowych praw i wolno­ści jednostki. Nieco inne rozwiązanie zostało przyjęte w Konstytucji Królestwa Norwegii z 1814 r. (art., 112), gdzie stwierdza się„że jakiekolwiek poprawki „nie mogą być sprzeczne z zasadami niniejszej Konstytucji, lecz powinny dotyczyć tylko modyfikacji postanowień szczegółowych, nie naruszając jednak ducha Kon­stytucji". Należy jednak w tym miejscu przypomnieć, że ustrojodawcy pierwot­nego postanowienia niezmienne oczywiście nie wiążą i dlatego też w literaturze określa się je często mianem postanowień „relatywnie niezmiennych".

20.Rewizja a zmiana konstytucji

• Zmiana konstytucji - uchylenie lub nadanie odmien­nej (niż dotychczas obowiązująca) treści wszystkim lub tylko niektórym po­stanowieniom konstytucji, a także wydanie nowych norm konstytucyjnych. w przewidzianym dla zmiany konstytucji trybie

• Rewizja - zmiana zasad obowiązującej konstytucji

• Nowelizacja - zmiana niektórych postanowień konstytucji bez zmiany istoty ustroju

21.Zmiana całkowita materialna i formalna oraz zmiany częściowe

Całkowita zmiana konstytucji w sensie

• materialnym - zmiana istotnej części, naczelnych zasad konstytucji, zastąpienie dotychczas obowiązujących, najbardziej istotnych postanowień nowymi i w następstwie tego powodującą zmianę charakteru państwa

• formalnym - przedmiotem zmiany są wszystkie postanowienia konstytucji - cała konstytucja

Zakres zmiany całkowitej w praktyce państw demokratycznych nie jest ograniczony.

Częściowa zmiana konstytucji (nowelizacja) -zmiana treści niektórych postanowień konstytucji (zmiana tekstu konstytucji, która nie obejmuje jej zasad naczelnych).

Zakres zmiany częściowej zależy od odpowiednich uregulowań konstytucji.

22.Sposoby umieszczania zmian w konstytucji

Całkowita zmiana formalna - zastąpienie dotychczasowego tekstu konstytucji nowym

Całkowita zmiana materialna oraz zmiana częściowa:

a)zmiany konstytucji zachowują swoją odrębność, tj. stanowią uzupełnienia konstytucji, występując poza jej tekstem właściwym:

-dodane do tekstu np. konstytucja USA z 1787 r. i występujące w niej poprawki,

-w innych aktach prawnych np. w Austrii postanowienia o randze konstytucyjnej umieszcza się w ustawach zwykłych

b)bezpośrednia zmiana treści konstytucji. Jest ona stosowana np. w Polsce czy w RFN

23.Sposoby wejścia w życie konstytucji

konstytucja sama w swym tekście zawiera postanowienia normująca te kwestie

konstytucja formuje jedynie pewne założenia ogólne, a szczegóły zostają określone w ustawach zwykłych

problematyka ta nie jest uregulowana w tekście samej konstytucji, czyni to dopiero ustrojodawcy w specjalnie w tym celu wydanej ustawie konstytucyjnej

24.Konsekwencje najwyższej mocy prawnej konstytucji

Zasada zwierzchniej pozycji ustawy za­sadniczej w systemie źródeł prawa oznacza:

a)zakaz wydawania aktów pra­wnych sprzecznych z konstytucją (Odnosi się to nie tylko do treści norm niż­szego szczebla, ale także do przestrzegania trybu uchwalania oraz czynienia tego w przewidzianym prawem postępowaniu)

b)obowiązek wydawania aktów prawnych rozwijających postanowienia konstytucji i to nie tylko wtedy, gdy konstytucja formułuje taki nakaz wyraźnie, ale zawsze, kiedy okazuje się to konieczne dla realizacji norm konstytucyjnych

c)może normować każdą materię, niezależnie od tego czy była ona przedmiotem regulacji w aktach niższego rzędu

25.Z czego wynika szczególna moc konstytucji

Nadrzędna pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa może wynikać:

bez­pośrednio z konkretnych jej przepisów, np. stwierdzenie expris verbis o wią­żącym wszystkie organy państwowe charakterze norm konstytucyjnych lub ustanowienie instytucji kontroli zgodności prawa z konstytucją.

pośrednio (choć jest to sytu­acja rzadsza)

z całokształtu treści konstytucji

z niektórych jej postanowień - np. określający jej szczególny tryb uchwalania i zmiany,

26.Szczególna nazwa konstytucji

Rezultatem świadomej decyzji ustrojodawcy, nakierowanej na wyposażenie konstytucji w walor najwyższej mocy prawnej, jest nadanie jej szczególnej, indywidualnej nazwy,

Której nie ma żaden inny akt prawny w całym systemie prawa. Są znane różne określenia spełniające tę funkcję w poszczególnych kra­jach. Oprócz najbardziej powszechnych, jak „konstytucja" i „ustawa zasadnicza", wymienić można także "ustawa rządową" oraz „kartę konstytucyjną". Akt prawny„nawet przyjęty w trybie, przewidzianym dla uchwalania konstytucji nie jest konstytucją, jeśli wprost nie wskazuje na to jego nazwa.

27.Historzyczny rozwój zawartości treściowej konstytucji

W ciągu minionych dwóch wieków rozwoju konstytucjonalizmu obserwu­jemy tendencje rozszerzania materii obejmowanych regulacją konstytucyjną. Wspominany już art. 16 francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. formułował tylko dwa podstawowe wymagania stawiane konstytucji ­miała ona zagwarantować prawa jednostki i zapewnić podział władzy. Uchwalane pod koniec XVIII i na początku XIX wieku konstytucje niewiele wychodził poza to minimum. Ograniczały się do wskazania suwerena i sposobu sprawowania przezeń władzy, zawierały ogólnie sformułowane zasady, funkcjo­nowania organów państwowych (z uwzględnieniem oczywiście zasady podziału władz) a także przyjmowały stosunkowo mało rozbudowany katalog jednostki, ograniczony - poza prawem do własności prywatnej ,- z reguły tylko do praw politycznych i wolności.

Stopniowo ustrojodawcy w poszczególnych krajach normowali w konstytu­cjach coraz większe obszary stosunków współczesnych. Poszerzeniu ulegał zakres podstawowych zasad ustroju politycznego, bardziej szczegółowa stawała się konstytucyjna regulacja organizacji i funkcjonowania organów państwowych. Na początku XX wieku, niewątpliwie pod wpływem rozwijającego się ruchu socjalisty­cznego i dokonujących się po I wojnie światowej rewolucji (przede wszystkim - rewolucja rosyjska i jej oddziaływanie propagandowe), do treści wielu konstytu­cji włączono normy dotyczące praw socjalnych, kulturalnych i ekonomicznych jednostki oraz zasad ustroju gospodarczego.

W konstytucjach uchwalanych lub gruntownie zmienianych w drugiej połowie XX w. zaobserwować można tendencję do rozbudowywania postanowień dotyczących prawnoinstytucjonalnych gwarancji konstytucji (np. wprowadzenie w wielu krajach sądownictwa konstytucyjnego) lub gwarancji realizacji podstawowych praw jednostki (np. upowszechnienie się instytucji ombudsmana i skargi konstytucyjnej).

29.Bezpośrednie i pośrednie gwarancje konstytucji

Pod pojęciem gwarancji konstytucji należy rozumieć ogół rozwiązań i instytucji ustrojowych służących zapewnieniu re­alizacji norm konstytucyjnych.

A) Bezpośrednie gwarancje konstytucji - stworzone celowo, właśnie po to, by zabezpieczyć przestrzeganie konstytucji (np. sądownictwo konstytucyjne, od­powiedzialność konstytucyjna).

B)Pośrednie gwarancje konstytucji - funkcja zapewnienia realizacji nadrzędności konstytucji jest tylko jedną z wielu przez nie wypełnianych (np. instytucja kontroli parlamentu nad rządem).

30.Materialne i formalne gwarancje konstytucji

• Materialne gwarancje konstytucji -zasady ustroju społeczno-politycznego czy podstawowe mechanizmy systemu politycznego.

• Formalne gwarancje konstytucji -instytucje prawne umożliwiające i zapewniające prawidłowość procesu prawotwórczego lub (ogólniej) procesu podejmowania de­cyzji, a w szczególności systemy prawnej kontroli. legalności działań władczych państwa w stosunku do jednostki.

31.Parlamentarny system kontroli konstytucyjności ustaw

W systemie parlamentarnym kontrolę sprawuje:

a)parlament in pleno, w ramach procedury ustawodawczej ( brak odrębnej procedury postępowania kontrolnego w sprawach doty­czących konstytucyjności ustaw; w tym systemie każdy akt ustawodawczy uchwalony przez parlament jest zgodny z konstytucją - nie ma bowiem prawnej możliwości jego kwestionowania.)

b)-parlament działając w specjalnym trybie

-specjalnie do tego celu powołana komisja wewnątrz parlamentarna (bądź z własnej inicjatywy, bądź z inicjatywy prawnie określonych podmiotów ma za zadanie badać zgodność-projektów ustaw lub ustaw z konstytucją)

36.Kontrola prewencyjna a represyjna

Kontrola prewencyjna (uprzednia) jako:

• kontrola projektu aktu normatywnego

• kontrola aktu już uchwalonego, bez wymagającej jeszcze promulgacji bądź zatwierdzenia przez inny organ

• kontrola aktu już uchwalonego lecz przed jego wejściem w życie (np. na skutek vacatio legis)

Kontrola represyjna - dokonywana po wejściu w życie kontrolowanego aktu

38.Teorie stosowania konstytucji

Stosowanie Konstytucji polega na, wydawaniu aktów indywidualnych i konkretnych bezpośrednio i wyłączne na podstawie normy konstytucyjnej, tzn. bez potrzeby jej rozwinięcia i konkretyzacji w drodze ustawy zwykłej.

a)bezpośrednio (samoistnie) -tzn. bez konieczności rozwinięcia jej przepisów aktami niższego rzędu

-bezpośrednio stosowane tylko parlament, głowa państwa, rząd

-bezpośrednio stosowana przez wszystkie rodzaje organów państwowych, jednostka może wprost powoływać się na te normy

b)współstosowanie konstytucji łącznie z normami ustawowymi (podmiot stosujący prawo powinien dawać pierwszeństwo takim rozwiązaniom, które najlepiej spełniają postanowienia konstytucji)

40.Precedens a zwyczaj konstytucyjny

Precedens konstytucyjny to jednorazowe świadome rozstrzygnięcie przez naczelny organ państwowy sprawy związanej ze stosowaniem przezeń konstytucji, przy czym okoliczności, w jakich to rozstrzygniecie nastąpiło uzasadniają przypuszczenie, że w przyszłości znajdzie ono podobne zastosowanie.

Zwyczaj konstytucyjny (konwenans) stała praktyka naczelnych organów państwowych dotyczących, pewnych zagadnień z zakresu stosowania konstytucji

41.Teorie wykładni konstytucji

Wykładnia prawa (interpretacja) - ustalenie sensu przepisów prawnych w celu sformułowania normy pra­wnej właściwej dla danego przypadku, tj. po to by możliwe było zastosowanie normy prawnej, w określonej, konkretnej sytuacji

Poglądy:

-w ogromnej większości krajów konstytucja ma formę ustawy (wprawdzie szczególnej - zasadniczej, ale jednak ustawy) i choćby z tego powodu może i powinna być interpretowana za pomocą tych samych metod co ustawy

-ze względu na miejsce konstytucji w systemie prawa, znaczenie jej przepisów powinno być ustalane inaczej niż w przypadku innych aktów prawnych. Szczególny tryb uchwalania i zmiany konstytucji implikować powinien np.: uwzględnianie zawsze historycznej woli ustrojodawcy, który wydał interpretowaną normę konstytucyjną

Zasady wykładni konstytucji:

1)jedność konstytucji - zakaz wyizolowanego interpretowania poszczególnych jej norm w oderwaniu od pozostałych

2)w procesie wykładni norm konstytucyjnych należy nadać taki sens normom pozostającym w sprzeczności do siebie, aby je zharmonizować

3)normy określające funkcje i kompetencje organów państwowych powinny być interpretowane z uwzględnieniem relacji zachodzących miedzy nimi

42.Pojęcie zasad konstytucyjnych

Zasady konstytucyjne (ustroju) - 1)naczelne, najważniejsze rozstrzygnięcia charakteryzujące ustrój państwa, zawarte w konstytucji (jeśli państwo taka posiada); 2)Normy prawne zawarte w konstytucji, których szczególna doniosłość wyraża się, że:

A) z norm tych wynikają inne normy konstytucyjne

B)określają one cechy danej instytucji

C)wyrażają podstawowe wartości konstytucji i są za takie uznawane w orzecznictwie i doktrynie

43.Kryteria wyróżnia zasad konstytucyjnych

A)nadrzędności hierarchicznej normy w systemie

B)nadrzędności treściowej normy w systemie

C)szczególnej roli pełnionej przez daną normę w ramach pewnych instytucji

D)społecznej doniosłości norm

44.Zasady konstytucyjne w sensie opisowym i dyrektywalnym

Zasady konstytucyjne w sensie opisowym

Zasady konstytucyjne w sensie dyrektywalnym - zasada może być jednoznacznie wyinterpretowana z przepisów

45.Podział norm konstytucyjnych ze względu na ich treść

Normy mające charakter materialny - regulują granice i program działalności państwa, zasad jego ustroju, stosunku między nim a jednostką

A)zasady polityczne - tzn. normy ustalające zasady ustroju politycznego państwa

B)normy programowe (cele i kierunki działalności)

C)normy kompetencyjne (przyznają uprawnienia bądź obowiązki)

D)materialne gwarancje praw jednostki - „wyczerpują się one w zapewnieniu wszystkim minimum egzystencji”

E)podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki - określają w sensie materialnym status jednostki

F)wstęp

Normy mające charakter formalny - regulują sposób, formę postępowanie podmiotów wymienionych w konstytucji i wskazują elementy konieczne, aby uznać to postępowanie za wywołujące określone skutki prawne

A)formalne gwarancje praw jednostki - całokształt środków prawnych i środków o charakterze instytucjonalnym, które stworzyło państwo dla zapewnienia realizacji prawa

B)normy rewizyjne - regulują postępowanie mające na celu całkowitą lub częściową zmianę konstytucji

C)normy kreacyjne - sposób kreacji i rozwiązywania organów konstytucyjnych, a także udzielanie dymisji ich piastunom

D)normy formalne - regulują procedurę związana z określonymi czynnościami podmiotów wymienionych w konstytucji i tryb ich pracy

46.Znaczenie normatywne i podział wstępów do konstytucji

Wstęp do konstytucji (Można s tkać w nich również różnego rodzaju deklaracje ideowe, filozoficzne, religijne lub też odwołania się do historii, ­ukazanie genezy państwa czy oceny jego przeszłości):

A)charakter normatywny - 1.zostały celowo umieszczone w konstytucji, przyjęte w szczególnym trybie (czyli jest jej integralną częścią składową) 2. da się wyprowadzić z nich konkretne obowiązki dla podmiotów stosujących konstytucję (nawet, gdy tych obowiązków nie formu­łują w sposób konkretny, wyznaczają choćby pośrednio treściowe kierunki dzia­łalności prawodawczej, kierunki procesu stosowania prawa)

B)kierunkują wykładnię konstytucji, charakter pomocniczy (nawet, jeśli nie wyzna­czają bezpośrednich wzorców postępowania i mają charakter ideowo polity­cznych, pozaprawnych kryteriów oceny prawa i działalności organów tworzących prawo, mają duże znaczenie dla interpretacji innych postanowień, konstytucyj­nych)

C)charakter mieszany (A+B, z przewagą, B)

47.Normy programowe w konstytucji

Cechą wielu konstytucji jest zamieszczenie w nich, tzw. przepisów pro­gramowych, które wytyczaj cele działalności państwa i formułują zadania, jakie: należ zrealizować w przyszłości.

48.Teorie niepisanych norm konstytucji

W niektórych państwach (np. Szwajcaria. RFN) zarówno doktryna prawa konstytucyjnego, jak i orzecznictwo sądów stoją na stanowisku, że istnieją niepi­sane normy konstytucyjne mające moc równą normom konstytucji. Są to normy, które można wyprowadzić z postanowień konstytucyjnych, mimo że nie są w tekście konstytucji

50.Systematyka konstytucji i jej znaczenie

Systematyka konstytucji - treść konstytucji jest w określony sposób uporządkowana i podzielona na części (rozdziały i działy) oraz przepisy (artykuły, paragrafy, ustępy, punkty itp.)

A)Systematyka ogólna ogólny układ dużych części składowych konstytucji nazywanych np. roz­działami (kształtuje się pod wpływem pewnych konce­pcji filozoficznych oraz założeń politycznych, które popiera i uznaje ustrojodawca)

B)Systematyka szczegółowa - podział na poszczególne przepisy oraz wewnętrzna struktura tych przepisów (założenia techniczno- legislacyjne leżące u jej podstaw są zasadniczo wolne od wpływów ideologii czy polityki i są w wielu krajach podobne do siebie)

Ustrojodawca przez logiczne uszeregowanie norm wyraża swoją koncepcie państwa.

51. Pojęcie funkcji konstytucji.

Funkcja konstytucji oznacza zespół różnorakich skutków społecznych, jakie stale (w danej społeczności), w odniesieniu do określonej sfery rzeczywistości wywoływane są istnieniem konstytucji. Inny­mi słowy, funkcja konstytucji to nic innego, jak rola jaką konstytucja może pełnić w rzeczywistości społeczno-politycznej określonego państwa.

52. Prawna funkcja konstytucji.

Funkcja prawna to możliwość pełnienia, przez konstytucję roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, społecznych, gospodarczych, które są w niej regulowane. Stwierdzenie o jurydyczności konstytucji sprowadza się zazwyczaj do:

A)uznania jej roli jako podstawowego źródła -prawa i płynących stąd konsekwencji dla systemu źródeł pań­stwie

B)założenia bezpośredniego obowiązywania norm konstytucji, ich stosowania

C)przyjęcia (pozaparlamentarnego systemu kontroli konstytucyjności ustaw i innych aktów prawnych

D)ustanowienia instytucjonalnych gwarancji zgodnego z konstytucją funkcjonowania organów państwowych.

53. Organizatorska funkcja konstytucji.

Wiele postanowień konstytucji określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego strukturę wewnętrzną. Spełniają one rolę statutu organizacyjnego państwa.

54. Integracyjna funkcja konstytucji.

Konstytucja przekształca byty społeczne i polityczne byty prawne. Służy integracji całego społeczeństwa, gdyż zwykle stanowi wyraz szerokiego konsensusu społecznego.

Konstytucja, wypełniając funkcję integracyjną

A)określa formy udziału obywa­teli w kształtowaniu woli państwa

B)służy w ten sposób zespoleniu jednostki z państwem

C)stwarza również prawne mechanizmy służące rozwiązywaniu konfliktów społecznych

55. Programowa funkcja konstytucji.

Funkcja programowa - określenie kierunków rozwoju państwa i poszczególnych instytucji charakteryzujących ustrój polityczny (także społeczno-gospodarczy)

Konstytucją ma, zatem stać się programem opartym na powszechnie aprobowanych, wartościach, zarazem stymulatorem dalszego rozwoju społecznego.

56. Stabilizacyjna funkcja konstytucji.

Funkcja stabilizacyjna - zabezpieczanie i ochrona panującego układu stosunków ekonomicznych, społecznych i politycznych w państwie

57. Wychowawcza funkcja konstytucji.

Każda konstytucja jest odzwierciedleniem pewnego systemu wartości i przekonań społecznych, z drugiej zaś strony ucieleśnia określone idee i dąży do ich realizacji. Oddziałuje w ten sposób zarówno na świadomość całego społeczeństwa, jak i pojedynczych jego członków. Upowszechnia jedne wartości, idee, zasady i równocześnie stymuluje przyjmowanie innych (stymulator wartości, idei).

58. Tzw. „nowe” funkcje konstytucji (zadania konstytucji).

A)-ustalenie istoty suwerenności; warunki, na jakich można przekazać kompetencje organów

B)precyzyjne określenie strategicznych celów państwa (jako całości) i wskazać kierunki decentralizacji i deetatyzacji

C)określenie funkcji obsadzonych na zasadach publicznych, pozostałe funkcje powinny zostać obsadzone na zasadach apolitycznych

D)wskazanie konkretnych kompetencji

59. Ustawa konstytucyjna.

Ustawy konstytucyjne są to akty prawne o najwyższej mocy prawnej, uchwa­lone w trybie przewidzianym do zmiany konstytucji.

60. Ustawa organiczna.

Akty o mocy organicznej, regulujące istotne dla państwa dziedziny; szczególna moc prawna mniejsza od konstytucji, większa od ustawy zwykłej; szczególny tryb uchwalania; np. Chile, Senegal, Hiszpania, Wenezuela

61. Koncepcje kryteriów wyróżnienia ustawy.

A) teoria rozgraniczenia sfer interesów i woli podmiotów. Przedmiotem prawa w ogóle jest wyznaczanie granic dla naturalnej swobody jednostki w związku z tym rozgraniczanie wzajemnych uprawnień i obowiązków poszczególnych podmiotów, stosun­ki między obywatelem a państwem, nabierają charakteru prawnego tylko o tyle, o ile regulujące je normy wytyczają granice działalności administracji państwo­wej; normom, które regulują stosunki wewnątrz aparatu państwowego należało odmówić charakteru prawnego

B) teoria ochrony wolności i własności - Na podstawie klauzuli wolności i własności do materialnego zakresu ustawy zaliczyć należy takie normy, które wytyczają granice wolności osobistej i własności prywatnej obywateli. Czyli zakres ustawy obejmuje jedynie ustana­wianie w tej dziedzinie pewnych zakazów i nakazów adresowanych do obywateli. Poza tym zakresem pozostają natomiast przepisy, które dotycząc sfery wolności i własności przyznają obywatelom pewne uprawnienia, a obowiązki nakładają jedynie na organy państwa

Trzeba jednak zauważyć w tej koncepcji występowanie rozróż­nienia dwóch odrębnych stosunków, podporządkowani,, w które uwikłany może być obywatel w stosunku do państwa:

1.Ogólnych, w jakich uczestniczą lub mogą uczestniczyć wszyscy obywatele

2. Szczególnych, których uczestnikami stają się obywatele tylko w przypadku, gdy pełnią służbę państwową, (np. urzędnicy lub żołnierze) albo, gdy „korzystają" z usług instytucji państwowych (np. uczniowie lub więźniowie).

C)podstawowym kryterium ustawy (a także prawa w ogóle) uznana została ogólność względnie abstrakcyjność, Z czym łączyło się nieraz przypisywanie normom ustawowym cechy trwałości w czasie, a niekiedy niezmienności

62. Cechy ustawy.

A)charakter ogólny - norma ustanowiona

1.dla pewnej kategorii adresatów w wyodrębnionych ze względu na określoną cechę luby cechy(a nie określonych indywidualne)

2. której przedmiotem (w zna­czeniu zachowania się adresata normy, które winno nastąpić w ,warunkach przez nią określonych) jest kategorią zachowań tzn. norma ogólna ma tyle razy zastosowanie, ile razu zaistnieją określone przez nią warunki;

B)mająca po konstytucji największą moc prawną (nakłada to na nią obowiązek realizacji konstytucji i zakaz jej naruszania)

C)podejmowany przez parlament - zasada ta w niektórych państwach jest wyrażona wprost w przepisach konstytucji. („ władzę ustawodawczą wykonuje wyłącznie parlament", "parlament jest, jedynym organem ustawodawczym" itp.), w innych jest ona, wprowadzana, na podstawie łącznej , interpretacji przepisów dotyczących funkcji uchwalania ustaw, procesu, ustawodawczego, zmiany konstytucji

D)uchwalana za pomocą specjalnej procedury celem procedury parlamen­tarnej jest stworzenie takich warunków organizacyjnych, w których mogłaby się w możliwie pełny sposób ujawniać i wyrażać - przez działalność deputowanych - wola suwerena (narodu, ludu); realizacja konstytucyjnych wymogów postępowania ustawodawczego sprzyja ponadto nadaniu ustawie większej trwałości oraz sprawia, że może się ona stać aktem powszechnie znanym

63. Ustawa referendalna.

Szczególny podmiot uchwalający (naród), tryb pozaparlamentarny, zakres regulacji

64. Sposoby regulacji materii ustawowych

A) ściśle sprecyzowany katalog

B) pośredni - wskazany w konstytucji, reszta może, ale nie musi np. Szwecja

C) domniemanie właściwości ustaw - ustawodawca może ustawi normować każde zagadnienie, jeżeli nie zakazuje mu tego wyraźnie konstytucja;

Materia ustawowa:

-określenie sytuacji prawnej jednostki w pań­stwie, przysługujących jej praw i wolności oraz nałożonych na nią, obowiąz­ków

-regulacja zasad organizacji i działania naczelnych organów państwowych oraz' budżet państwa.

65. Zasada priorytetu ustawy.

Wyrażona w formie ustawy wola państwa ma pierwszeństwo prawne („prymat ustawy") w stosunku do każdego, innego wyraże­nia woli, państwowej (nie licząc działań bezpośrednich suwerena).

66. Akty władzy wykonawczej z mocą ustawy.

Akty te noszą różne nazwy (rozporządzenie z mocą ustawy, dekret z mocą ustawy, dekret-usta­wa, zarządzenie mające moc ustawy), jednakże wszystkie one podkreślają dwie istotne właściwości tych aktów:

A) określony tryb wydawania, różny od uchwalania ustaw (np. „dekret")

B)oraz - istniejący ich związek z ustawą (człon terminu - „... z mocą ustawy").

Akt prawne:

- zazwyczaj ogólne

- regulujące, materie zastrzeżone zasadniczo dla ustawy zwykłej,

- mający równą ustawie moc prawną,

- wydawany przez organ upoważniony do tego konstytucyjnie, inny niż parlament

-charakter wyjątkowej formy prawotwórstwa; warunki te sprowadzają się najczęściej do ograniczeń czasowych i przedmiotowych dekretu

Uzasadnieniem do istnienia aktów o mocy ustawy są tzw. stany konieczności państwowej.

67. Cechy rozporządzenia.

Akt prawotwórczy wydawany przez egzekutywę na mocy konkretnego i szczegółowego upoważnienia ustawowego, regulujący materie tradycyjnie określane jako "zastrzeżone dla ustawodawstwa", mający służyć prawidłowemu wykonywaniu aktu upoważniającego i zawierający w tym celu przepisy prawne powszechnie obowiązujące.

Cechy rozporządzenia:

-akt powszechnie obowiązujący, stojący w hierarchii źródeł prawa poniżej ustaw

-wydawane tylko na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie

-są wydawane w trybie określonym w aktach prawnych dotyczących organizacji i funkcjonowania organów je wydających

-są ogłaszane w tym samym organie publikacyjnym, co ustawy, których wykonaniu służą

68. Upoważnienie ustawowe a delegacja ustawodawcza.

Upoważnienie ustawowe - charakter jednorazowy, powinno być na tyle szczegółowe, aby czytelny był zamiar ustawodawcy.

Delegacja ustawowa - polega na upoważnieniu przez parlament innego organu (podmiotu) do stanowienia norm prawnych w zakresie kompetencji parlamentu; organ upoważniony jest władny, w granicach upoważnienia, zmie­niać, uchylać i zawieszać normy ustawowe lub po raz pierwszy regulować z mo­cą norm ustawowych materie nie objęte dotąd regulacją ustawodawcą

69. Sposoby regulacji prawa parlamentarnego.

A)model brytyjski - akty różnego rodzaju, w tym np. precedens

B)model austro-węgierski (kelsenowski) -tylko ustawy

C)model kontynentalny -konstytucja i wydawane na jej podstawie regulacje (akty normatywne parlamentu lub izby wydawane na podstawie konstytucji), w hierarchii źródeł prawa akty te stoją niżej niż rozporządzenia.

Regulamin parlamentu -akt normatywny parlamentu lub izby wydawany na podstawie konstytucji, zasadniczo regulujący jego organizację i funkcję, lecz dotyczący także w pewnym zakresie organów pozaparlamentarnych i obywateli, podjęty w formie uchwały parlamentu, mający moc obowiązującą nie ograniczoną do jednej kadencji parlamentu

70. Teorie obowiązywania prawa międzynarodowego w systemie wewnętrznym.

Dualizm - prawo krajowe i prawo międzynarodowe są odmiennymi porządkami prawnymi, których odrębność przejawia się w tak zasadniczych dziedzinach, jak źródło obowiązywania normy, przedmiot regulacji czy podmioty, przez co niemożliwe jest zaistnienie konfliktu pomiędzy norm pochodzącymi z tak odmiennych rodzajów prawa (nie wyklucza to nota be przyjęcia zasady wyższości prawa międzynarodowego w stosunku do państw jako podmiotów tego prawa)

Monizm - uznanie jedności wszelkiego prawa, przy czym teorie monistyczne przybierały dwie postacie:

• pierwszeństwa prawa krajowego (Hegel)

• pierwszeństwa (prymatu) prawa międzynarodowego (Kelsen)

71. Ratyfikacja umów międzynarodowych.

Przed ratyfikację, we właściwym tego słowa znaczeniu należy rozumieć wy­rażenie w imieniu państwa ostatecznej zgody na związanie się traktatem w formie uroczystego aktu głowy państwa. Ratyfikacja jest najbardziej solennym sposo­bem wyrażania tej zgody spośród wszystkich sposobów spotykanych w praktyce.

Procedura ratyfikacji składa się z dwóch etapów:

- Jeden przebiega w sferze' prawa wewnętrznego kończy się wydaniem przez głowę państwa decyzji o raty­fikowaniu umowy.

-Drugi - składa się z czynności prawnych mających miejsce w sferze prawa międzynarodowego i polega na wymianie dokumentów ratyfika­cyjnych (w przypadku traktatów dwustronnych) lub złożeniu ich u depozytariu­sza (w przypadku umów wielostronnych)

72. Recepcja prawa międzynarodowego w systemie prawa.

RECEPCJA NORMY PRAWNO MIĘDZYNARODOWEJ PRZEZ PRAWO KRAJOWE POLEGA NA TYM, ŻE Z MOCY TEGO PRAWA; NORMY TE STAJĄ SIĘ NORMĄ PRĄWNOKRAJOWĄ

1. powtórzenie norma krajowa powtarza lub co najmniej uwzględnia treść normy międzynarodowej

2. transformacja:

• transformacja gene­ralna- odbywa się ona na podstawie generalnej normy blankietowej prawa krajowego; norma ta jednorazowo dokonuje recepcji całego zespołu norm prawa międzynarodowego, pochodzących różnych czasów (np. prawo zwyczajowe) lub nawet różnych źródeł (np. „ogólnie uznane reguły prawa narodów").

• transformację szczegółowa, czyli transformację konkretnego traktatu lub konkretnej uchwały organizacji międzynarodowej:

a) organ państwa wyraża zgodę na to, by konkretnie określona norma mię­dzynarodowa (lub normy) stała się normą prawa krajowego; wyrażenie zgody odbywa się z reguły w formie jednego z aktów prawotwórczych

b)elementem drugim jest urzędowa publikacja tekstu aprobowanych norm' prawa międzynarodowego.

Charakterystyczne dla dualizmu.

73. Obowiązywanie prawa międzynarodowego bez recepcji.

• odesłanie - prawo krajowe wskazuje organom państwa, iż w konkretnej sytuacji mają one uprawnienie (lub obowiązek) stosowania normy międzynarodowej

• adopcja (świat romański) / inkorporacja (świat angielski)- Nie jest ona zabiegiem prawotwórczym w sferze prawa wewnętrznego i nie- zmienia charakteru norm prawno międzynarodowych. Normy te obowiązują w państwie jako regulacje z zakresu prawa międzynarodowego.

• wykonania lub dopełnienia prawa międzynarodowego w porządku krajowym (Vollzugstheorie). PRAWO MIĘDZYNARODOWE NIE ZOSTAJE PRZEKSZTAŁCONE W PRAWO KRAJOWE I OBOWIĄZUJE W PAŃSTWIE JAKO TAKIE, TJ. POCHODZĄCE ZE ŹRÓDŁA MIĘDZYNARODOWEGO

• obowiązywanie prawa międzynarodowego z tzw. mocy własnej (ex proprio vigore); Zwrot tek wskazuje, że dana norma międzynarodowa nie podlega recepcji; prawo krajowe do niej nie odsyła ani jej nie adoptuje (inkorporuje), a jednak obowiązuje ona w porządku wewnątrzpaństwowym. Norma zachowuje tam moc własną, lecz zależy to od prawa krajowego

Charakterystyczne dla monizmu.

74. Miejsce prawa międzynarodowego w prawie krajowym.

• Moc prawna równa konstytucji lub priorytet

• Moc prawna ponad ustawami

• Moc prawna=ustawom - w przepadku sprzeczności - umowa międzynarodowa ratyfikowana za zgodą

• Moc prawna=ustawom - w przypadku sprzeczności - akt późniejszy/reguły kolizyjne

• Moc prawna mniejsza od ustaw

• Nie ma miejsca prawnego

75. Prawo konstytucyjne a prawa religijne.

Poza państwami islamskie prawo religijne nie odbywa znaczące znaczącej roli we współczesnych państwach. Jednak np. w Watykanie obowiązuje prawo kanoniczne.

Szariat -reguluje stosunki między jednostką a Allachem, między ludźmi, między państwem a jednostką (prawny instrument, za pomocą, którego kieruje się społeczeństwem)

76. Konstytucyjne uregulowania obowiązywania prawa wspólnotowego w systemie prawnym państw europejskich.

Europejski Trybunał Sprawiedliwości w Luxemburgu przyznaje prawu ponadnarodowemu pozycję nadrzędną nawet nad konstytucjami państw członkowskich. Stanowiska tego nie podziela się jednak w praktyce ustrojowej żadnego z krajów członkowskich. Potwierdza to m.in. znowelizowany po zjednoczeniu Niemiec artykuł 23 ustawy zasadniczej RFN określający warunki współudziału Niemiec rozwoju Unii, a także powszechnie akceptowana w Austrii koncepcja „granic integracji” - z jednej strony zasada prymatu prawa unijnego stosunku do norm konstytucyjnych, ale z drugiej podkreśla, że prawo Unii sprzeczne z naczelnymi zasadami konstytucji jest absolutnie nieważne.

77. Źródła prawa Unii Europejskiej.

1. normy pierwotne - obejmujące układy (umowy międzynarodowe) tworzące Wspólnoty Europejskie i Unię Europejską, aneksy do nich, traktaty je nowelizujące, traktaty rozporządzenie przystąpieniu nowych państw do Wspólnot, traktaty z państwami nie należącymi do Wspólnot

2. normy wtórne - obejmujące akty stanowione przez organy Wspólnot

• rozporządzenie -wiążą we wszystkich częściach i obowiązują bezpośrednio w każdym państwie członkowskim; muszą być publikowane (Dziennik Urzędowy UE)

• dyrektywy - wiążą państwo członkowskie, którego dotyczą, ale pozostawiają mu swobodę wyboru środków służących realizacji określonych przez siebie zadań

• decyzje - wiążą we wszystkich swoich częściach państwo członkowskie, którego dotyczą, ale mogą też być skierowane do osób fizycznych i prawnych

73. Obywatelstwo a przynależność państwowa.

1.Obywatelstwo-znaczenie wewnętrzne (regulowane przez prawo wewnętrzne poszczególnych krajów, określające status jednostki w stosunkach wewnętrznych)

Przynależność państwowa-znaczenie zewnętrzne (status jednostki w stosunkach międzynarodowych, wobec innych państw)

2.Obywatelstwo-pewne prawa i obowiązki jednostki w państwie

Przynależność państwowa-całokształt powiązań jednostki z państwem

3.Obywatelstwo = Przynależność państwowa

74. Teorie obywatelstwa.

1. Koncepcja stosunku prawnego - obywatelstwo to stosunek prawny lub polityczny łączący jednostkę z państwem (treść: prawa i obowiązki jednostki względem państwa i odwrotnie)

2. koncepcja statusu prawnego - obywatelstwo to status prawny jednostki, z którym łączą się lub z którego wynikają dla niej pewne prawa i obowiązki (każda nowa ustawa może zmieniać ich zakres)

3. koncepcja więzi prawnej - obywatelstwo to związek prawny między jednostką a państwem (treść: normy ustawowo określające zasady nabycia i utraty obywatelstwa, stanowiące prawny wyraz związania jednostki z państwem nadającym obywatelstwo)

Obywatelstwo - stosunek przynależności jednostki do państwa, z którego to stosunku wynikają skutki prawnie określone w prawie wewnętrznym danego państwa

75. Akty prawne regulujące instytucję obywatelstwa na świecie.

W prawie międzynarodowym brak jest jednego aktu regulującego kwestie związane z obywatelstwem. W prawie wewnętrznym regulowane może być w aktach o różnej mocy:

• konstytucja ustanawia podstawowe zasady, a następnie rozwijane są one w specjalnie poświęconej tej materii ustawie zwykłej

• poddanie tej instytucji regulacji w jednej ustawie jej poswięconej

• rozproszenie w różnych ustawach regulacji szczegółowych lub włączenie ich do kodeksu cywilnego

76. Sposoby nabycia obywatelstwa.

1.Nabycie pierwotne:

A) ius soli - zasada prawa ziemi

B) ius sanguinis - zasada prawa krwi

2.Nabycie wtórne

A)naturalizacja - uznanie przez odpowiedni organ danego państwa osoby fizycznej za obywatela. Decyzję ten organ podejmuje na wniosek lub po wyrażeniu zgody przez tę osobę, jeśli spełnia ona warunki określone prawem wewnętrznym danego państwa

B) przez małżeństwo - każdy z małżonków może zachować swoje wg współcześnie występujących regulacji prawnych, swoje obywatelstwo albo też wystąpić o przyznanie obywatelstwa małżonka

C)przez repatriację nadanie obywatelstwa osobie odznaczającym się określonym pochodzeniem

D)przez reintegrację -powrót do obywatelstwa wcześniej posiadanego

E) przez opcję - kiedy jedna osoba może ubiegać się o obywatelstwo, co najmniej 2 państw i od jej wyboru zależy ostateczne rozwiązanie tej kwestii

77. Utrata obywatelstwa.

1. jednostka ma prawo podjęcia decyzji w sprawie utraty obywatelstwa bez obowiązku uzyskania zgody

właściwych organów państwowych lub też bez wypełnienia prawnie przewidzianych warunków

2. państwo ma swobodę w pozbawianiu obywatelstwa

3. państwo i jednostka powinny działać wspólnie w celu rozwiązania powstałego między nimi w ramach obywatelstwa związku

78. Zasada wyłączności obywatelstwa.

W celu uniknięcia komplikacji związanych z podwójnym obywatelstwem większość państw przyjęło zasadę wyłączności obywatelstwa - zakaz powoływania się na równoczesne obywatelstwo innego państwa wobec władz państwa pobytu, jeśli osoba powołująca się jest także obywatelem tego państwa i państwo to swym ustawodawstwie przyjęło przedmiotową zasadę.

79. Ekstradycja i jej przesłanki.

Wydanie osoby fizycznej (przestępcy lub osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa) państwu, które ma wobec niej jurysdykcje karną, w celu osądzenia lub wykonania kary.

Na wniosek, do którego uprawnione jest:

państwo, na terytorium, którego osoba podlegająca ekstradycji popełniła przestępstwo

państwom na terytorium, którego rozciągają się skutki przestępstwa

państwo, którego obywatelem jest sprawca czynu

Nie ma powszechnego obowiązku ekstradycji, a kwestię tą regulują:

A) dwu- lub wielostronne umowy

B) unormowania wewnątrzpaństwowe

C) zasady wzajemności i kurtuazji

Zasady ekstradycji:

• podstawa ekstradycji - tylko czyn zagrożony karą w obu państwach

• -osobę wydaną można ścigać tylko za przestępstwa, które były podstawą wydania

• -nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu

• -wydaniu podlega osoba mająca obywatelstwo państwa występującego z wnioskiem o ekstradycje lub trzeciego

• -przestępstwo nie uzasadniające ekstradycji - głównie polityczne

80. Podstawowe założenia ustawy o obywatelstwie polskim.

• Zasada ciągłości obywatelstwa (zachowują obywatelstwo polskie osoby posiadające je na podstawie wcześniej wydanych przepisów, nowa ustawa nie zmienia ich statusu)

• Zasada wyłączności obywatelstwa

• Zasada równouprawnienia małżonków

81. Pojęcie praw człowieka.

Prawo pierwotne w stosunku państwa, przysługujące każdemu człowiekowi bez względu na jego przynależność państwową czy pozycję w społeczeństwie.

Rzadko terminowi temu nadawane jest nieco inne znaczenie. Nieliczni uważają, że odnosi się ono tylko do tych praw jednostki, zagwarantowanych w konstytucji, które przysługują także osobom nie mającym obywatelstwa danego państwa.

82. Generacje praw człowieka.

• obywatelskie i polityczne

• socjalne, gospodarcze, kulturalne

• solidarność (prawo ogółu ludzkości)

• prawa mniejszości (H. Kelsen)

83. Cechy praw człowieka

• powszechne

• nienaruszalne (nikt nie może nas ich pozbawić)

• niezbywalne (nikt z własnej woli nie może się ich pozbyć)

• przyrodzone

• niepodzielne

• współzależne

84. Pojęcie godności w prawach człowieka.

Godności nie definiujemy, lecz wskazujemy na jej cechy.

Podstawowa, niezbywalna i przyrodzona godność człowieka w sensie:

-społecznym (osobowym) - przysługuje z racji urodzenia

-osobowościowym - Picco de Mirando - uzależnienie jej posiadania od sposobu postępowania jednostki.

Aspekty godności:

1. teologiczny

2. metafizyczny

3. etyczny

4. onkologiczny

Formuła silniejsza o charakterze prawno - naturalnym - godność ludzka jako źródło prawa i wolności

Formuła słabsza o charakterze pozytywnym - godność ludzka jako przedmiot ochrony

85. Prawo a wolność jednostki.

Prawa obywatelskie -uprawnienia obywatela danego państwa wynikające z prawa w znaczeniu przedmiotowym i służące do ochrony interesów obywatela. W razie sporu z organem państwowym oby­watel powinien podać podstawę prawną, na której opiera swoje uprawnienie.

Należy przy tym zaznaczyć, że w przypadku praw obywatelskich obywatel ma swobodny wybór, co do tego, czy skorzystać z przysługującego mu uprawnieni. czy też nie.

Wolności obywatelskie nie wynikają one z prawa w znaczeniu przedmiotowym, ale prawo to jedy nie określa ich granice. Obywatel może korzystać z wolności (lub nie) i postępować w różny sposób, byleby tylko przestrzegał prawnie ustalonych granic W razie jego sporu z organem państwowym, to organ państwa musi poda podstawę prawną ograniczenia wolności. W przeciwnym razie obowiązuje za lada in dubio pro libertate.

Należy zauważyć, iż pewne uprawnienia obywateli mogą być regulowano tylko jako prawa obywatelskie (np. prawo wyborcze), w innych przypadkach oczywista jest forma ich regulacji jako wolności obywatelskich (np. wolność sumienia). Niemniej jednak granice obu pojęć nie są ostre i w niektórych wypad trach można się zastanawiać nad wyborem jednej z dwóch form normowania Egzemplifikacją tego może być prawo do zrzeszania się.

86. Geneza praw jednostki.

Już w starożytności dostrzegano, że człowiek powinien mieć pewne prawa. Rozumiano je jednak bardziej, jako postulaty filozoficzne, religijne czy politycz­ne. Jako przykład można powiedzieć, że około 2000 lat .p. n. e. grecki myśliciel Alkimades pisał: "bogowie stworzyli nas wolnymi. Nikt nie ma natury niewolnika". W kilkanaście wieków później stoicy uważali, że wszyscy ludzie mają wspólne pojmowanie prawa i nieprawości, że przyrodzoną jest im godność i rów­ność. Pierwsi myśliciele chrześcijańscy (np. na przełomie IV i V w. n. e. Aure­liusz Augustyn, a w XIII w. Tomasza Akwinu), wychodząc z założenia, iż Bóg stworzył ludzi na swój obraz i podobieństwo, uznawali osobowość jednostki i rów­ność wszystkich ludzi.

Przez wiele wieków prawo określało przywileje, uprawnienia, obowiązki po­szczególnych grup społecznych, stanów itp. Wypływające stąd prawa jednostki nie były jej prawami podmiotowymi, ale przysługiwały jej jako członkowi danej grupy społecznej.

W okresie reformacji czołowi jej przedstawiciele podkreślali, że władza ziem­ska (państwowa) nie jest władzą nad sumieniem i duszą jednostki. W aktach kończących wojny religijne (np. Pokój Augsburski z 1555 r., Edykt Nantejski z `1598 r.) albo też wydawanych dla zapobieżenia im (np. Akt Konfederacji War­szawskiej z 1573 r.) zaczęto uznawać prawa religijne mniejszości i zapewniano innowiercom możność korzystania z określonych praw przysługujących członkom wyznania, do którego należała większość społeczeństwa.

John Milton i John Lock sformułowali tezę, że w stanie naturalnym równe i niezależne jednostki zawarły umowę w celu wzajemnej ochrony życia, wolność i własności. Traktowali, oni zatem prawa jednostki, nie jaka przywileje członków grupy społecznej, ale jako uprawnienia indywidualne. Te koncepcje teoretyczne korespondowały z rozwojem prawa pozytywnego i orzecznictwa sądowego w Anglii, gdzie wyraźna była tendencja do gwarantowania i rozszerzania zakres praw człowieka. W XVII w. powstały w Anglii akty bliżej precyzujące praw poddanych króla i zawierające wiele gwarancji procesowych i wolności osobistych - tj. Petition of Rights z 1628 r., Habeas Corpus Aet z 1679 r., Bill of Righ z 1689 r

Kiedy w XVIII w. koloniści w angielskich koloniach w Ameryce Północe rozpoczęli walkę o niepodległość, szczególną wagę przywiązywali do prawnego uregulowania praw jednostki. Wydane wówczas ustawy dotyczące tej problematyki - np. w Virginii i Marylandzie w 1776 r., w Massachusetts w 1789 r. ­kodyfikowały z jednej strony to, co występowało już w orzecznictwie sądowym i angielskich aktach prawnych, a z drugiej strony, wprowadzały, nowe prawa i zasady istotne dla wolnych obywateli, a nie poddanych Korony (np. równość wobec prawa, wolność prasy, wolność sumienia).

Twórcy francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela nie mogli się oprzeć na istniejących już aktach prawnych ani na orzecznictwie sądów. Podstaw ich działalności leżały określone koncepcje teoretycz­ne - m. in. koncepcja podziału władz. W pewnej mierze inspiracją dla nich były także ustawy amerykańskie dotyczące praw jednostki oraz amerykańska Deklaracja Niepodległości. Nawiązywali oni również do koncepcji prąca naturalnych, ale nie akcentowali przemawiających za nią argumentów o charakterze religijnym.

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, wspomniane amerykańskie ustawy stanowe oraz Deklaracja Niepodległości są aktami, w których po raz pierwszy w historii uznano prawa każdej jednostki i prawnie je zagwarantowano.

87. Prawnonaturalne koncepcje praw jednostki.

Cechą wspólną wszystkich koncepcji prawno naturalnych jest uznanie, że lu­dziom przysługują pewne prawa przyrodzone oraz, że są oni z natury i wolni.

Po II wojnie światowej nastąpiło odrodzenie koncepcji prawno naturalnych w bardzo zmodernizowanej formie: prawo naturalne "o zmiennej treści", uwzględniające przemiany zachodzące w sposobach przejawiania niezmiennych zasad i wartości, próbując pogodzić absolutystyczne pretensje wcześniejszych tradycji z relatywistycznymi potrzebami życia współczesnego.

88. Liberalne koncepcje praw jednostki.

Nacisk na zapewnienie praw i wolności obywatelskich w ramach państwowego sytemu prawa.

Podstawy: wolność osobista i swobodna inicjatywa gospodarcza, ochrona własności i posiadania, ograniczenie wpływów kościoła, tolerancja religijna, wolność zrzeszania się i wolność słowa. Traktowały jednostkę jako wyizolowane indywiduum. Prawo i wolności miały chronić ją przed ingerencjami ze strony państwa, ale równocześnie państwo było ich gwarantem.

"Samoregulowanie się" wolnego społeczeństwa: społeczeństwo składa się z równoprawnych jednostek, które podczas realizacji swoich, potrzeb i interesów napotykają opór ze strony innych jednostek. Jednostki są przy tym skłonne do kompromisów.

Państwo, w myśl koncepcji liberalnej, miało być tylko instrumentem zapewniając porządek wewnętrzny i bezpieczeństwo zew­nętrzne konieczne dla niezakłóconego korzystania przez jednostkę z przysługujących jej praw

89.Socjaldemokratyczne koncepcje praw jednostki (prawa jednostki w socjalnym państwie prawnym).

Podstawowe prawa jednostki nie są we tej koncepcji rozumiane tylko jako prawa ochronne, ale też cele jego działalności. Wszystkie podmioty realizujące władze państwową są zobowiązane tak wypełnić swoją funkcję, by uwzględniać prawa podstawowe i zapewnić ich wykonanie. Jednostka nie jest przy tym traktowana jako izolowany podmiot praw podstawowych, ale uznane zostają jej więzi ze społeczeństwem zorganizowanym w państwo.

Traktowanie praw jednostki jako celów działalności państwowej nakłada na państwo obowiązek podejmowania działań również o charakterze politycznym, gospodarczym, kulturalnym, itp.

90. Chrześcijańskie koncepcje praw jednostki.

Wszystkie wyznania chrześcijańskie podkreślają równość wszystkich ludzi, uznają w pełni osobowość każdej jednostki i uważają, że państwo powinno gwarantować możliwość Jej pełnego rozwoju.

Głównymi założeniami tej koncepcji są:

• uznanie indywidualności i godności każdej osoby

• traktowanie człowieka jako istoty rozwijającej się w społeczeństwie

• cel państwa zapewnienie wszystkim godnych warunków życia i troska o osoby znajdujące się w złym położeniu

• konieczność solidaryzmu społecznego i odrzucenie teorii walki klas

91. Marksistowskie koncepcje praw jednostki.

Koncepcja marksistowska odrzuca prawnonaturalne uzasadnienie praw jednostki. W ideologii tej podkreśla się ich zależność od stopnia rozwoju gospodarczego, politycznego i kulturalnego społeczeństwa. Prze­zwyciężenie ekonomicznych ograniczeń można osiągnąć jedynie przez uspołecz­nienie podstawowych środków produkcji zmienia się wówczas ich klasowa treść praw jednostki i możliwe staje się kojarzenie jej interesu z interesem społeczeń­stwa i państwa, wypełniającego wolę ludu pracującego. Prawa jednostki w tym ujęciu nie muszą już mieć charakteru praw obronnych wobec państwa.

Klasowa interpretacja praw jednostki dopuszcza ograniczenie praw klas i warstw rok prokapitalistycznych. Oznacza to traktowanie jednostki nie jako indywidualnego podmiotu przysługującego jej praw, ale związanie ich zakresu z przynależnością do określonej grupy społecznej.'

Charakterystyczna dla koncepcji marksistowskiej jest zasada jedności praw i obowiązków (konsekwencja marksistowskiej zasady "nie ma obowiązku bez praw i praw bez obowiązku"). Tylko wypełnienie przez jednostkę obowiązków gwarantuje jej korzystanie z praw obywatelskich.

Wytyczna określania kryteriów korzystania ze środków tworzonych społecznie (zasada współzależności praw i obowiązków).

Jedynie uspołecznienie środ­ków produkcji (rozumiane jako wolność dla mas pracujących) stanów przesłankę wyzwolenia jednostki, prowadziło w praktyce do lekceważenia wolności w sensie pozostawionej do dyspozycji obywatela sfery działania wolnej od ingerencji państwa.

92. Faszystowskie koncepcje praw jednostki.

Teoria ta neguje zasadę osobowości i indywidualności jednostki, a wyjątkowo dostrzega ją tylko o tyle o ile jednostka jest w stanie służyć wspólnocie. Głosi w niej podrzędność jednostki wobec interesów wspólnoty, będącego jej instrumentem państwa. Stąd też odmawia się indywidualnej osobie środków obrony prawnej wobec działań państwa.

93. Azjatyckie koncepcje praw jednostki.

Charakterystyczne dla dawnego społeczeństwa azjatyckiego było określanie miejsca jednostki, na podstawię jej statusu społecznego i rodzinnego. Wyraził to Konfucjusz następująco: „trzeba tylko, aby władca postępował jak godzi się władcy, minister jak przystoi ministrowi, ojciec jak ojcu należy, a syn po synowsku".

Prawo zapewniało nadrzędność z jednej strony ojca lub męża, a z drugiej seniora feudalnego nad osobami stojącymi niżej w hierarchii rodzinnej lub społecznej. Spory rozstrzygano uwzględniając indywidualny status jednostki w jej kręgu (brak praw podmiotowych jednostki).

94. Islamskie koncepcje praw jednostki.

Religijne prawo islamskie podporządkowuje egzystencje człowieka woli boskiej. Tworzy ono różne zakresy praw przyznanych jednostkom w zależności od kryteriów wyznaniowego i płciowego. Wiele uprawnień zastrze­ga ono tylko dla wyznawców Allacha, ale z drugiej strony niektóre prawa przyzna­ne niewiernym, np. wolność sumienia. Traktuje ono mężczyznę jako istotę o wyższej niż kobieta randze i dlatego uznaje, że mężczyzna powinien mieć więcej praw. Nie ma więc w koncepcji islamskiej praw, podstawowych przysługujących w równym stopniu wszystkim jednostkom.

95. Kolektywistyczne a indywidualistyczne koncepcje praw jednostki.

• Kolektywistyczne koncepcje praw jednostki: Uznawanie priorytetu celów, interesów państwa i traktowaniu jednostki jako środków do jego realizacji.

• indywidualistyczne koncepcje praw jednostki: Uznawanie priorytetu celów, interesów jednostki i traktowaniu państwa jako środków do ich realizacji.

96. Pojęcie praw podstawowych.

Prawa podstawowe - prawa zagwarantowane w konstytucji danego państwa, przy czym cześć z nich przysługuje tylko obywatelom tego państwa, a część wszystkim osobom znajdującym się na obszarze jego jurysdykcji.

W niektórych konstytucjach regulacje dotyczące podstawowych praw jednostki są wyodrębnione w specjalnym rozdzia­le lub rozdziałach. (np. konstytucja polska, niemiecka ustawa zasadnicza , w in­nych zaś postanowienia odnoszące się do tych praw umieszczone są w różnych miejscach konstytucji (np. konstytucja szwajcarska) lub nawet w uzupełniających ją ustawach konstytucyjnych (np. w Austrii).

Charakter :

- obiektywne zasady całego systemu prawa i ustroju państwowego - zapewnienie pewnej sfery swobody jednostce i funkcjonowaniu państwa jako wspólnoty jednostek

- prawa podmiotowe jednostki - ochrona określonej prawem sfery wolności jednostki

97. Zakres konstytucyjnego normowania praw podstawowych.

Zakres praw podstawowych:

• kryterium formalne - jedynie prawa i wolności wyrażone eksprissis verbis w tekście konstytucji

• kryterium materialne - prawa i wolności bez względu na to czy zostały zamieszczone w konstytucji czy też nie.

98. Podmiotowy zakres obowiązywania praw podstawowych.

W każdym państwie część praw podstawowych przysługuje tylko obywatelom, a z pozostałych mogą korzystać zarówno oni, jak i osoby nie mające obywatelstwa danego państwa. Zakres praw przyznanych obu tym kategoriom osób fizycznych jest różnie określany przez prawo poszczególnych państw. Do praw najczęściej konstytucyjnie zastrzeżonych dla obywateli należą prawa polityczne.

Konstytucje wielu państw rozszerzają obowiązywanie prawnych regulacji praw podstawowych także na osoby prawne prawa cywilnego, przy czym jedne państwa ograniczają się tylko do osób krajowych (np. RFN), a inne nie stosują tego ograniczenia (np. Szwajcaria). O tym czy, dany podmiot ma osobowość prawną, decyduje prawo cywilne poszczególnych państw (nie tyle idea wzmocnienia ochrony pozycji tych osób, co chęć intensyfikacji ochrony jednostek wchodzących w ich skład).

Osoby prawne prawa publicznego: państwowe osoby prawne, państwo, a w krajach federalnych ich części składowe. Stanowiska w kwestii objęcia zakresem praw podstawowych tych osób:

-państwu i jego orga­nom oraz państwowym osobom prawnym nie przysługują prawa podstawowe, gdyż chronią one podmioty, którym przyznano je do ochrony przed działaniami państwa

-mogą korzystać z praw podstawowych, jeśli nie działają jako podmioty mające atrybuty władzy państwowej

Z założenia, że rozszerzenie zakresu podmiotów, które mogą korzystać z praw podstawowych, leży w interesie intensyfikacji ochrony jednostek wpo­wadza się również w niektórych państwach (np. RFN, Austria, Szwajcaria) możliwość powoływania się na prawa podstawowe jednostek nie mającym osobo­wości prawnej.

99. Konkurencja praw podstawowych.

Zachodzi ona wtedy, gdy w jednym przypadku ten sam podmiot może powołać się do ochrony swoich interesów na różne przysługujące mu prawa podstawowe.

Konkurencja pozorna -jeśli jego interesy mogą być objęte gwarancjami różnych praw, ale jedno ma z nich ma charakter lex generalis w stosunku do pozostałych, pierwszeństwo należy przyznać normie szczególnej w myśl zasady lex specialis derogat lex generali.

Konkurencja rzeczywista - można nie udzielić pierwszeństwa żadnemu z wchodzących w grę praw podstawowych, ale nałożyć ich gwarancje na siebie w ich gwarancje na siebie w celu zwiększenia efektywności ich oddziaływania.

Kiedy na odstawie tej metody nie da się rozwiązać, konkurencji praw podstawowych, a należy jednak wskazać, które z praw ma pierwszeństwo można to uczynić w zależności od okoliczności sprawy:

-wybrać prawo bardzie ograniczone, zakładając _ze -inne prawa mają jedynie znaczenie subsydiarne.

- niektórych przypadkach wskazane jest jednak przyznanie pier­wszeństwa prawu mniej ograniczonemu, gdyż jest ono „mocniejsze" w tym sen­sie, że jednostka na jego podstawie może żądać, od państwa powstrzymania się od działań.

100. Kolizje praw podstawowych.

Zachodzi ona wtedy, gdy w tej samej sytuacji różne podmioty powołują się dla ochrony swoich interesów na różne. przysługujące im prawa podsta­wowe. Chodzi tu nie tyle o wzajemny stosunek tych praw do siebie, co o ich zakres, o ustalenie ich granic Jak już stwierdziłem, granice te należy określać, w odniesieniu do konkretnego przypadku i dlatego ż nie można podać żadnych wzorów rozwiązywania kolizji praw podstawowych.

120. Koncepcja bezpośredniego horyzontalnego obowiązywania praw podstawowych.

Horyzontalnego obowiązywania praw podstawowych - ich obowiązywanie w stosunkach między osobami fizycznymi albo między nimi osobami fizycznymi z jednej strony, a osobami prawnymi prawa cywilnego z drugiej.

Polega na traktowaniu praw podstawowych obiektywnych zasad wiążących podmioty stosunków cywilnoprawnych i mogących stanowić podstawę roszczeń cywilnoprawnych. Czynności prawne uznane za niezgodne z prawami podstawowymi powinny zostać uznane za nieważne.

101. Koncepcja pośredniego horyzontalnego obowiązywania praw podstawowych.

Oddziaływanie praw podstawowych jako klauzul generalnych lub wartości wyrażonych w konstytucji, pomocnych przy dokonywaniu wykładni prawa cywilnego. W ujęciu tym prawa te nie mogą być podstawą roszczeń cywilnoprawnych ani tez podstawą rozstrzygnięcia sporów z tego zakresu.

Zagadnienie horyzontalnego obowiązywania praw podstawowych nie jest jednolicie regulowane w konstytucjach i w praktyce ustrojowej. Część nowszych konstytucji dopuszcza w przypadku niektórych praw - bezpośrednie lub pośrednie horyzontalne obowiązywanie.

102. Wertykalne obowiązywanie praw podstawowych.

W stosunkach pionowych, między nie równorzędnymi podmiotami (jednostka - państwo).

103. Instytucja ombudsmana i jej cechy.

Instytucja ombudsmana - znana już w Chinach już 3000 lat p.n.e.; w Europie pojawiła się za sprawą Karola XII, króla Szwecji, który przeniósł tą instytucję z Turcji. Początkowo dostępna tylko dla rodzin żołnierzy. Ponownie pojawiła się na początku XIX Europie, w Europie na przełomie lat 50/60 XX wieku.

Cechy:

• organ centralny, powołany przez parlament (Kanada - prowincje, USA - stany, Francja - prezydent)

• ochrona praw i wolności jednostki

• odformalizowanie procedury

• raz na rok sprawozdanie

104. Pojęcie skargi konstytucyjnej i jej cele.

Szczególne uprawnienie przysługujące osobom fizycznym lub osobom prawnym do ochrony przed sądem przysługującej jej praw i wolności w szczególnym trybie w przypadku jej naruszenia przez akty organów państwowych lub czynności tych organów.

Cele:

• ochrona praw i interesów indywidualnych

• ochrona interesu publicznego

• rozwiązywanie konfliktów społecznych lub zapobieganie im

• istotna rola dokonywaniu wykładni konstytucji, adekwatnej do zmieniającej się rzeczywistości

• pokazuje społeczeństwu znaczenie konstytucji w porządku prawnym

• kontrola zgodności z konstytucją innych aktów prawnych

105. Przedmiotowy zakres skargi konstytucyjnej.

Akty, które naruszają

• w znaczeniu szerokim - bezczynność sądu, bezczynność organów władzy (Austria, Niemcy - umowy międzynarodowe)

• w znaczeniu węższym akty abstrakcyjne

106. Podmiotowy zakres skargi konstytucyjnej.

• podmioty, którym przysługują prawa i wolności (osoby fizyczne i prawne - jeżeli zostało naruszone prawo należące do kategorii tych praw, których podmiotem jest skarżąca osoba)

• Hiszpania także obrońcy ludu

107. Przesłanki skargi konstytucyjnej.

Materialne przesłanki konstytucyjnej:

• skarżący powinien być osobiście zainteresowany usunięciem naruszenia przysługujących mu praw i wolności

• naruszenie to powinno dotyczyć pozycji prawnej skarżącego

• naruszenie praw i wolności skarżącego musi być realne

Formalne przesłanki skargi konstytucyjnej:

• termin dla wystąpienia z nią

• forma pisma procesowego

• wpis - opłata wpisowa

• tzw. przymus adwokacki (skarga konstytucyjna powinna być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego)

108. Powszechna deklaracja Praw Człowieka i jej prawne znaczenie.

Pierwszym aktem obejmującym w sposób kompleksowy prawa jednostki by uchwalona w 1948 r. w formie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. Nie ma ona moc obowiązującej w znaczeniu norm prawno międzynarodowych. Jej istota zawiera się w nałożeniu na państwa zobowiązań moralno - politycznych, by respektowały postanowienia Deklaracji. Jej zasady powinny spełniać rolę dyrektyw dla działalności prawotwórczej poszczególnych państw. Nie przewiduje ona także środków międzynarodowej nad realizacją swoich postanowień i pozostawia państwom s­wobodę w doborze metod, ustalenia zakresu i tempa ich wypełniania. Mimo tych ograniczeń Deklaracja wywarła jednak duży, bezpośredni wpływ nie prawo wewnętrzne poszczególnych krajów (zwłaszcza na konstytucjonalizm powstałych państw afrykańskich), ale także i na konwencje dotyczące praw jednostki (np. konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1957 r.)

109. Środki kontroli w MPPOiP i MPPGSiK.

Oba pakty przewidują nieco różniące się od siebie systemy kontroli. W Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych obejmuje on:

1) sprawozdania składane Komitetowi Praw Człowieka przez państwa-strony paktu z realizacji jego postanowień;

2) skargi państw, które mogą składać strony paktu, jeżeli stwierdzą, że inne państwo-strona paktu nie wypełnia zobowiązań wynikających z paktu; skargi te składa się do Komitetu Praw Człowieka - nie dysponuje on jednak żadnymi sankcjami wobec kraju łamiącego normy paktu;

3) petycje indywidualne osób, według których jakieś państwo-strona paktu dopuściło się naruszeń postanowień paktowych; petycje te mogą wystosowywać tylko obywatele państw, które przystąpiły do protokołu fakul­tatywnego do paktu.

System kontroli w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecz­nych i Kulturalnych oparty jest na sprawozdaniach państw stron paktu, składanych Radzie Gospodarczej i Społecznej. Powinny one wskazywać środki podjęte w celu realizacji postanowień paktowych oraz postęp dokonany w tej dziedzinie. rada może przekazać sprawozdanie do komisji praw człowieka w celu "zbadania i opracowania zaleceń ogólnych dla celów informacyjnych". Może przedstawić zgromadzeniu ogólnemu narodów zjednoczonych sprawozdanie zawierające "zalecenia ogólne".

110. Miejsce EKPCz w prawie wewnętrznym państw - stron.

Z jednej strony, Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności i działalność organów Rady Europy powołanych do ochrony gwarantowanych w niej praw stymuluje ujednolicanie się systemów prawa wewnętrznego i praktycznych działań organów państw-stron EKPCz w dziedzinie realizacji i ochrony praw jednostki.

Z drugiej strony, organy Rady Europy opierają się, przy ustalaniu standardów dotyczących praw jednostki, na normach prawa wewnętrznego poszczególnych państw, poglądach doktryny prawa konstytucyjnego oraz rozstrzygnięciach organów, do których kompetencji należy ochrona praw jednostki gwarantowanych w prawie wewnętrznym. Należy także zauważyć, że już samo istnienie EKPCz i stworzony przez nią regionalnych mechanizmów ochrony praw jednostki wzmacnia rolę instytucji służących ochronie praw podstawowych w prawie wewnątrzkrajowy.

Zapewnienie zgodności prawa wewnętrznego z EKPCz jest przede wszystkim obowiązkiem ustawodawcy. Określone funkcje do spełnienia mają także w tym zakresie sądy powszechne i - tam, gdzie istnieją - sądy konstytucyjne. Godne podkreślenia jest przy tym fakt, że-EKPCz ma w wielu krajach (np. RFN, Wło­chy, Grecja, Cypr, Turcja) rangę, ustawy zwykłej, w Austrii rangę ustawy konsty­tucyjnej, a w Szwajcarii rangę zbliżoną do konstytucyjnej. Oznacza to, iż jedno­stka może się na nią powoływać w postępowaniu przed sądami w tych krajach, a w Austrii i Szwajcarii naruszenia EKPCz mogą być podstawą wystąpienia ze skargą konstytucyjną. W tych krajach, gdzie EKPCz nie jest traktowana jako akt prawa wewnętrznego (np. Wielka Brytania, Hiszpania, Portugalia), jednostki nie mogą się na nią powoływać w postępowaniu sądowym. Sądy tych krajów w swo­jej praktyce judykacyjnej jednak z reguły dokonują wykładni norm prawa wewnę­trznego, dotyczących praw podstawowych, zgodnie z postanowieniami EKPCz i często uwzględniają kierunki interpretacji poszczególnych praw zawartych w Konwencji, przyjęte przez organy Rady Europy. Jest to zrozumiałe zważy­wszy, że ich orzeczenia mogą być przedmiotem skargi indywidualnej i skargi państw. Należy jednak podkreślić, iż regionalny europejski system ochrony praw jednostki uzupełnia istniejące w poszczególnych państwach systemy wewnętrzne, ale nie zastępuje ich.

111. Zmiany w procedurze kontrolnej wynikającej z EKPCz.

Organami Rady Europy powołanymi do ochrony praw zawartych w EKPCz są: Europejska Komisja Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka i Komitet Ministrów.

Środkami ochrony tych praw są:

1) skarga ,państwa, którą może składać każde państwo-strona EKPCz, jeżeli ono lub jeden z jego obywateli jest zdania, że inne państwo-strona EKPCz naruszyło Konwencję;

2) skarga indywidualna, z którą może wystąpić każda osoba fizyczna, organizacja niepaństwowa lub zrzeszenie, jeżeli uważa, iż zostały - przez jedno z państw-stron EKPCz - naruszone jej prawa gwarantowane w konwencji.

Oba rodzaje skarg kieruje się najpierw do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, do której zadań należy, zbadanie sprawy, działalność rozjemcza i opiniodawcza.. Jeżeli nie uda się zawrzeć porozumienia mającego na celu usunięcie naruszenia EKPCz przez państwo, przeciwko któremu wniesiono skargę, sprawa - wraz z opinia Komisji zostaje przekazana Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka, jeśli państwo, przeciwko któremu skarga jest skierowana, uznaje jego właściwość. Orzeczenia Trybunału są ostateczne i wiążące dla państw. Nad ich wykonaniem czuwa. Komitet Ministrów. On też rozstrzyga sprawę w przypadkach, , gdy zainteresowane państwa nie uznają kompetencji Trybunału. Należy podkreślić, że ani Trybunał, ani Komitet Ministrów nie mogą uchylać norm prawa wewnętrznego niezgodnych z EKPCz. Mogą tylko zobowiązać określone państwo do usunięcia naruszeń Konwencji. Stwierdzając naruszenie postanowień Konwencji, ' Trybunał może przyznać, odszkodowanie podmiotowi, który wniósł skargę.

Nie wdając się w szczegółową charakterystykę przesłanek skargi indywidual­nej trzeba zaznaczyć, że naruszenie EKPCz, do którego skarga się odnosi powin­no

-nastąpić w wyniku działania państwa

-dotyczyć bezpośrednio podmiotu wno­szącego skargę

-przed jej wniesieniem należy wyczerpać tok instancji w danym państwie.

112. Możliwość zawieszenia praw człowieka przewidziana przez prawo międzynarodowe i jej ograniczenia.

15 ust. 1 EKPCz zezwala na ograniczenie zakresu praw, gwarantowanych Konwencją, w przypadku „wojny lub innego stanu wyjątkowego, w który zagrożona zostają egzystencja narodu". Ograniczenia te powinny być przy ty bezwzględnie konieczne, a środki zastosowane przez państwo-stronę Konwencji nie mogą być sprzeczne z zobowiązaniami tego państwa wypływającymi z innych umów międzynarodowych. W ustępie drugim tegoż artykułu postanawia się, że w żadnym wypadku nie podlegają ograniczeniom następujące prawa jednostki: prawo do życia (za wyjątkiem przypadków śmierci będących wynikiem działań wojennych), prawa wynikające z zakazu tortur oraz niehumanitarne traktowania i karania, z zakazu niewolnictwa i poddaństwa, a także zasady nulla poena sine lege oraz lex retro non agit.

113. Pojęcie i istota podstawowych obowiązków jednostek.

Obowiązek konstytucyjny - wyrażony w konstytucji, skierowany do jednostki nakaz lub zakaz określonego zachowania w danej sytuacji; w niektórych państwach (np. Szwajcarii) zarówno doktryna, jak i sądy oraz naczelne organy państwowe stoją na stanowisku, że istnieją niepisane obowiązki jednostki - można je wyprowadzić z norm konstytucyjnych, mimo że nie są w tekście

Obowiązkach podstawowych - nałożone na jednostkę w przepisach konstytucyjnych, część z nich, dotycząca-obywateli danego państwa, określa się mianem podstawowych obowiązków obywatelskich.

W doktrynie prawa konstytucyjnego poszczególnych państw występują różne poglądy na temat istoty obowiązków podstawowych. W rozwiniętych państwach demokratycznych:

1.obowiązki podstawowe -"prawa podstawowe" zorganizowanego w państwo społeczeństwa wobec jednostki; włączają one jednostkę do zadań państwa; zarówno podstawowe prawa i obowiązki mają tą samą rangę; nadanie równorzędnego znaczenia interesom publicznym i uprawnieniom wynikającym z praw podstawowych

2. stosunki między podstawowymi prawami a obowiązkami są określone przez prawa jednostki , gdyż wypływają z gwarancji tych praw. Prawa mają, więc znaczenie pierwszorzędne. Można z nich wyprowadzić niektóre obowiązki. Jest to przydatne do przezwyciężania i unikania kolizji praw podstawowych. Często obowiązki podstawowe zawężają możliwość korzystania z praw podstawowych, można je uznać za równorzędne ograniczenie praw podstawowych. Zasada wolności jednostki jako gwarancja je autonomii.

114.  Pojecie i cechy suwerenności.

Suwerenność - władza pierwotna, trwała, niezależna w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych i prawnie nieograniczona

Cechy:

1)Pierwotny charakter - nie wyprowadza się jej od żadnej innej władzy w państwie ani poza nim (w przypadku prób uzasadnienia pochodzenia władzy państwowej należy odwoływać się do czynników o innym charakterze)

2)Trwałość - nie podlega żadnym ograniczeniom czasowym (zmieniać się mogą wszak systemy rządów, rządy, instytucje ustrojowe)

3)Samowładność - niezależność władzy suwerennej od jakiejkolwiek władzy zewnętrznej (samodzielność prawna)

4)Całowładność -niezależność władzy suwerennej od jakichkolwiek czynników wewnętrznych i samodzielność regulowaniu stosunków wewnętrznych, w określeniu ustroju politycznego (prawnoinstytucjonalny wyraz struktury i funkcjonowania władzy państwowej) i społeczno - gospodarczego (materialne warunki życia społecznego, strukturę własnościowa oraz funkcjonowanie gospodarki i finansów publicznych). Łączy się ona z:

a) zwierzchnictwem terytorialnym - władza wykonywania w obrębie objętym granicami państwa wszystkich funkcji i działań właściwych państwu

b) zwierzchnictwem personalnym - wieź prawna między jednostką a państwem

5) Nieograniczoność - niezależność władzy suwerennej w stosunkach wewnętrznych od jakiegokolwiek prawa, nawet przez nią samą stanowionego

115.  Problem granic władzy suwerennej.

Zakres władzy suwerennej jest w praktyce determinowany choćby przez czynniki obiektywne, gospodarcze, materialne. Teorie granic władzy suwerennej w stosunkach wewnętrznych:

-w ka­tolickiej doktrynie państwa granice te wypływają nie tylko z przyrodzo­nych praw ludzkich, ale i z zasad organizacji państwa jako wspólnoty ludzkiej

-teorie absolutyzmu monarszego uznawały po­wiązanie monarchy „prawem boskim", co w życiu doczesnym skutko­wało prawem oporu przeciwko monarsze łamiącemu zasady tego prawa.

-wczesny liberalizm głosił, że granice władzy państwowej wyznaczają prawa naturalne jednostki - tj. wolność, własność, prawo do życia. Pod­kreślano przy tym, że władza została powołana przez społeczeństwo do ochrony tych praw.

-szkoła pozytywizmu prawniczego sformułowała tezę, że tylko prawo pozytywne, a zwłaszcza konstytucja, może wyznaczyć granice władzy, co oznaczało jej samoograniczenie się.

Wiele współcze­śnie powstających teorii stoi na stanowisku, że ograniczeniem władzy suwerennej są prawa i wolności jednostki. Traktowane są one jako pier­wotne w stosunku do każdej władzy i państwa, a tym samym jako stoją ce ponad wewnątrzpaństwowym porządkiem prawnym.

Abstrahując od wszel­kich rozważań teoretycznych problem granic władzy państwowej roz­wiązywany jest w praktyce ustrojowej każdego państwa. Sposób jego rozwiązania manifestuje się w kształcie przyjętych instytucji ustrojowych i prawnych - np. gwarancje praw jednostki.

116.  Teoria suwerenności monarchy.

Wywodzą one źródło władzy państwowej od Boga i uznają monar­chę za jej podmiot. Przyznają mu boskie pochodzenie (np. w starożyt­nym Egipcie) lub głoszą, że rządzi z bożej łaski (np. teorie średnio­wieczne). Monarcha ucieleśniał tu władzę państwową. Stanowił on prawo, lecz zgodnie z zasadą „princeps legibus solutus” nie był nim związany.

117.  Teoria suwerenności narodu.

Ukształtowały się w XIX w. we Włoszech podczas walki o zjednocze­nie Italii (Mancini, Mazzini). Głosiły, że państwa powinny być tworzo­ne na zasadzie narodowej. Naród jest wówczas źródłem władzy w nim i państwo wypełnia jego wolę. Naród ma prawo do posiadania własnej państwowości i do wyboru formy rządów. W ujęciu tym to naród, a nie państwo jest podmiotem prawa międzynarodowego. Dostrzegano przy tym, że nie zawsze naród tworzy państwo, a ponadto pojawiły się pro­blemy z określeniem pojęcia narodu. G. Jellinek skonstruował wobec tego dwa pojęcia narodu: naród kulturalny (Kulturnation)- cechy obiektywne: kul­tura, obyczaje, sztuka, pochodzenie, rasa i naród pań­stwowy (Staatsnation) - cechy subiektyw­ne - świadomość odrębności grupowej, poczucie tradycji, udział w po­dejmowaniu decyzji. Ideałem według niego jest pokrycie się obu tych pojęć w jednym państwie. Inni dostrzegali, że tylko część ludności w danym państwie jest podmiotem państwowotwórczym i tylko ją uwa­żali za naród. Pojawiły się też swoiste koncepcje metafizyczne traktujące naród nie jako sumę „jednostek zamieszkujących dane państwo", nie jako „pokolenie aktualnie żyjące", ale uznające za naród „również prze­szłe i przyszłe pokolenia"'.

118.  Teoria suwerenności ludu.

Powstały w reakcji na wszechwładzę monarchy. Utrzymano w nich bez zmiany samo pojęcie suwerenności jako władzy najwyższej i nie­ograniczonej, zmieniono jednak jej podmiot, z monarchy na lud. Lud - suweren tworzy, więc równocześnie prawo będące wyrazem woli po­wszechnej. Władza ludu jest niezbywalna (nieprzenoszalna na inny pod­miot) i niepodzielna. Lud jest podmiotem władzy także i wtedy, gdy w jej realizacji posługuje się organami państwowymi. Lud będąc podmiotem władzy jest jednak równocześnie jej przedmiotem, gdyż w jego skład wchodzą jednostki władzy tej podległe. To, że lud sprawuje władzę za­pewnia tożsamość woli ludu i woli państwa oraz stanowi gwarancję wolności od ucisku. Prawa jednostki wyznaczają w tym ujęciu granice władzy państwowej, a ich naruszenie uzasadnia wystąpienie przeciw tej władzy.

119.  Teoria suwerenności państwa.

Powstały jako reakcja na idee rewolucji 1789 r. i teorie suwerenności ludu. Głosiły, że jedynym i absolutnym suwerenem jest państwo. We­dług G. Hegla atrybuty suwerena-państwa powinny przysługiwać mo­narsze. Później zmodyfikowano tą tezę i zaczęto rozwijać teorię oso­bowości prawnej państwa. To ono miało być nosicielem suwerenności, a monarcha - w myśl poglądów G. Jellinka i H. Gerbera - byk nie pod­miotem władzy zwierzchniej, lecz tylko najwyższym organem państwa. Państwo w tej koncepcji traktowano, więc jako podmiot praw i obowiąz­ków, a drugorzędną sprawą było w tym ujęciu, kto wykonuje władzę państwową. Może to być jednostka, grupa osób, ogół mieszkańców itp. Pozwalało to na głoszenie aktualności tych teorii zarówno w państwach demokratycznych, jak i autorytarnych.

W innym kierunku podążali ci zwolennicy teorii suwerenności pań­stwa (np. A. Esmein, C. de Malberg), którzy łączyli ją z suwerennością ludu, czy też z suwerennością narodu. Widząc więzy łączące państwo i lud (naród), uznawali państwo za prawną personifikację ludu (narodu), a lud (naród) za realny substrat państwa.

120.  Teoria suwerenności prawa.

Prawo według niej nie ma swoich źródeł w innym zjawisku, instytu­cji, lecz znajduje dostateczne oparcie w samym sobie. To nie państwo tworzy prawo, ale prawo tworzy państwo. Następuje tu utożsamienie wła­dzy państwowej z władzą prawa. Państwo i prawo traktowane są jak zjawiska równorzędne. Państwo według H. Kelsena rozumiano jako sy­stem prawa, a ściślej jako punkt zbieżności norm prawnych w przestrze­ni. Sprawowanie władzy państwowej oznacza w myśl tych założeń za­pewnienie skuteczności systemowi prawnemu. Wszystkie instytucje w państwie mają zaś sens tylko wtedy, gdy funkcjonują w sposób upo­rządkowany, określony przez prawo.

121.  Marksistowskie teorie suwerenności.

Przyjęła ona klasowe i ekonomiczne kryteria oceny rzeczywistości społecznej i poszczególni jej przedstawiciele w miarę jednolicie definio­wali władzę państwową, a różnice w ich poglądach miały co najwyżej drugorzędne znaczenie. W państwie realnego socjalizmu suwerenem miały być, przeto klasy i warstwy społeczne (robotnicy, chłopi, rzemieślnicy, inteligencja) z racji roli odgrywanej w procesie produkcji, składające się na zbiorowy podmiot suwerenności - lud pracujący. W. Lenin zmodyfikował te zało­żenia i stwierdził, że należy różnicować siły budujące nową rzeczywi­stość. Za najlepiej zorganizowaną i najbardziej zaangażowaną uznał kla­sę robotniczą i sformułował zasadę dyktatury proletariatu. Nie ozna­czała ona zmiany podmiotu władzy państwowej, gdyż dyktatura prole­tariatu miała się opierać na sojuszu z pozostałymi klasami i warstwami należącymi do ludu pracującego.

122.  Instytucja zgromadzenia ludowego.

Jest to zebranie ogółu uprawnionych do podejmowania decyzji. Ze względu na rozmiary współczesnych państw jest ono rzad­kością. Występuje w trzech małych kantonach szwajcarskich. Podczas zgromadzeń ludowych podejmuje się w nich decyzje w najważniejszych sprawach danego kantonu, a w szczególności w sprawie: zmiany kons­tytucji, powołania organu władzy wykonawczej, budżetu. Zwykle gło­sowanie jest jawne i odbywa się po dyskusji. Konstytucje kantonalne przewidują jednak odstępstwa od tych zasad, polegające na przeprowa­dzaniu tajnego głosowania (art. 65 ust. 1 Konstytucji kantonu Unterwal­den-Ob dem Wald) lub na ograniczeniu przedmiotu zgromadzenia ludo­wego tylko do wyboru określonych organów bądź głosowania nad jakąś sprawą bez uprzedniej debaty (art. 45 ust. 3 Konstytucji kantonu Appen­zell-Ausserrhoden).

123.  Inicjatywa ludowa i jej rodzaje.

Inicjatywa ludowa - jest to uprawnienie określonej prawnie liczby człon­ków zbiorowego podmiotu suwerenności (ludu, narodu) do wszczęcia postępowania ustawodawczego. Inicjatywa ludowa „pozwala obywate­lom żądać od swoich przedstawicieli w parlamencie opracowania, zmia­ny lub uchylenia konkretnych ustaw"'.

Ze względu na przedmiot inicjatywy ludowej wyróżniamy:

1) inicjatywę konstytucyjną - dotyczącą materii konstytucyjnej,

2) inicjatywę ustawodawczą - dotyczącą ustawodawstwa zwykłego.

Ze względu na formę przedstawienia wniosku można wyróżnić natomiast:

1) inicjatywę sformułowaną - inicjatorzy przedstawiają gotowy projekt ustawodawczy. Wniosek ten więc na­leży traktować jak wniesienie projektu regulacji prawnej, z czynnym uczestnictwem wnioskodawcy w dalszej części prac,

2) inicjatywę niesformułowaną - oznaczającą wystąpienie tylko z wnio­skiem o dokonanie odpowiedniej regulacji. W tym przypadku przygo­towanie projektu, jak również przeprowadzenie dalszej procedury usta­wodawczej pozostawione jest właściwym organom ustawodawczym. Instytucję inicjatywy ustawodawczej przewidują konstytucje niewielu państw.

O istnieniu inicjatywy ludowej w danym państwie musi wyraźnie zde­cydować ustrojodawca. Nie można wyprowadzić jej z postanowień kon­stytucji odnoszących się do praw jednostki, np. z prawa petycji czy z wolności słowa, ani też z zasad dotyczących ustroju państwowego, np. z zasady demokracji.

Podkreślić też trzeba związek inicjatywy ludowej z referendum. Te dwie instytucje ustrojowe są ze sobą ściśle (z regały) sprzężone. Projekt ustawy opracowany w drodze inicjatywy zazwyczaj zostaje następnie przedstawiony narodowi do decyzji w formie referendum.

124.  Referendum i jego klasyfikacje.

Podmiotem uprawnionym do zainicjowania referendum może być prawnie określona liczba uprawnionych obywateli (dwóch lub określony odsetek uprawnionych do głosowania), obywatele występujący z inicja­tywą ludową, parlament, głowa państwa, organy regionalne lub część składowa federacji. Z technicznego punktu widzenia możliwość usto­sunkowania się przez obywateli do przedmiotu referendum jest ograni­czona do wyboru między rozwiązaniami alternatywnymi. Najczęściej de­cyzja zapada dzięki odpowiedziom „tak" lub „nie" na postawione pyta­nia (pytanie).

Przyjęta w drodze referendum ustawa ma moc równą ustawie uchwa­lonej przez parlament. Sporne jest tutaj, czy parlament może zmieniać lub uchylać w drodze własnych ustaw postanowienia podjęte w drodze referendum. Niektórzy przedstawiciele prawa konstytucyjnego stoją na stanowisku, iż kompetencja zmiany lub derogacji należy do tego pod­miotu, który daną ustawę uchwalił.

W praktyce ustrojowej współczesnych państw demokratycznych, poza Szwajcarią, referendum nie odgrywa dużej roli i ilość przeprowadza­nych referendów nie jest duża. W ostatnich latach obserwuje się jednak wyraźną tendencję ożywienia tej instytucji i przekazywania suwerenowi rozstrzygania najważniejszych kwestii (widać to np. w Wielkiej Brytanii, Polsce, Austrii).

Według kryterium wymagalności dla ustanowienia określonej regu­lacji prawnej lub podjęcia decyzji wyróżnia się:

1) referendum obligatoryjne - obowiązek przeprowadzenia wy­nika z konstytucji, która wskazuje jakie decyzje i w jakich sytua­cjach, aby stały się prawomocne, muszą zostać przyjęte w referen­dum. W przypadku referendum tego rodzaju, na ustawowo określonych organach spoczywa obowiązek jego przeprowadzenia. Nie jest przy tym możliwe zastąpienie formy referendum jakąkolwiek inną;

2) referendum fakultatywne - jego przeprowadzenie zależy od woli uprawnionych organów, które według własnego uznania podejmują decyzję w tej sprawie. Akty prawne lub rozstrzygnięcia określonego typu mogą, ale nie muszą, dla swej ważności być zatwierdzone w dro­dze referendum. Skutki referendum fakultatywnego są takie same jak referendum obligatoryjnego. Oznacza to, iż organ jest związany wy­nikiem takiego referendum.

Według kryterium zasięgu terytorium, na którym zostało zarządzo­ne referendum wyróżnia się:

I) referendum ogólnokrajowe - w tym przypadku uprawnionymi do głosowania będzie ogół obywateli państwa. Referendum to przepro­wadzane jest na całym terytorium państwa i dotyczy spraw szczegól­nie dla tego państwa istotnych. Możliwe jest wprowadzanie ograni­czeń w postaci uprawnienia do głosowania tylko tych obywateli pań­stwa, którzy zamieszkują na jego terytorium;

2) referendum lokalne - udział w nim wziąć mogą wyłącznie obywa­tele zamieszkali na terytorium określonej jednostki podziału teryto­rialnego państwa. Przedmiotem tego referendum są sprawy o charak­terze lokalnym, mające istotne dla danej społeczności znaczenie.

Według kryterium materii, jakich dotyczyć ma głosowanie wyróżnia się:

1)referendum konstytucyjne- przedmiotem jest uchwalenie lub zmiana konstytucji

2) referendum ustawodawcze - dotyczące podjęcia ustawy

3)referendum w sprawie samoopodatkowania np. mieszkańców gminy

­Według kryterium czasu przeprowadzenia referendum (tzn. po uchwa­leniu określonego aktu lub przed jego uchwaleniem) wyróżnia się:

1) referendum ratyfikacyjne - występuje wtedy, gdy akt prawny, przy­jęty przez organ państwowy, nie jest prawomocny (można go uznać za projekt), a staje się taki dopiero po przyjęciu w referendum;

2) referendum opiniodawcze (konsultatywne) - występuje, gdy organ państwa, uprawniony do podejmowania aktów prawnych, pragnie przed ich wydaniem zapoznać się z opinią społeczeństwa.

125.  Pojęcie plebiscytu w prawie konstytucyjnym.

W prawie międzynarodowym termin ten oznacza oświadczenie wyrażone w głosowaniu ludności związanej z pewnym obszarem, tj. miesz­kającej na nim lub tam urodzonej, w kwestii przyłączenia tego obszaru do określonego państwa lub utworzenia z tego obszaru odrębnego pań­stwa.

W prawie konstytucyjnym można zaobserwować bardzo rozbieżne kwalifikacje tej instytucji, np. w Szwajcarii referendum i plebiscyt to synonimy, we Francji referendum oznacza rozstrzyganie problemu, a ple­biscyt głosowanie na jednostkę, podobnie jest też w nauce angielskiej, w niektórych zaś państwach Ameryki Łacińskiej przyjmuje się, iż ple­biscyt jest głosowaniem nad projektami aktów prawnych.

Plebiscyt jest rodzajem referendum, a jeżeli już szukać różnic, to spro­wadzają się do treści - plebiscyt służy wyrażeniu woli przez obywateli w kwestii zaufania dla rządów i w kwestii granic.

126.  Instytucja weta ludowego.

Instytucja ta stosowana jest przeciwko uchwalonemu aktowi prawnemu i ozna­cza, że określona prawnie liczba obywateli ma uprawnienie do zgłosze­nia - we wskazanym czasie, po podjęciu aktu - protestu w stosunku do niego. Używanie do określenia tej formy demokracji bezpośredniej na­zwy referendum-weta jest związane z faktem, że konsekwencją zasto­sowania tego środka prawnego jest z reguły konieczność poddania za­kwestionowanego aktu prawnego pod głosowanie powszechne, które mo­że je uchylić.

127.  Pojecie konsultacji ludowych.

Konsultacja ludowa- wyrażenie przez zbiorowy podmiot suwerenności w drodze głosowania, opinii w jakiejś sprawie. W od­różnieniu od rezultatów referendum wyniki konsultacji ludowej nie ma­ją charakteru wiążącego. Mają jednak (zazwyczaj duże ) znaczenie po­lityczne. Instytucja konsultacji ludowej może być stosowana także w tych kra­jach, gdzie nie jest wyraźnie przewidziana w konstytucji. Obowiązek zaś jej przeprowadzenia może wynikać zarówno z postanowień przepisów konstytucyjnych (np. art. 29 i art. 118 ustawy zasadniczej RFN z 1949 r.), jak i przepisów ustawowych. Może to być i regulacja generalna, naka­zująca poddawanie określonego rodzaju aktów prawnych pod konsulta­cję, jak i regulacja szczególna, nakazująca organowi zobowiązanemu do wydania aktu wykonawczego poddanie projektu tego aktu konsultacji.

128.  Teorie reprezentacji.

Reprezentacja jako zasada konstytucyjna to prawnie legitymowa­ne wykonywanie funkcji władzy państwowej w imieniu zbiorowego pod­miotu suwerenności (narodu) przez konstytucyjnie określone organy pań­stwa, przy czym z zasady tej wnioskować można o istnieniu po stronie rządzących obowiązku stworzenia warunków i zapewnienia środków ko­niecznych do tego, by następował proces upodabniania się przeważają­cych opinii społecznych z podejmowanymi decyzjami państwowymi.

129.  Pojecie prawa wyborczego.

Prawo wyborcze w nauce prawa konstytucyjnego nie jest rozumiane jednoznacznie.

Prawo wyborcze w znaczeniu przedmiotowym - ogół norm prawnych regulujących przygotowanie i przeprowadzenie wyborów oraz ustalenie składu orga­nów przedstawicielskich. Prawo wyborcze w znaczeniu podmiotowym - określone prawo obywatela, a raczej ogół jego uprawnień wyborczych. Nie można przy tym zapominać, że upraw­nienia te przyznane są przez prawo wyborcze w znaczeniu przedmioto­wym.

Czynne prawo wyborcze - całokształt przepisów uprawniających obywateli do wpływania na kreowanie orga­nów przedstawicielskich poprzez wybory. Z podmiotowego punktu wi­dzenia chodzi tu o prawo obywatela do głosowania w wyborach i do podejmowania innych czynności wyborczych. Bierne prawo wyborcze - ogół norm prawnych określających warunki, jakim musi od­powiadać obywatel, aby mógł kandydować i być wybranym do organu przedstawicielskiego. Innymi słowami mówiąc chodzi tu o prawo wy­bieralności (prawo do kandydowania i do uzyskania mandatu w wyniku wyborów).

Zarówno bierne, jak i czynne prawo wyborcze nie zajmuje się fak­tycznymi uwarunkowaniami, szansami itp. mogącymi mieć wpływ na korzystanie przez jednostkę z prawa wyborczego (np. członkowie kie­rowniczych gremiów partii politycznych łatwiej mogą znaleźć się na li­stach kandydatów do organów przedstawicielskich niż osoby nie mające poparcia żadnej organizacji).

130.  Zasada powszechności prawa wyborczego.

Cenzus - ograniczanie praw wyborczych o charakterze dyskryminującym

Ograniczenie naturalne - jednostka nie jest w stanie korzystać z prawa wyborczego (wiek, obywatelstwo)

Cenzusy demokratyczne:

1.Wiek - tendencje do obniżania wieku; rozróżnianie niekiedy wieku kobiet i mężczyzn

2.Obywatelstwo

W UE w wyborach samorządowych i do Parlamentu Europejskiego mogą głosować obywatele całej UE na całym jego terytorium (jeśli w tym państwie mieszkają)

3.Domicyl (zamieszkanie)

4.Urodzenie - np. USA

5.Zawodowy - wyłączenie możliwości głosowania grup zawodowych; zwykle: policja, wojsko, służba cywilna

6.Majątkowy - głosować mogą ci, którzy płacą jakichkolwiek podatek bezpośredni

7.Wykształcenia - np. w Chile w biernym prawie wyborczym trzeba mieć przynajmniej maturę

8.Wyznaniowy (religijny)

9.Płci

10.Rasowy (gł. Znaczenie historyczne)

Wyłączenia o charakterze indywidualnym:

- osoby ubezwłasnowolnione

-osoby skazane na utratę praw publicznych

-osoby skazane na karę pozbawienia wolności

-kraje anglosaskie - bankruci

-Czechy - pozbawienie czynnego prawa wyborczego osób umieszczonych w separatce z powodu choroby zakaźnej

Instytucja rejestrów wyborczych:

-USA - sporządzane na wniosek wyborców

-Francja - sporządzane przed każdymi wyborami

-Polska - rejestry są prowadzone na bieżąco

Zasada powszechności jest łamana, jeśli tylko partie mogą zgłaszać kandydatów.

131.  Zasada równości prawa wyborczego w sensie materialnym.

Zasada równości prawa wyborczego w znaczeniu materialnym zapewnić ma równe znaczenie - tzn. równą siłę - głosu każdego wyborcy. Dzieje się tak, gdy jeden mandat przypada na taką samą liczbę wybor­ców, z dopuszczalnym pewnym odchyleniem, którego granice powinny zostać prawnie określone. Osiąga się to w dwojaki sposób:

Ustalając normę przedstawicielstwa, tzn. proporcję między liczbą mieszkańców lub wyborców w danym okręgu bądź kraju a liczbą wybieranych przedstawicieli.

Wyznaczając okręgi wyborcze o zbliżonej liczbie mieszkańców lub wyborców. Pozwala to uniknąć wyżej przedstawionych niedogodno­ści, gdy z góry ustali się ilość mandatów.

Okręg wyborczy to jednostka terytorialna, w której wyborcy doko­nują elekcji określonej liczby członków organu przedstawicielskiego. Składa się on z dwóch elementów: terytorialnego i ludnościowego. Prze­strzeganie zasady równej siły głosów powinno prowadzić do tego, aby w każdym okręgu liczba głosów przypadających na jeden mandat była podobna. Okręgi wyborcze mogą być jedno- lub wielomandatowe. W tym drugim wypadku mogą one obejmować zróżnicowaną ilość mieszkańców lub wyborców, a równość ich siły głosu zapewnia się różnicując ilość mandatów przypadającą na okręg.

Obecnie w krajach demokratycznych przyjęło się regulowanie podziału kraju na okręgi wyborcze w konstytucji lub ustawie.

Ponadto duże znaczenie dla realnej siły głosu może mieć przyjęcie określonego systemu wyborczego. Generalnie rzecz biorąc systemy pro­porcjonalne lepiej niż większościowe zapewniają równą siłę głosów.

132.  Zasada równości formalnej prawa wyborczego i jej ograniczenia.

Zasada równości prawa wyborczego w znaczeniu formalnym zakłada, że każda osoba, której przysługuje prawo wyborcze (podmioto­we) uczestniczy w wyborach na takich samych zasadach jak inni wybor­cy, a w szczególności dysponuje taką samą liczbą głosów w przypadku czynnego prawa wyborczego oraz ma równe z innymi szanse w ubiega­niu się o urząd wybieralny czy mandat przedstawicielski (równość bier­nego prawa wyborczego). Rozwijające normy konstytucyjne ordynacje wyborcze dla tych trzech rodzajów wyborów szczegółowo regulują je­dynie równość wyborców w głosowaniu.

W odniesieniu do biernego prawa wyborczego równość w znaczeniu formalnym gwarantowana jest w ordynacjach poprzez to, że określają one w sposób ogólny i neutralny warunki, które powinien wypełniać każ­dy kandydat.

Zasada równości prawa wyborczego w znaczeniu formalnym wyma­ga, aby każdy wyborca miał stworzoną możliwość brania w równym stopniu udziału w procesie nominacji kandydatów. Wykształciły się w tej dziedzinie różne sposoby mianowania kandydatów:

1) przez zebrania wyborców (sposób ten obowiązywał np. w Anglii w XIX w.),

2) przez specjalnie do tego celu powołane organy (np. przewidziane przez ordynację do Sejmu z 1935 r. zgromadzenia okręgowe),

3) partie polityczne (np. w Niemczech),

4) prawybory - tzn. wybory kandydatów na przedstawicieli z ramienia określonej partii dokonywane przez jej członków (występują w USA),

5) organizacje polityczne i społeczne (np. w Polsce według ordynacji wyborczej do Sejmu z 1993 r.),

6) określona liczbowo grupa wyborców (np. w Polsce według ordynacji wyborczej do Sejmu z 1993 r.).

Z punktu widzenia gwarancji zasady równości prawa wyborczego nie jest możliwe zmonopolizowanie mianowania kandydatów przez prawem wskazane organizacje czy partie i w państwie demokratycznym powinna zawsze być stworzona wyborcom możliwość udziału w tym procesie.

133.  Aspekty zasady bezpośredniości prawa wyborczego.

Walka o wprowadzenie tej zasady, zabraniającej podejmowania decy­zji o obsadzeniu stanowiska wybieralnego przez kogoś innego poza wy­borcą, związana była z dążeniem do upowszechnienia prawa wyborcze­go.

W krajach demokratycznych bezpośredniość wyborów implikuje wska­zywanie przez samego wyborcę popieranego przez niego kandydata lub listy. Przy wyborach z zastosowaniem list mogą być:

1. Listy zamknięte, tzn. takie, na których kolejność kandydatów jest wiążąca dla wyborcy (uniemożliwia wyborcy wskazanie konkretnej osoby lub konkretnych osób cieszących się jego poparciem; przyjmuje się, że wyborca aprobując listę popiera wszystkich umieszczonych na niej kan­dydatów; w tym wypadku jednak to podmioty zgłaszające listę i decy­dujące o kolejności kandydatów na niej przesądzają o otrzymaniu man­datu)

2. Listy otwarte, gdzie on sam dokonuje preferencji personalnych (zwiększa demokratyzm wyborów dając wyborcy prawo połączenia preferencji programowych z personalnymi i decydowania o tym, kto z popieranej przez niego listy ma realizować aprobowany przez niego program. Wyborca może wskazać „swojego" kandydata, albo stawiając przy jego nazwisku znak (np. „x"), albo skre­ślając kandydatów, których nie aprobuje.)

Możliwe jest też głosowanie kumulatywne (wyborcy daje się do dyspozycji tyle głosów, ile mandatów jest do ob­sadzenia w okręgu). Może on wtedy udzielić poparcia tylu kandydatom ile ma głosów, bądź skumulować swoje głosy i oddać je np. na jednego kandydata.

W niektórych krajach stosuje się jeszcze inne rozwiązanie:

Tzw. system głosów przenoszonych (wyborca sam ustala wtedy prefe­rowaną przez siebie kolejność kandydatów na liście). Przy podziale man­datów otrzymują je kolejno ci kandydaci, którzy na największej liczbie list uzyskali najlepsze miejsca.

Tzw. system pióropusza (lub inaczej - system zmieszania)- tutaj wyborca nie musi udzielić poparcia kan­dydatom z jednej listy, ale może dać wyraz swoim preferencjom w sto­sunku do kandydatów na różnych listach ustalając w ten sposób własną listę. Mandaty uzyskują ci kandydaci, którzy otrzymali najwięcej gło­sów na poszczególnych listach.

134.  Zasada tajności prawa wyborczego.

Zarówno w przeszłości, gdy ją wprowadzano, jak i obecnie zasada tajności prawa wyborczego ma zabezpieczyć wyborcę przed tym, aby ktokolwiek powziął wiadomość, w jaki sposób on głosował. Gwarantuje, więc swobodę podjęcia decyzji. Z tego zaś wynika, że odnosi się ona jednak tylko do samego aktu głosowania i nie rozciąga się na inne stadia procesu wyborczego, w których pożądana jest jawność postępowania, zabezpieczająca przed ewentualnymi oszustwami wyborczymi. Dotyczy to m.in. udzielania podpisem poparcia kandydatom oraz samego udziału w wyborach. Poparcie kandydata ujawnia wprawdzie preferencje poli­tyczne wyborcy, zwłaszcza, gdy może on złożyć podpis popierający tyl­ko raz, lecz wcale nie ogranicza jego swobody decyzji w wyborach i nie uniemożliwia mu zmiany jego preferencji personalnych bądź politycz­nych. To samo można powiedzieć o informacji o udziale wyborcy w wy­borach, szczególnie w tych krajach, w których wprowadzono obowiązek wyborczy wyrażający się w nałożeniu na niego prawnego obowiązku wzięcia czynnego udziału w wyborach. Nie wymusza on na wyborcy głosowania w określony sposób, a nawet oddania ważnego głosu, gdyż naruszałoby to zasadę tajności i zasadę wolnych wyborów.

135.  Funkcje prawa wyborczego.

Funk­cje spełniane przez wybory w każdym społeczeństwie zalezą od szeregu czynników właściwych tylko danemu społeczeństwu, tj. jego struktura, kształt systemu partyjnego, występowanie poważnych konfliktów społecznych itp. W państwie demokratycznym wybory stały się podstawo­wym sposobem powoływania parlamentu, organów samorządowych oraz niektórych innych organów państwowych (w wielu krajach zwłaszcza głowy państwa) i jednym z najważniejszych zjawisk w życiu politycznym. Do funkcji wyborów zaliczamy:

1) Funkcję kreacyjną,

Z istoty wyborów wynika, ze ich sens polega na wyłonieniu, kształtowaniu składu personalnego organów przedstawicielskich na okres ich kadencji i rekrutacji dzięki temu elit politycznych. Dzięki wyborom orga­ny przedstawicielskie mogą zaistnieć, a to z kolei umożliwia właściwe funkcjonowanie pozostałych elementów systemu organów państwowych.

2) Funkcją wyrażania woli wyborców.

Wyborcy mogą dokonując elekcji wyrazić poparcie dla określonego programu politycznego, w którym kandydaci na przedstawicieli i ich ugrupowania, partie polityczne itp. prezentują wyborcom zadania organów państwowych w różnych dziedzinach życia. Wyborcy udzielając preferencji programowej sami artykułują w pewnym sensie własne po­glądy i interesy. Determinują w ten sposób postępowanie przedstawi­cieli i działalność organów przedstawicielskich, których skład ustalili w wyniku wyborów.

3) Funkcja legitymująca.

Organy przedstawicielskie i sami przedstawiciele uzyskują dzięki wy­borom prawną legitymację do sprawowania władzy w imieniu i w inte­resie wyborców. Wybory legitymują tez cały system polityczny i ekipę rządzącą mającą oparcie w większości parlamentarnej wyłonionej w wy­borach. Pozwalają domniemywać, ze ma ona upoważnienie do działania za wyborców. Legitymacja ta musi być regularnie, periodycznie odna­wiana, gdyż inaczej zanikłaby z biegiem czasu.

4) Funkcję kontrolną

Periodycznie dokonywane wybory umożliwiają kontrole nad organa­mi przedstawicielskimi ze strony wyborców zapewniając zgodność działalności tych organów z wolą suwerena.

5) Funkcję integracyjną

Wybory umożliwiają zespolenie się wyborców wokół pewnych wartości społecznych, celów politycznych i programów. Służą ujęciu konfliktów społecznych, politycznych, gospodarczych itp. w ramy postępo­wania wyborczego i przyczyniają się do ich pokojowego rozwiązania, przenosząc walkę o władzę na płaszczyznę konkurencji różnych programów. Wyniki wyborów pokazują realny zakres oddziaływania poszcze­gólnych partii, programów, idei itp. Pluralistyczne społeczeństwo dzięki wyborom staje się wspólnotą zdolną do działania poprzez organy wyło­nione w ich wyniku.

136.  Pojęcie i rodzaje systemów wyborczych.

a) Pojęcie systemu wyborczego

System wyborczy rozumiany być może dwojako:

1) System wyborczy sensu largo oznacza ogół zasad określających tryb przygotowania i przeprowadzenia wyborów oraz podziału mandatów. Stanowi jakby sumę wszystkich zasad prawa wyborczego ustanowio­nych w normach prawnych. Jego podstawowym elementem jest, więc prawo wyborcze w znaczeniu przedmiotowym.

2) System wyborczy sensu stricte oznacza ogół zasad ustalania wyni­ków wyborów. W tym znaczeniu używa się właśnie zwykle pojęcia systemu wyborczego.

Mówi się o prawie podmiotowym (bierne, czynne) i przedmiotowym (ogół norm regulujących przeprowadzanie wyborów).

b) Rodzaje systemów wyborczych

W drugim z podanych znaczeń, tzn. w przypadku systemu wyborcze­go sensu stricto występować może wiele wariantów (oblicza się, że jest ich ponad 300). Konkretny kształt sposobu ustalania wyników wybo­rów w danym kraju nie jest przypadkowy. Ze względu na jego wpływ na skład organów przedstawicielskich zawsze wywołuje on szerokie dy­skusje. Dzieje się tak dlatego, że przy danym stopniu poparcia wybor­ców dla poszczególnych kandydatów bądź list, poprzez wprowadzenie różnych systemów wyborczych osiągnąć można różny efekt, jeśli chodzi o skład polityczny organów przedstawicielskich.

Zasadniczo wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje systemów wybor­czych i różne ich odmiany:

1. Systemy większościowe

Historycznie ukształtowały się one wcześniej. Charakteryzują się one tym, że mandat przyznaje się temu kandydatowi w okręgu jednomandatowym lub tej li­ście w okręgu wielomandatowym, która uzyska największą liczbę głosów (na marginesie należy zauważyć, iż nie jest prawdą, jakoby systemy te mogły funkcjonować tylko w okręgach jednomandatowych)

2. Systemy proporcjonalne

W okresie francuskiej rewolucji 1789 r. zaczęto szerzej zwracać uwagę na wszelkie aspekty równości praw politycznych. Zaowocowało to m.in. poszukiwaniami nowych, sprzyjających równości, rozwiązań w zakresie prawa systemu wyborczego lepiej oddających relację między dwiema wielkościami: ilością głosów oddanych w wyborach na dane ugrupowa­nie a liczbą otrzymanych przez nie mandat~. Pojawiła się idea stwo­rzenia proporcjonalnego systemu wyborczego (Condorcet, Gergonne). Od tego czasu zaproponowano wiele jego wariantów. Cechą ich wszystkich jest dążenie do zapewnienia podziału mandatów wyborczych pomiędzy poszczególne ugrupowania, komitety wyborcze itp., które wystawiły li­sty wyborcze, proporcjonalnie do liczby głosów oddanych na nie w wy­borach. Uzasadnia się to tym, że skoro lud rządzi wybierając większo­ścią głosów przedstawicieli, to ich poglądy powinny odzwierciedlać roz­kład opinii wśród wyborców. Każdy powinien mieć więc równy wpływ na stanowisko wyrażane przez parlamentarzystów.

W wielu systemach proporcjonalnych wykorzystywany jest iloraz wyborczy powstający w wyniku podziału liczby głosów przez liczbę będą­cych do dyspozycji mandatów. Pozwala on określić liczbę głosów nie­zbędną do uzyskania mandatu. Może on mieć charakter:

1) zmienny, gdy tworzony jest w wyniku dzielenia liczby głosów odda­nych w konkretnym okręgu wyborczym przez liczbę mandatów przy­padających na ten okręg;

2) stały, gdy obliczany jest w wyniku podziału ogólnej liczby głosów oddanych w całym kraju przez ogólną liczbę mandatów.

Użycie ilorazu wyborczego nie pozwala do końca na ustalenie wyni­ków wyborów, gdyż ilości głosów oddawanych na poszczególne listy nie są prostą wielokrotnością ilorazu. Pozostaną zawsze pewne reszty, mniejsze od ilorazu oraz mandaty nieobsadzone. Dla zakończenia roz­działu mandatów stosuje się najczęściej jedną z dwóch metod:

Metoda największej reszty. Po ustaleniu ilorazu wyborczego dzieli się przez niego liczbę głosów oddanych na każdą listę. Otrzymane licz­by całkowite wyznaczają liczbę mandatów przypadających na poszcze­gólne listy. Mandaty nieobsadzone przyznaje się kolejno tym listom, któ­rym pozostały największe reszty - tzn. największa ilość nie wykorzysta­nych głosów.

Metoda największej przeciętnej (średniej). Po ustaleniu ilorazu wy­borczego dzieli się przez niego liczbę głosów oddanych na każdą listę. Otrzymane liczby całkowite wyznaczają liczbę mandatów przypadających na poszczególne listy. W celu dokonania rozdziału mandatów nie­ obsadzonych do liczby mandatów uzyskanych już przez poszczególne listy dodaje się 1 (tzw. mandat fikcyjny) i przez tę liczbę dzieli się sumy głosów, jakie padły na poszczególne listy. Mandaty nieobsadzone przy­dziela się tym listom, które w wyniku tego działania uzyskały najwięk­sze ilorazy.

Stworzono wiele systemów proporcjonalnych. Tylko niektóre z nich znalazły praktyczne zastosowanie. Do używanych współ­cześnie najczęściej należą:

1.System d'Hondta. Polega on na tym, że liczbę głosów oddanych na poszczególne listy wyborcze dzieli się przez kolejne liczby naturalne. Otrzymane w ten sposób ilorazy grupuje się w kolumnach odrębnych dla każdej listy. O przyznaniu mandatów poszczególnym listom decyduje kolejność największych ilorazów

2. System St. Lague. Jest bardzo podobny do systemu d'Hondta, ale w swej podstawowej postaci przewiduje dzielenie ilości głosów uzyska­nych przez poszczególny listy nie przez kolejne liczby naturalne, lecz przez kolejne liczby nieparzyste. Wyniki wyborów ustala się tak jak w systemie d'Hondta w oparciu o kolejne najwyższe ilorazy.

3. System Hare'a-Niemeyera. Polega on na tym, że liczbę głosów od­danych na każdą z list wyborczych dzieli się przez sumę ważnie odda­nych głosów na wszystkie listy. Otrzymane wyniki mnoży się przez licz­bę mandatów przypadających na dany okręg. Następnie ustala się liczbę mandatów przypadających na poszczególne listy. Odpowiada ona liczbie całkowitej otrzymanej w wyniku tego działania. Mandaty nieobsadzone rozdziela się według metody największej reszty.

W nauce prawa konstytucyjnego po dokładniejszych analizach skut­ków stosowania poszczególnych z opisanych tu systemów zauważono, że:

systemy d'Hondta i St. Lague'a w wersji z pierwszym dzielnikiem 1,4 sprzyjają partiom dużym.

Metoda największej reszty preferuje partie małe

system Hare'a-Niemeyera jest neutralny i nie faworyzuje żadnych ugrupowań.

3. Systemy mieszane

Stanowią one kombinację elementów systemów większościowych i proporcjonalnych w stosunku pół na pół. Gdy relacja ta nie będzie zachowana, nie można mówić o systemie mieszanym, a będziemy mieli

do czynienia jedynie ze zmodyfikowanym systemem, którego elementy przeważają. Egzemplifikacją tego może być, mylnie uznawany niekiedy za system mieszany, system wyborczy do niemieckiego Bundestagu. Jest to w istocie wersja systemu proporcjonalnego, nazywana zracjonalizo­wanym systemem proporcjonalnym.

137.  Rodzaje większościowych systemów wyborczych.

Istnieją dwa rodzaje systemów większościowych:

1.System większości bezwzględnej - kandydat lub lista muszą uzyskać więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. W przypadku, gdy wyniku takiego nie osiągnie w danym okręgu wyborczym żaden kandydat lub lista, istnieje konieczność przeprowadzenia drugiej tury głosowania. Może być ona oparta dalej na większości bezwzględnej, ale wówczas przecho­dzą do niej tylko dwaj kandydaci lub dwie listy, które otrzymały w 1 turze najwięcej głosów (np. system stosowany w Polsce w wyborach prezy­denckich). Jeżeli do II tury przechodzą wszyscy kandydaci lub listy z tury I, to wtedy stosuje się już wybór względną większością głosów. Można przy tym stosować klauzule zaporowe wobec kandydatów lub list, które w I turze nie uzyskały określonego minimum głosów w okrę­gu (np. we Francji w wyborach do Zgromadzenia Narodowego 12,s%). Chęć osiągnięcia sukcesu w II turze wymusza zwykle zawieranie koali­eji wyborczych dla zwiększenia szans danego kandydata lub listy.

2.System większości względnej - kandydat lub lista musi otrzymać więcej głosów niż konkurenci. Ponieważ wystarczy tu tylko większość zwykła, a tę łatwo jest osiągnąć, nie ma potrzeby przeprowadzania II tury wyborów i cały proces wyborczy ulega uproszczeniu.

138.  Pojęcie partii politycznej.

Partie -organizacje zrzeszające na zasadach równości i dobrowolności obywateli w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształto­wanie polityki państwa. Ustawa o partiach politycznych z 27.6.1997 r. (art. 1 ust. 1) uzupełnia tę definicję dwoma elementami: partia politycz­na powinna występować pod określoną nazwą oraz jej celem, oprócz wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki pań­stwa, może być sprawowanie władzy publicznej.

W literaturze prawniczej i politologicznej, czy socjologicznej powszechnie zwraca się uwagę na następujące cechy partii:

1) posiadanie struktury organizacyjnej,

2) dobrowolne członkostwo,

3) program działania,

4) dążenie do zdobycia władzy państwowej lub wpływania na ośrodki nią dysponujące.

Niekiedy wskazuje się jeszcze na takie elementy, jak reprezentowanie przez partię interesów określonej grupy lub grup społecznych, czy po­siadanie własnej ideologii.

Funkcje partii politycznych:

1) artykulacyjna-polega na artykulacji opinii poszczególnych grup spo­łecznych, a także na kształtowaniu tej opinii,

2) wyborcza - polega na udziale partii w przygotowaniu i przeprowa­dzaniu wyborów do organów przedstawicielskich (formułowanie pro­gramów, wyłanianie kandydatów, delegowanie mężów zaufania do komisji wyborczych),.

3) wyłanianie elit politycznych, desygnowanie kandydatów do piasto­wania różnych urzędów publicznych,

4) integracyjna - polega na podejmowaniu działań na rzecz integracji grup społecznych stanowiących społeczne zaplecze

139.  Geneza partii politycznych,

Wśród wielu czynników przyczyniających się do powstania partii po­litycznych trzy miały największe znaczenie:

1) Rozwój parlamentaryzmu. Już w zgromadzeniach stanowych ich członkowie łączyli się w grupy, frakcje. Istniały one krótko (np. na czas jednego głosowania) i nie posiadały obliczonego na dłuższy okres programu ani skrystalizowanych struktur. Zrzeszały w luźnych formach (np. klubu politycznego) zwolenników pewnych idei. Pierwsze dłużej działające frak­cje powstały w XVII w. W parlamencie angielskim byli to torysi (kon­serwatyści) i wigowie (liberałowie), w rewolucyjnym parlamencie francu­skim - jakobini, żyrondyści, kordelierzy, a w Stanach Zjednoczonych ­federaliści i republikanie. Z nich później wykształciły się partie polityczne.

2) Idee liberalne i oświeceniowe. Propagowały prawa jednostki i po­przez to stymulowały żywiołowy rozwój różnych form stowarzyszania się, zastępujących skostniałe i odgórnie kontrolowane organizacje spo­łeczne (stany, cechy, gildie, zgromadzenia lokalne). Powstały wówczas różne związki: od tajnych przez półjawne po związki studenckie, kultu­ralno-literackie, czy też związki czytelników określonych gazet. Z cza­sem niektóre z nich przekształciły się w partie polityczne.

3) Upowszechnianie się prawa wyborczego. Prowadził do zmiany dotychczasowych sposobów kreacji parlamentu i implikował szeroką akcję kandydatów na parlamentarzystów prowadzoną wśród społeczeństwa. Dla zapewnienia sobie masowego poparcia musieli oni połączyć swoje wysiłki wokół pew­nych elementów programowych i oprzeć się na strukturze terenowej po­magającej im pozyskać zwolenników (np. casus clubs w Stanach Zjed­noczonych). Z jednej strony powodowało to powstawanie partii poli­tycznych z już istniejących klubów, zrzeszeń itp., lub też stymulowało zakładanie całkiem nowych partii jako odpowiedzi na konkretne zapo­trzebowania społeczne (np. powstawanie partii z inicjatywy związków zawodowych). Poza tym oddziaływało to na przekształcenia charakteru samych partii - z elitarnych i kadrowych w masowe.

140.  Klasyfikacje partii politycznych ze względu na rodzaj przywództwa.

1) partie zdecentralizowane, oparte na zasadzie demokracji wewnętrz­nej - cechuje je autonomia organizacji terytorialnych i pozostawianie w gestii organizacji terenowych, lokalnych ważnych decyzji politycz­nych; zdarza się nawet gwarantowanie w statutach praw opozycji we­wnątrzpartyjnej oraz wyposażanie organizacji lokalnych w prawo wy­suwania kandydatów na przedstawicieli w drodze prawyborów - tzn. poprzez wybory dokonywane przez członków danej partii (np. w Sta­nach Zjednoczonych);

2) partie scentralizowane - cechuje je silne zhierarchizowanie struktu­ry wewnętrznej i podporządkowanie organizacji terenowych i lokal­nych organom (instancjom) centralnym, skupiającym w swych rę­kach prawie całą władzę organizacyjną.

141.  Klasyfikacja partii politycznych ze względu na wpływ na władzę.

1)partie rządzące - uczestniczące same lun w koalicji z innymi bezpośrednio w procesie sprawowania władzy

2)partie opozycyjne - nie mają bezpośredniego wpływu na podejmowanie i realizację decyzji państwowych; wyróżnia się opozycję parlamentarną i pozaparlamentarną. W niektórych państwach największa partia opozycyjna ma ustawowo określone uprawnienia w procedurze parlamentarnej np. Wielka Brytania

142.  Klasyfikacje partii politycznych ze względu na członkostwo.

1)partie elitarne - liczą niewielu członków, ale za to bardzo aktywnych politycznie, nie posiadają zawodowego aparatu partyjnego

2)partie kadrowe - składają się z niewielu, ale za to aktywnych świadomych członków zorganizowanych wokół aparatu partyjnego, którym kierują fachowcy

3)partie członkowskie - dążą do organizacyjnej integracji członków w ramach swoich struktur i stworzenia w ten sposób pewnej wspólnoty

4)partie masowe - dążą do objęcia swoim zasięgiem możliwie największej ilości osób i dlatego chcą reprezentować różne interesy, tworzą formy organizacyjne mające poszerzyć ich bazę - np. organizacje zawodowe

143.  Pojęcie systemu partyjnego.

U podwalin ustrojów demokratycznych leży wolność zrzeszania się obejmująca nie tylko wolność tworzenia partii politycznych, ale też wolność działania. Nie oznacza to jednak, że istnienie partii politycznych jest konieczną cechą ustroju demokratycznego. Wolność tworzenia i i działania partii nie prowadzi także sama przez się do powstania we wszystkich państwach demokratycznych takich samych systemów partyjnych, tzn. układu stosunków między legalnie działającymi partiami politycznymi. Na jego ostateczny kształt wpływa wiele czynników tj. tradycja, struktura polityczna, stopień rozwoju ekonomicznego, doświadczenia historyczne. Należy zauważyć że raz wykształcony system partyjny ulega względnej stabilizacji, a jego zmiany mają co najwyżej ewolucyjny charakter, chyba że są one następstwem zasadniczych zmian ustrojowych.

144.  Klasyfikacje systemów partyjnych.

a)System monopartyjny

Istnieje w nim jedna partia, samodzielnie sprawująca władzę. Można w tym przypadku wątpić, czy da się w ogóle mówić o systemie. Na pewnym szczeblu uogólnień można jednak to uczynić. Gdy działalność innych partii jest prawnie dozwolona, ale poza jedną istniejącą nie powstały one, można mówić o jakby potencjalnym syste­mie partyjnym. W przypadku zaś prawnego zakazu istnienia innych ­poza jedną - partii cechą szczególną tego systemu jest stosunek tejże partii do partii zakazanych, polegający na wykluczeniu istnienia innych partii. Aczkolwiek system monopartyjny w tej drugiej wersji jest cha­rakterystyczny dla państw totalitarnych, to nie można generalizować i twierdzić, że istnienie w państwie tylko jednej partii, bez względu na jej cechy jakościowe, wyklucza demokrację.

b) System partii hegemonicznej

Istnieje w nim wprawdzie więcej niż jedna partia, ale tylko jedna partia - hegemoniczna - ma decydujący wpływ na władzę państwo­wą. Inne partie pozostają z nią w stałej koalicji i nie mają szans na samodzielne zdobycie władzy lub zajęcie pozycji porównywalnej z par­tią hegemoniczną. Istnienie partii opozycyjnych jest prawnie zakazane. System ten występował w Polsce w latach 1948-1989.

c) System partii dominującej

Bez względu na liczbę legalnie działających w danym państwie partii, tylko jedna z nich zdolna jest do samodzielnego wygrania wyborów i utworzenia rządu cieszącego się poparciem większości parlamentarnej. Pozostałe partie posiadają nieliczną reprezentację w parlamencie lub jej w ogóle nie mają.

d) System dwupartyjny

Bez względu na liczbę legalnie działających w danym państwie partii, ' tylko jedna z dwóch głównych partii może samodzielnie wygrać wybory i utworzyć rząd mający poparcie większości parlamentarnej. Pozostałe i partie posiadają nieliczną reprezentację w parlamencie lub jej w ogóle

nie mają.

e) System wielopartyjny

Więcej niż dwie partie mają w nim szansę wygrania wyborów i utwo­rzenia rządu popieranego przez większość deputowanych. Cechą tego systemu jest brak partii uzyskujących stałą przewagę w wyborach. Partia może zwyciężyć w wyborach samodzielnie lub w koalicji z innymi. Utwo­rzenie koalicji może też nastąpić już po wyborach jako wynik korelacji między liczbą miejsc posiadanych przez poszczególne partie w parla­mencie, a podobieństwami programowymi. Koalicje mogą mieć charak­ter ustabilizowany przynajmniej na czas kadencji parlamentu (np. w RFN po 1949 r., w Polsce w latach 1993-1997) i nietrwały (np. we Włoszech po 1947 r., w Polsce w latach 1989-1993).

145.  Pojęcie organu państwowego.

W państwie demokratycznym naród sprawuje władzę bezpośrednio lub poprzez organy państwowe. Organy nie stoją więc ponad, czy obok suwerena, ale zobowiązane samowykonywać jego wolę.

Organ państwowy (od łac. organum - narzędzie) to ce­lowo zorganizowany i wyraźnie wyodrębniony zespół ludzi i środków, utworzony i działający na podstawie prawa, wykonujący w imieniu pań­stwa określone zadania i mogący dla ich realizacji korzystać ze środków władczych i stosować przymus państwowy.

Z pojęciem organu państwowego wiąże się pojęcie

1. Kompetencji (od łac. competentin - odpowiedniość, zgodność) oznaczającej wynikającą z przepisów prawa zdolność organu państwowego do stosowania praw­nie określonych środków działania służących realizacji jego zadań. Kom­petencja nic jest tylko uprawnieniem, z którego organ państwowy może skorzystać, ale nakłada na niego obowiązek podjęcia określonych dzia­łań w sytuacjach prawem przewidzianych. Kompetencji organu państwowego nie można domniemywać. Zawsze powinna mieć ona podstawę w normie konstytucyjnej lub ustawowej.

2. Funkcji, które należy rozumieć jako zespół skutków, głównie prawnych, jakie w określonej sferze rzeczywistości wywoływane są działaniem organu państwowego. W tym ujęciu funkcje to nic innego jak najważniejsze kierunki działalności danego organu.

3. Formy działania - są to postacie pra­wne aktów, za pomocą, których realizuje on swoje funkcje, korzystając z przysługujących mu kompetencji.

Należy podkreślić, że wbrew formułowanym niekiedy opiniom żadne z tych trzech pojęć związanych z organem państwowym nie jest nad­rzędne wobec pozostałych. Jedna funkcja organu państwowego może np. być realizowana w różnych formach, przy wykorzystaniu wielu kompe­tencji, a z kolei jedna forma działania obejmująca kilka kompetencji może prowadzić do realizacji kilku funkcji

Funkcje organu państwowego wypełniane są przez ludzi, których dzia­łania mogą być zarachowane na rzecz danego organu, przypisane mu, o ile wchodzą w zakres prawem określonych jego kompetencji. Nazywa się ich piastunami danego organu. Noszą oni z reguły nazwy wskazu­jące na ich związek z danym organem - np. poseł, sędzia, minister, wo­jewoda, prezydent. Akty prawne ustalają wymogi, jakie powinni wypeł­niać piastuni poszczególnych organów.

146.  Klasyfikacje organów państwowych.

W doktrynie prawa konstytucyjnego występują różne klasyfikacje orga­nów państwowych przeprowadzane na podstawie rozmaitych kryteriów:

1) przyjmując kryterium liczby piastunów można wyróżnić

• organy jed­noosobowe (np. Prezydent RP, wojewoda)

• organy wieloosobowe (np. Sejm, Senat);

2) biorąc pod uwagę sposób powoływania piastunów dzielimy

• organy państwowe na pochodzące z wyboru (np. Sejm, Senat)

• organy pochodzące z nominacji (np. wojewoda);

3) z punktu widzenia struktury organizacyjnej wyróżnia się

• organy pro­ste, które jako całość wypełniają nałożone na nie zadania (np. Zgro­madzenie Narodowe, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji)

• organy złożone, składające się z kilku jednostek organizacyjnych, które wspól­nie działając realizują kompetencje danego organu państwowego (np. parlament RP złożony z Sejmu i Senatu);

4) stosując kryterium terytorialnego zasięgu działalności dzieli się orga­ny państwowe na

• organy centralne, które wykonują swoje zadania na całym terytorium państwa (np. Rada Ministrów)

• organy terenowe, działają ce na części obszaru państwa (np. wojewoda);

5) ze względu na czas trwania pełnomocnictw wyodrębnia się

• organy powoływane na czas nieokreślony (np. wojewoda)

• organy ka­dencyjne, powoływane w określonym składzie na z góry ustalony czas zwany kadencją i mogące tylko w tym czasie sprawować swoje funkcje (np. Sejm, Prezydent RP); kadencja trwa nieprzerwanie w da­nym okresie czasu, nie może być przez dany organ samowolnie prze­dłużana, ale może być przez niego skrócona, może ją też skrócić w przypadkach prawem przewidzia­nych inny organ państwowy; wydłużyć kadencję danego organu moż­na tylko zmieniając odpowiednią regulację prawną; kadencja kończy się po upływie prawem określonego czasu, z tym że początek i ko­niec kadencji może być dniem wyznaczonym dokładnie lub opisowo;

6) uwzględniając relacje zachodzące pomiędzy organami państwowy­mi wyróżnia się

• organy samoistne - tzn. występujące samodzielnie w stosunkach z innymi organami państwowymi oraz wobec podmio­tów znajdujących się na zewnątrz struktury organów państwowych i obywateli (np. Sejm)

• organy pomocnicze, wypełniające zadania wewnątrz struktury organów państwowych i nie występujące samo­dzielnie w stosunkach z innymi organami państwowymi (np. komisje Sejmu);

7) z uwagi na tryb pracy organy państwowe dzieli się na

• organy działające permanentnie (np. Prezydent RP wojewoda), tzn. mogące w każdej chwili podjąć działanie

• organy działające sesyjnie - funkcjonu­jące tylko podczas sesji, tzn. mające prawo wykonywać swoje kom­petencje w ustalonych okresach czasu (przy czym otwarcie tego okre­su może być uzależnione od zgody innego organu - np. otwarcie sesji parlamentu może być uzależnione od zgody głowy państwa);

8) ze względu na to, czy

• organy, których istnienie przewidziane jest w Konstytucji, czy nie mówimy o organach konstytucyjnych (np. Sejm, Senat) i

• organy poza konstytucyjne (np. Prezydium Sejmu);

9) uwzględniając koncepcję trójpodziału władz i przyporządkowanie poszczególnych funkcji państwa określonym jego organom wyróżnia się trzy grupy organów:

• organy prawodawcze (Sejm, Senat),

• organy wykonawcze (Prezydent RP i Rada Ministrów),

• organy sądownicze (np. sądy powszechne).

Ogół organów państwa jest celowo zorganizowany i tworzy jedność. Nazywamy ją systemem organów państwowych. Niekiedy pojęcie to utożsamiane jest mylnie z pojęciem aparatu państwowego. Aparat pań­stwowy jest terminem zakresowo szerszym niż system organów państ­wowych i obejmuje oprócz organów państwowych, instytucje (np. poli­cję) oraz środki o charakterze materialno - technicznym, służące do rea­lizacji zadań państwa.

147.  Parlamentarny system rządów

Parlament i rząd w założeniu stanowić mają dwa dynamiczne biegu­ny. W razie konfliktu, którego nie są stanie same rozwiązać, rozjemcą pomiędzy nimi jest suweren (np. poprzez wybory). Władza wykonawcza należy do dualistycznej egzekutywy: rządu i głowy państwa. Nawet, gdy głowa państwa nie jest wybierana przez parlament (np. monarcha, pre­zydent pochodzący z wyborów powszechnych), to istnienie rządu uwa­runkowane jest poparciem większości parlamentarnej i może on być przez parlament odwołany (wotum nieufności). W określonych sytuacjach egze­kutywa (lub jeden z jej członów) może rozwiązać parlament, odroczyć jego sesję itp. Członkowie rządu ponoszą przed parlamentem odpowie­dzialność polityczną. Głowa państwa i członkowie rządu ponoszą także odpowiedzialność konstytucyjną. Parlament posiada środki kontroli od­noszące się do rządu jako całości oraz do poszczególnych ministrów. Głowa państwa zobowiązana jest do współdziałania zarówno z rządem jak i z parlamentem, a jej kompetencje mają często jedynie formalny charakter (panuje, a nie rządzi). Wiąże się z tym obowiązek kontrasy­gnaty. Pod pojęciem tym (z łac. contra - przeciw, .rigno - podpisywać) rozumie się podpisanie aktów urzędowych głowy państwa przez pre­miera lub właściwego dla danej sprawy ministra bądź łącznie przez pre­miera i właściwego ministra, niezbędne dla prawomocności tego aktu. Kontrasygnata oznacza przyjęcie przez podmiot kontrasygnujący odpo­wiedzialności politycznej za treść aktu urzędowego głowy państwa.

148.  Prezydencki system rządów

Dąży on do realizacji zasady podziału władz w kierunku maksymal­nej ich separacji (zwłaszcza w relacji między legislatywą a egzekutywą), przy czym różne środki zapewniają, aby rozdział władz nie był zupełny i aby wzajemnie mogły one na siebie oddziaływać. W systemie tym prezydent podobnie jak parlament powoływany jest w wyborach powszechnych. Nie może rozwiązać parlamentu, ale z drugiej strony nie opowiada politycznie przed parlamentem i nie może być przezeń odwołany. Ministrowie opowiadają politycznie wyłącznie - lub przede wszystkim przed prezydentem i w rze­czywistości to on sprawuje władzę wykonawczą, która ma charakter monokratyczny. Nie musi mięć poparcia deputowanych, ale _w swojej działalności związany jest ustawami uchwalanymi przez parlament. Nie ma z reguły prawa inicjatywy ustawodawczej, może jednak korzystać z weta wobec ustaw. Gdy dąży do wprowadzenia pewnych rozwiązań, zwraca się do parlamentu z orędziami i tylko w ten sposób pobudza jego aktyw­ność ustawodawczą. W wielu krajach, w których występuje ten system, prezydent ma prawo wydawania rozporządzeń. Parlament uchwala bu­dżet państwa, może powoływać komisje śledcze, uczestniczy w nomi­nacjach wyższych urzędników państwowych i określaniu linii polityki zagranicznej państwa. Ani prezydent ani ministrowie nie mogą łączyć swojego stanowiska z mandatem przedstawicielskim. Prezydent i mi­nistrowie odpowiadają. Jedynie karnie za naruszenie konstytucji, zdradę stanu itp.

149.  Prezydencjalny system rządów (. System prezydencko-parlamentarny, system półprezydencki)

Egzekutywa jest w nim dwuczłonowa. Prezydent wybierany jest w wy­borach powszechnych i dysponuje własnymi kompetencjami umożliwia­jącymi mu kontrolowanie działalności zarówno parlamentu, jak i rządu oraz stymulowania ich działalności, a także rozstrzygania konfliktów mię­dzy parlamentem i rządem. Prezydent nie odpowiada politycznie przed parlamentem, odpowiada jedynie konstytucyjnie i za zdradę stanu. Stoi na straży przestrzegania konstytucji. Rząd powoływany przez prezyden­ta odpowiada politycznie zarówno przed nim, jak i przed parlamentem. Kompetencje ustawodawcze parlamentu są ograniczone poprzez ustale­nie w konstytucji rzeczowego zakresu regulacji ustawowej i przekazanie materii nim nie objętych do normatywnej regulacji rządowi, a także po­przez wprowadzenie specjalnych procedur uchwalania ustaw z pomi­nięciem normalnego trybu ustawodawczego (np. referendum zarządzane przez prezydenta).

150.  Komitetowy system rządów (system rządów zgromadzenia)

Parlament łączy kompetencje ustawodawcze i wykonawcze. Rząd traktowany jako organ wykonawczy i wyłaniany jest spośród członków parlamentu, którzy pełnią funkcje szefów resortów. Rząd działa politycznym kierownictwem parlamentu. W razie konfliktu pomiędzy rządem a parlamentem, parlament nie może zostać rozwiązany, ani rząd ani ministrowie nie mogą zostać także odwołani. Brak jest miejsca na rozjemcze funkcje suwerena. Ze względu na nadrzędną pozycję parlamentu i je­dynie nieliczne możliwości oddziaływania na niego przez rząd (np. po­przez prawo inicjatywy ustawodawczej) system ten wymaga istnienia środków powściągających władzę prawodawczą. Należą do nich np. ele­menty demokracji bezpośredniej czy federalistyczna struktura państwa.

151.  Model monistycznej egzekutywy

Władza wykonawcza skupiona jest w ręku jednego, jednoosobowego organu (monarcha, prezydent). Nie ma w jej ramach żadnych podziałów wewnętrznych. Nie występuje zwłaszcza samodzielny, kolegialny organ posiadający kompetencje wykonawcze (rząd). Osoby kierujące poszczegól­nymi działami administracji (ministrowie, sekretarze stanu) są tylko orga­nami pomocniczymi, nie odpowiadają politycznie przed parlamentem, a ich powołanie na stanowisko zależy w decydującej mierze od zaufania pre­zydenta/monarchy.

152.  Modele organizacji dualistycznej egzekutywy

Władza wykonawcza składa się w tym systemie z dwóch organów ­głowy państwa (z reguły jednoosobowej) i rządu (organu kolegialnego). Wzajemna relacja pomiędzy nimi może być różnie określana. Ze wzglę­du na nią oraz na zasady wewnętrznej organizacji i funkcjonowania rządu wyróżnić można następujące systemy dualistycznej egzekutywy:

a) System gabinetowy

Większość kompetencji władzy wykonawczej w systemie gabineto­wym realizuje współcześnie rząd. Na jego czele stoi premier, który jest organem kierowniczym i odpowiada za działalność rządu przed parla­mentem. Określa on także kierunki polityki rządu i wskazuje kandyda­tów na ministrów, których później zatwierdza parlament lub głowa pań­stwa. Ministrowie kierują podległymi im działami administracji państ­wowej i są w znacznym stopniu niezależni od pozostałych członków rządu oraz premiera, ale muszą działać w ramach linii politycznej nakre­ślonej przez premiera. Ponoszą solidarną odpowiedzialność polityczną przed parlamentem za działania rządu. Oprócz ministrów stojących na czele resortów (ministrowie resortowi), w wielu krajach, które przyję­ły ten system występują tzw. ministrowie bez teki. Mogą oni wypełniać różne funkcje, m.in.: zajmować się stosunkami rządu z parlamentem (np. w Wielkiej Brytanii); reprezentować określoną partię w rządzie, jako jej mężowie zaufania (np. rozwiązanie takie przyjęto w Belgii podczas I wojny światowej); służyć radom innym ministrom (funkcję tę sprawuje doświadczony mąż stanu - np. rozwiązanie takie przyjęto w Nowej Ze­landii w 1957 r.); wypełniać zadania eksperta (np. w Szwecji liczba ta­kich ministrów ustawowo określona jest na 3-5); wypełniać określone funkcje państwowe (np. w Wielkiej Brytanii stanowiska Lorda Strażnika Tajnej Pieczęci). Za ministra bez teki można też uznać premiera, który nie stoi na czele żadnego resortu (np. w Wielkiej Brytanii).

Głowa państwa wyposażona jest w nieliczne kompetencje władzy wy­konawczej, przede wszystkim o formalnym charakterze i wykonuje je zgodnie z propozycjami parlamentu lub rządu. Głowa państwa nie pono­si odpowiedzialności politycznej przed parlamentem i nie może być prze­zeń odwołana. Spełnia głównie rolę czynnika integrującego i moderują cego. W razie konfliktu pomiędzy poszczególnymi władzami lub organa­mi państwowymi powinna starać się doprowadzić do kompromisu. Nie jest to jednak, jak chciał tego B. Constant pouvoir neutre (władza neu­tralna)', a jej kompetencje mają jednoznacznie charakter wykonawczy. System ten występuje np. w Wielkiej Brytanii.

b) System kanclerski

Jest to w istocie odmiana systemu gabinetowego. Różnica przejawia 433 się w mocniejszej pozycji szefa rządu-kanclerza. Dzięki konstruktyw­nemu wotum nieufności (wprowadzonemu po raz pierwszy w Niem­czech) parlament może go odwołać jedynie, gdy równocześnie wskaże nowego kandydata na szefa rządu i odwołując kanclerza i rząd dotych­czasowy jest w stanie wybrać nowego kanclerza i nowy rząd.System ten występuje np. w Niemczech.

c) System resortowy

Premier jest wśród ministrów primus inter pares. Przewodniczy po siedzeniom rządu i koordynuje działalność poszczególnych jego człon­ków. Każdy minister samodzielnie kieruje określoną dziedziną admini­stracji państwowej i posiada własne kompetencje. Jego pozycja jest rów­na pozycji innych ministrów. Sprawy przekraczające zakres właściwości jednego ministra, a należące do kompetencji władzy wykonawczej nie­zastrzeżonych dla głowy państwa rozstrzyga kolegialnie cały rząd. Pozycja i kompetencje głowy państwa w tym systemie są podobne jak w systemie gabinetowym.

System ten występuje np. w Austrii.

d) System Prezydencjalny

Premier kieruje bieżącymi pracami rządu, ale głowa państwa ma „hegemoniczny wpływ na rząd, przewodniczy jego posiedzeniom i uczestniczy w jego pracach. Mianuje ona i odwołuje premiera i na jego wniosek mianuje i odwołuje ministrów. Nie może jednak wbrew woli parlamentu decydować o dalszym istnieniu rządu. Rząd odpowiada politycznie za­równo przed głową państwa, jak i przed parlamentem. Ministrowie stoją na czele określonych działów administracji państwowej. Są w znacznym stopniu niezależni od pozostałych członków rządu, ale działają w ra­mach linii politycznej nakreślonej przez głowę państwa. Głowa państwa ma pozycję silniejszą niż w systemie gabinetowym. Część jej aktów wymaga kontrasygnaty premiera i właściwego ministra, który ponosi za nie odpowiedzialność przed parlamentem. Część jej ak­tów może jednak być wydawana bez kontrasygnaty.

153.  Modele organizacji parlamentu

Obecnie w państwach demokratycznych wyodrębnić można następu­jące rozwiązania modelowe dotyczące drugiej izby parlamentu:

Izba wyższa (izba refleksji)

Do jej zadań należy udział w procesie ustawodawczym, zatwierdza ona ustawy uchwalone przez pierwszą izbę, w większości krajów ma również prawo inicjatywy ustawodawczej oraz może proponować wno­szenie poprawek do ustaw uchwalonych przez pierwszą izbę. Druga izba wypełniając te zadania nie służy obecnie (tak jak w wielu krajach w po­przednich stuleciach) oporowi wobec zbyt radykalnej pierwszej izby, ale staje się strażnikiem dobrego prawa, izbą refleksji nad ustawami uchwa­lanymi przez pierwszą izbę. Typ ten, występujący najczęściej w unitar­nych państwach demokratycznych przyjęty został w konstytucjonali­zmie polskim w 1921 r. i po 1989 r.

Są różne sposoby tworzenia drugiej izby tego typu:

1) w oparciu o posiadanie tytułu arystokratycznego uzyskanego przez dziedziczenie lub mianowanie przez monarchę (np. angielska Izba Lordów),

2) w drodze wyborów powszechnych

3) w drodze nominacji dokonywanej przez głowę państwa (np. w Kanadzie),

4)w oparciu o kryteria mieszane (np. część członków izby pochodzi z wyboru a część z nominacji - tak w Polsce w latach 1935-1939).

Izba reprezentująca kraje federalne

Do jej zadań należy reprezentacją krajów federalnych (stanów, kantonów) w państwie federalnym. Kompetencje tego rodzaju izb są różne w poszczególnych państwach. W jednych obie izby parlamentu biorą równoprawny udział w ustawodawstwie, a oprócz tego mają własne, za­strzeżone tylko dla siebie kompetencje (np. w Stanach Zjednoczonych). W innych obie izby mają równo prawną pozycję ustrojową(np. w Szwaj­carii), a w jeszcze innych ich zadania są zbliżone do zadań tzw. izby wyższej (np. w Austrii).

Występują różne sposoby tworzenia izb tego rodzaju:

1) wybory powszechne w poszczególnych krajach federalnych (np. w Stanach Zjednoczonych, Szwajcarii);

2) wybory dokonywane przez legislatury w poszczególnych krajach fe­deralnych (np. w Austrii);

3) wybory dokonywane przez egzekutywy w poszczególnych krajach federalnych (np. w Niemczech).

W tego typu izbie poszczególne kraje związkowe reprezentowane mogą być przez równą liczbę przedstawicieli (np. w Stanach Zjednoczonych) lub przez liczbę przedstawicieli zależną od liczby ich mieszkańców (np. w Niemczech, Austrii).

Izba typu islandzkiego

W dwóch państwach nordyckich: Islandii i Norwegii deputowani obu 392 izb wybierani są w jednych wyborach powszechnych w ten sam sposób,

a po wyborach dzielą się na dwie izby o jednakowych kompetencjach, przy czym w jednej izbie zasiada mniejsza ich część (w Islandii 1/3, w Norwegii 1 /4), a w drugiej pozostali. Podział ten ma znaczenie dla pro­cesu ustawodawczego, ale niektóre działania izby podejmują wspólnie'.

Izba tzw. reprezentacji funkcjonalnej

Izba tego typu reprezentuje różnego rodzaju interesy, organizacje, związki itp. Ten typ drugiej izby jest niezwykle rzadki. Występuje w pewnym zakresie w Irlandii, gdzie członków drugiej izby wybierają kurie reprezentujące określone interesy, uniwersytety itp. Ma on bar­dziej walor modelu teoretycznego i nie został w pełni zrealizowany w żadnym państwie.

Istnieć mogą dwa rozwiązania określające stosunki między izbami:

1) równość obu izb polegająca na tym, że mają one identyczne kom­petencje, a różnice zdań między nimi usuwane są w trakcie skompliko­wanego i długotrwałego procesu umożliwiającego zawarcie kompromi­su, a gdy nie uda się go osiągnąć sprawa nie zostaje rozstrzygnięta przez parlament (rozwiązanie takie występuje np. w Szwajcarii);

2) supremacja jednej z izb (model dwuizbowości nierównoważnej) polegająca na tym, że jedna izba ma węższe uprawnienia niż druga i duża część jej kompetencji mieści się w zakresie działania drugiej, a ponadto w razie różnicy zdań między izbami decyduje stanowisko tej drugiej.

154. Grupy interesu (Lobby)

Wzrost zadań współczesnego państwa przyczynia się do rozszerzenia zakresu kompetencji jego organów i obejmowania nim coraz to nowych dziedzin stosunków społecznych. To z kolei komplikuje relacje zacho­dzące pomiędzy organami państwa i społeczeństwem, implikując powsta­nie różnego rodzaju organizacji pośredniczących, innych niż partie poli­tyczne, a pragnących oddziaływać na organy państwowe tylko w kierunku realizacji określonych celów, interesów, załatwienia konkretnej sprawy i- niedążących do zdobycia władzy. Tą ostatnią cechą różnią się one istotnie od partii politycznych. Kolejna różnica tkwi w tym, że chociaż partie również reprezentują określone interesy, to cele, które chcą osiąg­nąć, mają szerszy zakres podmiotowy (dotyczą z reguły większych licz­bowo grup, warstw społecznych) i przedmiotowy (dotyczą różnych dzie­dzin życia politycznego, społecznego i gospodarczego) niż interesy pro­mowane przez te organizacje pośredniczące. Szczególne miejsce wśród nich zajmują grupy interesów (związki interesów, grupy nacisku, grupy i presji). Są to grupy osób połączonych wspólnotą interesu i wpływających dla jego realizacji na organy państwowe. Chodzi tu oczywiście o grupy działające przez dłuższy czas i będące w stanie systematycznie wywie­rać wpływ na organy państwowe. Często przedstawiciele takich grup spotykali się z parlamentarzystami w kuluarach parlamentu (stąd nazwa lobby) i tam przekazywali im swoje postulaty oraz uzgadniali ewentualne świadczenia z ich strony na rzecz danego parlamentarzysty w zamian za poparcie ich interesów.

W wielu krajach instytucja lobbyingu odgrywa obecnie duża rolę. Gru­py interesów starają się oddziaływać nie tylko na parlamenty, ale także na organy egzekutywy, samorządy, czy też ponadnarodowe organy Unii Europejskiej. Czynią to w tak różnorodnych formach, że nawet wymie­nienie ich wszystkich jest trudne. Do najczęściej występujących należą: opiniowanie projektów ustaw, akcje propagujące określone poglądy w środ­kach masowego przekazu, subwencje finansowe w wyborach udzielane poszczególnym partiom lub kandydatom, strajki, demonstracje, blokady dróg itd. Warto przy tym pamiętać, że lobbying jest z jednej strony dzia­łaniem wielopłaszczyznowym. Jedna organizacja może korzystać z róż­nych form, działania różnych organizacji mogą się na siebie nakładać i przez to wzmacniać, bądź zajdzie zjawisko odwrotne - różne grupy interesów będą ze sobą rywalizować dążąc do realizacji przeciwstaw­nych celów, co z kolei osłabia znaczenie organizacji lobbistycznych.

Powszechnie uznaje się, że znaczenie grup interesów w danym pań­stwie i relacje między nimi a organami władzy publicznej wyznacza kul­tura polityczna w danym społeczeństwie. Stąd w szeregu państw lobby­ing, mimo że odgrywa dużą rolę, jest nieuregulowany prawnie. Z kolei w innych państwach wzrost znaczenia grup nacisku sprawił, że ich dzia­łalność poddano regulacji prawnej. Wyróżnić tu można trzy modele praw­nego unormowania lobbyingu:

1) rozbudowanej regulacji konstytucyjnej i ustawowej;

2) rozbudowanej regulacji ustawowej i jedynie fragmentarycznej regu­lacji konstytucyjnej;

3) fragmentarycznej regulacji ustawowej i braku regulacji konstytucyjne

---