Rozwój poezji w Polsce do XV w.

• Tzw. Poezja „ludowa” (nie zaliczana do dziejów literatury polskiej - twórczość praktycznie nie znana)

• Poezja polsko - łacińska (patrz notatka z poezji łacińskiej)

• Poezja polska (najstarsza „Bogurodzica”, głównie utwory kościelne)

Polska poezja świecka XV w.

• Świecka?

• Żywioł świecki miesza się z elementami religijnymi

• Utworów stosunkowo niewiele (brak rycerstwa, część niezapisanych)

• Poezja ma charakter użytkowy (uczy, napomina, ostrzega, informuje)

• Gł. Anonimowa

• Odzwierciedla życie współczesne twórcy

• Rodzaje:

• Pieśń

• Satyra

• Dialog

• „Spór” postaci alegorycznych

• Epigramat

• Wierszowany list miłosny

POEZJA OBYCZAJOWA

• Słoty tzw. „wiersz o chlebowym stole”

• Prawdopodobnie pierwszy z zachowanych utworów o tematyce świeckiej

• Zniszczony podczas II WŚ

• Początek XV w.

• Autor - prawdopodobnie Przecław Słota, którego „mecenasem” był Tomek z Węgleszyna

• W wierszu widać odbicie konkretnych realiów dworu feudalnego (hierarchia biesiadników przy stole, odpowiednie miejsca i lepsze misy dla dostojnych gości, obsługiwanie ich w pierwszej kolejności)

• Możliwy akcent autobiograficzny („ubogi pan” będący w łaskach u książąt)

• Wiersz należy do popularnej od XII w. grupy utworów o obyczaju biesiadnym (patrz: Autigameratus Frowina)

• Początek i koniec - inwokacja do Boga - prośba o natchnienie, laski zapewniające szczęście w życiu doczesnym

• Następnie:

• Pochwała stołu

• Krytyka złego zachowania niektórych biesiadników

• niewiele wskazań pozytywnych, nauka obyczaju oparta na satyrycznym zarysowaniu błędów

• Zasiadanie do stołu z brudnymi rękami

• Łapczywość, grubiańskie przepychanie się do misy

• Milczenie lub zbyt natrętna gadatliwość

• Zajmowanie nienależnego miejsca

• Wskazówki dla panien uczestniczących w uczcie

• Hołd dla płci pięknej

• Kobiety trzeba chwalić

• Należy usługiwać przy stole

• Panie - ozdoba otoczenia

• Od nich radość i wszelkie dobro odbicie rycerskiego (zachodniego) kultu kobiety

• Konieczność czci, bo:

• Kult kobiety wiąże się z kultem maryjnym

• To praktyczne :] - dzięki temu ( za sprawą Maryi można uzyskać „dobrą śmierć”

• styl dość prosty, ale dosadne, plastyczne porównania, metafory, wykrzyknienia, liczne apostrofy

• pierwszy polski utwór pod którym autor się podpisał

• „Wiersz o wybieraniu żony”

• Piosenka przytoczona w kazaniu Piotra z Mirosławia dotyczącym perykopy (urywka ewangelicznego) o weselu w Kanie Galilejskiej

• Rada, by żonę wybierać nie ze względu na urodę, lub posag, ale zważając na jej dobre obyczaje

• Uroda przemija, bogactwa giną w skutek pożaru, a dobre obyczaje pozostają ułatwiając życie małżonkom

• Piosenka ludowa (cantilena vulgaris)

WIERSZE SATYRYCZNE

• „Satyra na chytrych Kmieciów”

• Znany jako satyra na leniwych Kmieciów - niepoprawne określenie

• Odbicie konfliktu społecznego w polskiej wsi:

• W XV w. w związku z rozwojem folwarków wzrosło zapotrzebowanie na siłę robocza

• Kmiecie sabotowali obowiązkowa pańszczyznę sprzężajną

• W satyrze sprytni kmiecie z premedytacją obniżają efektywność pracy jednocześnie maskując sabotażowy charakter działań

• Sprzeciw wobec obiegowej opinii o chłopach (prostoduszny, związany z przyrodą wieśniak)

• Ukryta w satyrze zachęta do wzmocnienia nadzoru nad chłopami

• Satyra stanowa (wieśniak - podstępny, sprytny obłudnik burzący dany od Boga ład)

• Reguły retoryczne

• Teza - założenie przebiegłości kmieci

• Obszerny materiał dowodowy

• Wniosek - dobitne potwierdzenie tezy

• Wartość literacka - bogaty w szczegóły satyryczny obrazek pracy pańszczyźnianej

• Drobne wiersze:

• „Satyra na księży”

• Zepsucie obyczajowe duchowieństwa - nadużywanie alkoholu

• Trawestacja pieśni religijnej „Chrystus Zmartwych wstał jest || Strzelecki zdrajca jest”

• „dworak szkoda”

• „wymienianka charakterologiczna

• Charakterystyka dziewięciu „stawów” (kategorie socjologiczne, płci, sytuacji rodzinnej itp.)

• „Kolęda się z Allelują wadziła”

• Spór alegorycznych postaci o to kto jest ważniejszy

UTWORY OKOLICZNOŚCIOWE I POLEMICZNE

• „Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku”

• Utwór o bohaterskich zmaganiach Jana Žižki i narodu czeskiego z Zygmuntem Luksemburczykiem (1420-1424)

• Krucjata Zygmunta przeciw husytom

• Oblężenie powstańców

• Ich manewr przebijający przez oblężenie

• Zwycięstwo husytów nad wojskami króla

• Śmiech, drwina, pogarda dla pokonanego króla

• Epitety obelżywe, zdrobnienia

• Andrzej Gałka z Dobczyna „Pieśń o Wiklefie”

• Mistrz sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej

• Kanonik przy kościele św. Floriana

• Zwolennik Wiklefa i wiklefizmu

• Bojąc się procesu o herezję uciekł z Polski

• Pieśń polemiczna i agitacyjna

• Żarliwa wiara w nauki Wiklefa

• Krytyka fałszu i nadużyć kościoła

• 3 cześci:

• Pochwała angielskiego reformatora, zalecenie jego nauk

• Odwołanie się do historii Kościoła (”czysta” nauka vs. „wymysły” papieża)

• Środki obrony przed zepsuciem w kościele - pokonanie „antykrystów” - duchowieństwo katolickie

• Kontrafaktura - podłożenie tekstu husyckiego pod melodię antyhusyckiej pieśni

• Jasność wysłowienia, prostota, konkretność wyrazu, zróżnicowanie tonacji, zaangażowanie uczuciowe podmiotu pieśń - sprawne narzędzie propagandy religijnej

• „Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego”

• Cechy pamfletu polityczno - społecznego

• Historia:

• Tęczyński zamówił zbroję u płatnerza Klemensa, nie wiadomo dlaczego wdał się z nim w sprzeczkę i spoliczkował go, a następnie już na ulicy pobił dotkliwie; żadni zemsty mieszczanie w odwecie brutalnie zamordowali Tęczyńskiego

• Utwór zbudowany na zasadzie kontrastu

• Źli ludzie - mieszczanie(obelgi, poniżające określenie, dorabianie faktów) vs dobry człowiek - Tęczyński (pochwała współczucie)

W KRĘGU ŚMIERCI

• „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”

• Prawie 500 wersów

• Najcenniejszy, najobszerniejszy zabytek średniowiecznej poezji polskiej świeckiej

• Cel - dydaktyczny - przygotowanie człowieka do śmierci poprzez ukazanie powszechności śmierci, równości wobec niej wszystkich, a także marności rzeczy doczesnych

• Utwór przewyższa łaciński pierwowzór

• Wstęp - naznaczenie dydaktycznego i użytkowego charakteru utworu

• Zwrot do wszystkich ludzi - uniwersalność tematu, ale przede wszystkim do tych, co „śmierć ni zacz nie mają”

• Spotkanie w opustoszałym kościele

• uczonego (był „mędrcem wielkim”) Polikarpos - (gr. owocny, płodny), mędrzec - - wobec Śmierci jest nikim, bezradny (błazen, żak)

• Śmierci (szczegółowa charakterystyka: rozkładający się paskudny trup kobiecy z kosą - budzi odrazę, przeraża [ale też groteskowa]

• Groźna władczyni

• Mistrz

• Kaznodzieja

• Kat

• Zderzenie potęgi umysłu z potęgą śmierci

• Potęga umysłu jest znikoma

• Śmierć podaje swój rodowód

• Zrodzona w raju za sprawą grzechu pierworodnego geneza umierania związana z grzechem; zwycięstwo nad nim odniósł dopiero Jezus (drugi Adam)

• Mistrz pragnąc udobruchać śmierć chce jej ofiarować „kołacz” - symboliczny gest przyjaźni

• Nic z tego, Śmierć wykonuje tylko zadanie dane przez boga, jej moc jest wielka, a jej kosa wszystkich dosięgnie; nawet „olbrzymy” - wielcy tego świata nie zdołali jej uniknąć -> motyw vanitas

• Ideał „dobrej śmierci” - ten kto wiódł dobre życie ten nie lęka się umierania

• Nie da się ukryć przed śmiercią

• W oryg. rękopisie brak zakończenia, dopisano używając rosyjskiego przekładu:

• Grzesznicy będą po śmierci cierpieć w piekle prosząc Śmierć o wybawienie, ale wtedy ona nie będzie działać

• Ostrzeżenie dla wszystkich ludzi:

• „Służ Bogu we dnie i w nocy

Unikniesz mąk przy tej pomocy”

• Humor, żywość, plastyka opowieści (brak tego w wersji łacińskiej)

• Śmierć groźna ale i groteskowa - postać ruchliwa, pełna temperamentu

• Satyra na przedstawicieli różnych stanów i zawodów

• Urozmaicenie stylistyczne

• Obrazowe porównania („łaszczy się jako miednica”)

• Przenośnie

• Bogactwo wyraz ów bliskoznacznych (gł. Dotyczących śmierci i zabijania)

• Wyliczenia

• „Skarga umierającego”

• W formie abecedariusza (początkowe litery poszczególnych strof następują w porządku alfabetycznym)

• Podmiot - człowiek na łożu śmierci

• Żal związany z rozstaniem ze światem doczesnym + świadomość, że nie zadbał o zbawienie i „dobrą śmierć”

• Rachunek sumienia, grzechy których się dopuszczał:

• Chciwość

• Rozpusta

• Niespełnianie uczynków miłosierdzia (jałmużna)

• Ktoś trzeci (anioł, osoba przy łóżku ?) mówi, że istnieje możliwość zbawienia

• Sakramenty

• Dobry testament

• Psychomachia złych duchów z umierającym

• Nadzieja w Chrystusa (żal doskonały) i napomnienie (apel) żyjących aby lepiej przygotowali się na śmierć

• Związek utworu z ars bene moriendi

• „Pieśń sandomierzanina”

• Dwie pieśni o charakterze dydaktyczno - moralizującym

• Pieśń 1. - pasyjna pieśń katechetyczna

• Pieśń o ostatnich słowach umierającego Chrystusa wypowiadanych na krzyżu

• Pieśń 2. - modlitwa + wierszowane kazanie + apel moralno polityczny

• Temat - lek przed gniewem Boga, który w różny sposób dotyka grzeszników (wiele przykładów - mitologia, starożytność ST, historia Polski)

• Nawiązanie do najazdu tatarow na Sandomierz w 1259 r.

• „turcyka” - utwór anty tatarsko turecki

• Wezwanie do walki z Turkami i tatarami

POEZJA MIŁOSNA

Twórcy - nie rycerze jak w europie, ale głownie żacy

Poetycka, polska twórczość erotyczna bardzo uboga

• „Chcy ja pannu żalować”

• Cantilena inhonesta - piosenka nieprzyzwoita

• W notatniku księdza była znaleziona

• Swawolna pieśń żakowska

• Skargi na oporną pannę

• Przekonujące zachęty do igraszek miłosnych

• W końcu opór przełamany

• Rozbudowana topika aluzyjna

• Metafory odwołują się do realiów ludowych

• Dwuznaczności i symbole kryjące podtekst erotyczny

• Wszędzie sensy obsceniczne

• „Na pisane perzynie | damy sobie do wole | piwa i medu”

• Inne ułamki erotyków (w innych, większych pismach, zapełniając miejsce)

• Maksymy o istocie miłości

• Wierszowane listy miłosne

• „Dawnom zwiedził cudze strony”

• Dość uboga artystycznie pochwała kobiety

• „W jedności, stałości serca mego”

• Utwór zgodny z artes dictaminis - sztuką pisania listów

• Początek listu - wyraża intymność - sub secreto

• Pozdrowienie - salutatio

• Pozyskanie życzliwości adresatki - Captatio benevolentiae

• Przedstawienie sprawy - narratio (żal tęsknota, smutek)

• Prośba o odwzajemnienie uczuć

• Zakończenie - conclusio - ofiarowanie ukochanej bogu

• Zamiast podpisu - pro nomine

• Post scriptum

• Bogatszy retorycznie od „dawnom…”

ESKLIPICITY I MARGINALIA

• Formuła umieszona na końcu tekstu oznajmiająca o zakończeniu dzieła lub jego części (explicare - rozwijać [zwój])

• Noty na marginesach ale nie tylko; wszędzie tam gdzie było miejsce

• Epigramaty, aforyzmy, przysłowia, zaklęcia, zagadki, westchnienia kopisty, przemyślenia, prośby, ale i refleksje dydaktyczne, przestrogi moralne

WIERSZE MNEMOTECHNICZNE

• Wokabuły wierszowane (słowniki łacińsko polskie)

• Cyzjojany - wierszowane kalendarze służące do zapamiętywania świąt nieruchomych, dni poszczególnych świętych

• Nazwa od cisiojanus - święto 1 I Circumcisio domini - Obrzezanie Pańskie

• Każdemu miesiącowi odpowiada jeden dwuwiersz; tyle sylab ile dni

• Imiona świętych, nazwy świąt najczęściej w formie skróconej

• „Obiecado” Jakub Parkoszowic

• Studiował na AK

• Był proboszczem kościoła na Skałce

• Kanonik kapituły krakowskiej

• Autor pierwszego traktatu o ortografii polskiej (reforma języka Parkoszowica niezbyt udana) do którego zaliczył wiersz mnemotechniczny

---