Ks. Ryszard Czekalski

Dokumenty katechetyczne Stolicy Apostolskiej

po Soborze Watykańskim II

T r e ś ć: Wprowadzenie; 1. Ogólna Instrukcja Katechetyczna; 2. Orędzie Synodu Biskupów do Ludu Bożego; 3. Adhortacja Apostolska „Catechesi tradendae”; 4. Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej; 5. Katechizm Kościoła Katolickiego; 6. Dyrektorium ogólne o katechizacji; Zakończenie.

Wprowadzenie

Sobór Watykański II stanowił przełom w wielu aspektach życia Kościoła katolickiego. Można powiedzieć, bez nadużywania słów, iż był punktem zwrotnym w życiu i działalności Kościoła. Choć od jego zakończenia minęło wiele lat, to w dalszym ciągu, dostrzec można wielorakie braki w realizacji, jakże bogatego materiału, który stał się udziałem Ojców soborowych. Raz jeszcze potwierdziła się zasada, iż od teorii do praktyki, istnieje odległa droga, którą należy przebyć. Po wielu latach od zakończenia Soboru w dalszym ciągu znajdujemy się na drodze realizacji postanowień, zaleceń i wskazań soborowych. Znajdowały one swoje odzwierciedlenie także dokumentach ukazujących się w późniejszym okresie, aż do lat współczesnych.

Sobór Watykański II miał także ogromne znaczenie dla katechezy. Choć wprost w bogatej dokumentacji soborowej nie odnajdujemy żadnego dokumentu katechetycznego, to jednak ogólne idee zawarte w Konstytucjach, Dekretach i Deklaracjach stanowiły inspirację dla wielu dokumentów katechetycznych wydanych w późniejszym okresie. Prezentacja ich stanowić będzie przedmiot niniejszego artykułu.

1. Ogólna Instrukcja Katechetyczna

Dla katechezy i działalności katechetycznej niezwykle ważnym okazał się rok 1971. W tym właśnie roku ukazał się dokument zatytułowany Directorium Catechisticum Generale - DCG (w polskiej literaturze katechetycznej DCG znane jest jako Ogólna Instrukcja Katechetyczna). Dokument ten stanowił owoc decyzji Ojców soborowych, którzy uznali, iż specjalny dokument katechetyczny powinien ukazać się i stanowić drogowskaz dla działalności poszczególnych kościołów partykularnych.

Zaledwie zatem w kilka lat po zakończeniu Soboru, Kościół otrzymał oczekiwany dokument koncentrujący się wprost i jedynie na katechezie. Został on ogłoszony przez Kongregację do Spraw Kleru w dniu 11 kwietnia 1971 roku. Pod dokumentem podpisał się ówczesny Prefekt Kongregacji Kardynał Ioannes I. W r i g h t oraz Sekretarz Kongregacji Biskup Petrus P a l a z z i n i.

Ogólna Instrukcja Katechetyczna składa się z sześciu części (134 numery) i dodatku (5 numerów):

Część I - Aktualność problemu.

Część II - Posługa słowa.

Część III - Chrześcijańskie orędzie.

Część IV - Elementy metodologii.

Część V - Katecheza dostosowana do wieku.

Część VI - Działalność duszpasterska przez posługę słowa.

Dodatek - Pierwsza spowiedź i Komunia święta.

Dokument z 1971 roku skierowany został przede wszystkim do konferencji episkopatów, biskupów, i pod ich kierunkiem pracujących kierowni­ków katechetycznych ośrodków diecezjalnych. Wytyczne tego oficjalnego dokumentu wyraźnie ukazują orientację katechetyczną, uznaną i zalecaną przez czynniki kierownicze w Koście­le. Części zasadnicze tego dokumentu, mówiące o Obja­wieniu, naturze katechezy, kryteriach i zasadniczych elementach treściowych, posiadają charakter obowiązujący. Pozostałe zaś części są raczej sugestiami do opracowania w bardziej szczegółowych dyrektoriach na­rodowych, które powinny być przygotowane na szczeblu krajów czy prowincji.

W części pierwszej omówiona została aktualna sytuacja życia religijnego we współczesnym świecie i Kościele. Wskazano na ciągły rozwój współczesnego świata oraz na współczesny pluralizm i dynamizm epoki. Zwrócono także uwagę na tradycyjne formy wiary, indyferentyzm religijny, ateizm, wiarę i różnorodność kultur. Pomimo jednak pojawiających się trudności płynących ze świata dyrektorium postuluje poszukiwanie nowych form posługi Słowa Bożego w Kościele.

W części drugiej, po uprzednim odwołaniu się do Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym, podjęta została refleksja nad katechezą w misji duszpasterskiej Kościoła. Refleksja skoncentrowała się na naturze, celach, zadaniach, formach i skuteczność katechezy.

W części trzeciej omówione zostały normy i kryteria, które katecheza powinna uwzględnić w przekazywaniu orędzia chrześcijańskiego oraz ważniejsze elementy chrześcijańskiego orędzia.

W części czwartej omówione zostały wybrane elementy metodologii. W dokumencie zwrócono uwagę na rolę katechety, metodę indukcyjną i dedukcyjną, formuły, doświadczenie, aktywizowanie katechizowanych.

W części piątej wskazano na konieczność dostosowania katechezy do wieku katechizowanych. Poddano krótkiej analizie wczesne dzieciństwo, dzieciństwo, wiek szkolny, okres dojrzewania i młodości, młodzieży szkolnej, okres dojrzałości, starości. Zwrócono szczególną uwagę na formy i zadania katechezy dorosłych.

W ostatniej części, po uprzednim omówieniu aktualnej sytuacji, wskazano na konieczność formacji katechetycznej, nieustannego poszukiwania właściwych pomocy katechetycznych oraz stworzenia dobrej organizacji katechezy na szczeblu diecezjalnym, regionalnym i krajowym. Ponadto zwrócono uwagę na koordynację katechetycznej działalności duszpasterskiej z ogólną akcją duszpasterską oraz konieczność prowadzenia badań naukowych, współpracę międzynarodową i kontaktu ze Stolicą Apostolską.

Dołączony Dodatek do DCG podejmuje problem pierwszej spowiedzi i Komunii św. Odwołując się do Dekretu Quam singulari z 1910 roku został przypomniany wiek dzieci przystępujących do pierwszej spowiedzi i Komunii św. Wskazano także na konieczność spowiedzi przed przyjęciem po raz pierwszy Komunii św. Przypomnienie to było ważne ze względu na pojawiające się eksperymenty, szczególnie w Niemczech, gdzie dzieci przyjmowały Komunię św. w klasie drugiej, zaś do spowiedzi przystępowały w klasie czwartej.

DCG jest dokumentem przedstawiającym najważniejsze zasady teologiczno-duszpasterskie, zaczerpnięte z Nauczycielskiego Urzędu Kościoła, w sposób szczególny z dokumentów Soboru Watykańskiego II, ażeby przy ich pomocy lepiej wypełnić zadania duszpasterskie w zakresie posługi słowa.

2. Orędzie Synodu Biskupów do Ludu Bożego

Ogólna Instrukcja Katechetyczna stanowiła owoc Soboru Watykańskiego II. Była jednak ona dziełem przede wszystkim jednej Kongregacji i dobranych współpracowników, nie była natomiast przedmiotem obrad kolegium biskupów. Dlatego pragnąc dać wyraz kolegialności Kościoła także w sprawach katechetycznych, stały się one głównych przedmiotem obrad Synodu Biskupów w 1977 roku zwołanym przez P a w ł a VI .

Głównym tematem Synodu był problem katechezy w naszych czasach zwłaszcza dzieci i młodzieży. Na zakończenie IV Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów ogłoszono Orędzie Synodu Biskupów do Ludu Bożego. Składało się ono z wprowadzenia (1 numer), trzech części (od 2 do 17 numeru) i zakończenia (18 numer):

Część I - Świat, młodzi, katecheza (Realistyczna ocena sytuacji).

Część II - Katecheza ukazaniem zbawienia w Chrystusie.

Część III - Katecheza dziełem wszystkich w Kościele.

W części pierwszej wskazano na zachodzące przemiany we współczesnym świecie oraz wyakcentowano problemy ludzi młodych żyjących w dobie zachodzących przemian. Zwrócono także uwagę na trudności i złożony charakter działalności katechetycznej.

W części drugiej autorzy dokumentu powołując się na Adhortację Apostolską Evangelii nuntiandi omawiają trzy główne aspekty: katecheza jest Słowem, katecheza jest Upamiętnieniem, katecheza jest Świadectwem.

W części trzeciej podjęto zagadnienie powszechnej współodpowiedzialność za katechezę, ze szczególnym znaczeniem wspólnoty chrześcijańskiej; roli biskupów w posłudze katechetycznej. Ponadto zwrócono uwagę na znaczenie katechezy w społeczeństwie pluralistycznym i materialistycznym. Na zakończenie tej części omówiono misyjny wymiar katechezy.

Celem obrad Synodu, jak również wydanego Orędzia, było życzenie Ojców synodalnych, aby zgromadzony bogaty synodalny dorobek katechetyczny znalazł swe odzwierciedlenie w specjalnym dokumencie Kościoła Powszechnego o formacji chrześcijańskiej przez katechezę. Biskupi wyrazili takie życzenie we Wprowadzeniu do Orędzia Synodu Biskupów do Ludu Bożego. Zgromadzony materiał katechetyczny został przekazany przez Ojców synodalnych papieżowi P a w ł o w i VI. Śmierć jednak P a w ł a VI i wkrótce J a n a P a w ł a I sprawiły, iż życzenie doczekało się realizacji po dwóch latach, gdy na Stolicy Apostolskiej „zasiadł” J a n P a w e ł II.

3. Adhortacja Apostolska „Catechesi tradendae”

J a n P a w e ł II, w drugim roku swego pontyfikatu, a więc 16 października 1979 roku, podpisał Adhortację Apostolską o katechizacji w naszych czasach „Catechesi tradendae” (CT). Jak zaznacza papież Adhortacja podejmuje główne treści, przygotowane przez P a w ł a VI, który posługiwał się w znacznym stopniu dokumentami pozostawionymi przez Synod oraz przez J a n a P a w ł a I, który zebrał je i zamierzał wkrótce ogłosić.

Adhortacja składa się z wprowadzenia (4 numery), dziewięciu części (od 5 do 71 numeru) i zakończenia (od 72 do 73 numeru):

Cześć I - Mamy tylko jednego Nauczyciela Jezusa Chrystusa.

Cześć II - Doświadczenia tak dawne jak Kościół.

Część III- Katecheza w działalności pastoralnej i misyjnej Kościoła..

Część IV - Cała Dobra Nowina czerpana u źródła.

Część V - Wszyscy potrzebują katechizacji.

Cześć VI - Niektóre sposoby i środki w katechezie.

Cześć VII - Jak katechizować?

Cześć VIII - Radość wiary w trudnym świecie.

Część IX - Katechizacja obowiązkiem wszystkich.

We wprowadzeniu J a n P a w e ł II, odwołując się do ostatniego polecenia Chrystusa, podkreślił, iż dziełu katechizacji Kościół zawsze poświęcał wiele wysiłku, jako jednemu ze swych najważniejszych zadań. Następnie omówił etapy pracy poprzedzające wydanie Adhortacji Catechesi tradendae oraz wskazał na jej znaczenie.

W części pierwszej bardzo mocno papież wyakcentował chrystocentryczne ukierunkowanie katechezy. Wskazał, iż przez katechezę należy przekazywać nie swoją własną naukę, albo jakiegoś innego mistrza, lecz naukę Jezusa Chrystusa, tj. prawdę, której On nam udziela, albo ściślej mówiąc, Prawdę, którą On sam jest.

W części drugiej, odwołując się do źródeł i tradycji chrześcijaństwa, J a n P a w e ł II stwierdził, iż katecheza jest ściśle złączona i związana z całym życiem Kościoła oraz stanowiła zawsze dla Kościoła święty obowiązek i trwałe, niezbywalne prawo. Papież wskazał także na najważniejsze zadania Kościoła wobec katechezy, odpowiedzialność wspólną i zróżnicowaną, a także wezwał do odnowy katechezy.

W części trzeciej Ojciec Święty stara się wskazać na miejsce katechezy w działalności pastoralnej i misyjnej Kościoła. Stwierdza, iż katecheza stanowi jeden z etapów całego przebiegu ewangelizacji. Podaje także syntetyczne pojęcie katechezy, które sformułował następująco: katecheza jest wychowaniem w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych, a obejmuje przede wszystkim nauczanie doktryny chrześcijańskiej, przekazywane na ogół w sposób systematyczny i całościowy, dla wprowadzenia wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego.

W części czwartej papież wskazał na: treść Orędzia (Dobra Nowina zbawienia); główne źródła przekazu katechetycznego, którym jest Słowo Boże przekazywane przez Tradycję i Pismo święte; Credo jako najznakomitszy wyraz doktryny Kościoła. J a n P a w e ł II zwraca także uwagę na elementy, których nie wolno pominąć w przekazie katechetycznym oraz na integralność treści. Część ta kończy się wezwaniem do zachowania ekumenicznego wymiaru katechezy oraz podaniem niektórych form współpracy ekumenicznej.

W części piątej po ukazaniu zagrożeń płynących ze współczesnego świata dla dzieci i młodzieży (m. in. narkotyki, nihilizm) Ojciec Święty omawia różne etapy życia osób, do których kierowana winna być katecheza: dzieci najmłodsze, dzieci starsze, dorastający, młodzi, upośledzeni, dorośli. W konkluzji tej części zatytułowanej Wszyscy potrzebują katechizacji papież stwierdza, iż w Kościele Jezusa Chrystusa nikt nie może uważać się za zwolnionego od obowiązku uczestnictwa w katechezie.

W części szóstej omówione zostały wybrane sposoby i środki w katechezie. J a n P a w e ł II wskazuje za istotne: środki społecznej informacji, wszelkiego rodzaju inicjatywy duszpasterskie, przede wszystkim grupy i stowarzyszenia parafialne, homilię, podręczniki katechetyczne, katechizmy.

W części siódmej papież zachęca do stosowania w pracy katechetycznej różnych metod, dostosowanych do wieku, rodzaju umysłowego katechizowanych, dojrzałości eklezjalnej i duchowej oraz indywidualnych uwarunkowań. Odpowiadając na pytanie: Jak katechizować? Ojciec Święty stwierdza, iż katecheza powinna być zgodna z Objawieniem takim, jakim je przekazuje Powszechne Magisterium Kościoła w sposób uroczysty lub zwykły. Ponadto w części tej J a n P a w e ł II wyjaśnia relacje zachodzące pomiędzy katechezą a kulturą (inkulturacja). Sugeruje także, aby do katechezy zostały włączone ludowe formy pobożności oraz zajmuje stanowisko co do pamięciowego uczenia się na katechezie.

W części ósmej papież zachęca, aby poprzez działania katechetyczne wzmocnić tożsamość chrześcijańską, tak, aby katechizowani stali się światłem i solą, ku swej własnej radości i posługiwaniu innym. W tym celu, kontynuuje J a n P a w e ł II, należy dołożyć wszelkich starań, by dzisiejsi chrześcijanie byli tak wykształceni, aby umieli żyć w świecie, który staje się obojętny na Boga i sprawy religijne (indyferentyzm). Katecheza ma uczyć młodych i dorosłych świadomego i stałego trwania w wierze, pogodnego wyznawania swej tożsamości chrześcijańskiej i katolickiej. Należy zastosować pedagogię właściwą wierze, znaleźć odpowiedni język dla wszystkich współczesnych dzieci, młodzieży i innych kategorii ludzi oraz dostrzec autentyczny związek zachodzący pomiędzy katechezą a teologią.

W części ostatniej J a n P a w e ł II wzywa wszystkich odpowiedzialnych za katechizację do wzmożonego wysiłku na rzecz nauczania religijnego i przygotowania katechizowanych do życia według Ewangelii. W kolejności papież wezwanie to kieruje do: biskupów, kapłanów, wspólnot zakonnych, katechetów świeckich, parafii, rodzin, szkół, stowarzyszeń, ruchów, ugrupowań, ośrodków formacyjnych.

W zakończeniu Ojciec Święty najpierw kieruje swe myśli do Tego, który jest głównym sprawcą całego dzieła katechizacji i Nauczycielem tych, którzy je wykonują: do Ducha Ojca i Syna, do Ducha Świętego, następnie wskazuje na Maryję, jako najlepszy wzór dla działalności katechetycznej, przypominając określenia z obrad synodalnych podczas których nazwana została żywym katechizmem, matką i wzorem katechetów.

Adhortacja Apostolska „Catechesi tradendae” jest dokumentem katechetycznym, który okazał się niezwykle ważnym i potrzebnym w dobie zmieniającej się rzeczywistości. Był nie tylko przypomnie­niem całemu Ludowi Bożemu znaczenia dzieła katechi­zacji w Kościele, dzieła obejmującego wszystkich za­równo katechizowanych, jak i odpowiedzialnych za katechezę, ale jednocześnie wskazywał właściwą drogę, którą należy przebyć w celu skutecznej realizacji misji Chrystusa. Dokument ten stanowi kontynuację uchwał Soboru Watykańskiego II oraz wskazań zawartych w Ogólnej Instrukcji Katechetycznej.

W Adhortacji, jak zauważa ks. J. C h a r y t a ń s k i, możemy odnaleźć także istotne i wartościowe elementy ruchu kerygmatycznego, czy orientacji antropologicznej, przy równoczesnym pod­kreśleniu pozytywów katechezy klasycznych katechiz­mów. Ponadto J a n P a w e ł II ukazał właściwą drogę mię­dzy ujęciami ekstremistycznymi. Odrzuca bierne trwa­nie w dawnych formach, ale jednocześnie wskazuje błę­dy w niektórych nowych ujęciach i wyznacza granice twórczości katechetycznej. Zachęca także do kontynuowania dalszych poszukiwań katechetycznych nad formami właściwymi dla współczesnego czło­wieka.

4. Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej

Poszukiwania katechetyczne, do których zachęcał J a n P a w e ł II w Catechesi tradendae znalazły swe odzwierciedlenie w kolejnym dokumencie katechetycznym Stolicy Apostolskiej. Był on owocem prac Międzynarodowej Rady do Spraw Katechezy (organ doradczy Kongregacji Duchowieństwa), która pod­czas VI sesji plenarnej, odbytej w Rzymie w dniach 23-29 października 1988 roku, podjęła analizę tematu Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijań­skiej. Pod takim samym tytułem, w późniejszym czasie, opublikowano dokument katechetyczny.

Jak stwierdza we wprowadzeniu ks. Cesare B i s s o l i, Sekretarz Generalny Międzynarodowej Rady do Spraw Katechezy, Dokument pragnie stanowić wkład w wysiłek po­dejmowany przez wszystkie wspólnoty chrześcijań­skie świata na rzecz katechezy dorosłych, postrzega­nej w perspektywie nowej ewangelizacji, o której znaczeniu tak żywo wypowiada się J a n P a w e ł II. Biorąc pod uwagę tę optykę, jak również naucza­nie Kościoła na temat katechezy, należy stwierdzić, że zawarte w tym dokumencie wskazania są odbi­ciem kompetentnej znajomości problemów kateche­tycznych w Kościołach lokalnych różnych kontynen­tów, co pozwala na dostrzeżenie zarówno ich szerokiego zakresu, jak i punktów wspólnych oraz najbar­dziej podstawowych linii i ukierunkowań.

Dokument składa się ze wstępu (9 numerów), trzech części (od 10 do 84 numeru) i zakończenia (od 85 do 86 numeru):

Część I - Dorośli, do których jest kierowana katecheza.

Część II - Racje, motywy, kryteria i inne punkty odniesienia katechezy dorosłych.

Część III - Kierunki działalności praktycznej.

We wstępie autorzy dokumentu odwołując się do nauczania Jezusa Chrystusa i Urzędu Nauczycielskiego Kościoła charakteryzują cele i odbiorców niniejszego dokumentu.

Część pierwsza traktuje o różnorodnej glebie, to znaczy o dzisiejszej sytuacji oraz znakach świadczących o obecności i rozwoju osób dorosłych w każdej społeczności i w Kościele. Podane są także nie tylko uwarunkowania, ale również i wyzwania dla katechezy dorosłych na poziomie życia ekonomiczno-społecznego, społeczno-kulturowego oraz na płaszczyźnie samych wspólnot kościelnych.

Część druga dotyczy ziarna słowa przekazywanego w katechezie dorosłych z właściwymi dla niej motywacjami i podstawowymi kryteriami. W konkluzji tej części dokumentu autorzy stwierdzają, iż trudno jest podać jednoznacznie brzmiące określenie katechezy dorosłych. Istnieją bowiem różne sposoby rozumienia praktyki tak co do jej zakresu, intensywności, jak i do czasu trwania. Katecheza dorosłych musi być odrębna, choć nie może być odłączona od innych form działalności Kościoła. Pozostaje ona ściśle związana ze wszystkimi innymi działaniami podejmującymi rozwój wiary.

W części trzeciej dokumentu jest mowa o procesie siewu i zbioru. Autorzy wskazują wprost na niektóre podstawowe kierunki działalności praktycznej. Podstawowe linie działania katechezy dorosłych są wyznaczone przez cztery najważniejsze elementy: 1) przez cel katechezy, jakim jest uformowanie dojrzałego w wierze chrześcijanina, a także przez jej treść i niektóre stałe elementy przekazu; 2) przez elementy dydaktyczne oraz formy i modele katechezy dorosłych; 3) przez katechetę i jego proces formacyjny; 4) przez odpowiedzialnych za katechezę dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej.

W zakończeniu autorzy wskazują na Maryję, jako najwłaściwszy wzór człowieka dorosłego, który podejmuje decyzję wejścia na drogę wiary.

Dokument nie jest ani wy­czerpującym dyrektorium dla katechezy dorosłych, ani programem, który można bezpośrednio przenieść w obszar działalności duszpastersko-katechetycznej. Zawiera jedynie niektóre ukierunkowania, spójne i systematycznie podane, które oddają aktualny stan doświadczeń na tym polu. Kierowane są do kateche­tów i duszpasterzy, aby dokładniej rozumieli i reali­zowali katechezę dorosłych. Dokument ten posiada jednak swoją szczególną wartość, gdyż problematyka katechezy dorosłych w obecnych czasach powraca jako niezwykle ważne zagadnienie w refleksji katechetycznej i praktyce Kościoła.

5. Katechizm Kościoła Katolickiego

W dniu 11 października 1992 roku, w trzydziestą rocznicę rozpoczęcia Soboru Powszechnego Watykańskiego II, w czternastym roku pontyfikatu, J a n P a w e ł II Konstytucją Apostolską Fidei Depositum (FD) ogłosił oficjalną publikację Katechizmu Kościoła Katolickiego - KKK. Konstytucję poprzedzało uprzednie zatwierdzenie KKK w dniu 25 czerwca 1992 roku. W dniu zaś 7 grudnia 1992 roku papież przekazał go przedstawicielom pięciu kontynentów.

KKK napisany został na prośbę Synodu Nadzwyczajnego Biskupów z roku 1985, który zwrócił się do Ojca Świętego o opracowanie Katechizmu. Prośba umotywowana została tym, iż istnieje konieczność, aby w okresie posoborowego niepokoju dotyczącego treści wiary Katechizm stanowił kompendium nauki Kościoła i był punktem odniesienia dla ewangelizacji i katechizacji.

Idea napisania KKK nie pojawiła się jednak w 1985 roku niespodziewanie. W ostatnich dziesięcioleciach pojawiała się ona z większym lub mniejszym natężeniem. Już na Soborze Watykańskim I była pierwsza sugestia stworzenia ujednoliconego katechizmu dla całego Kościoła. Ta tendencja, jak pisze ks. R. M u r a w s k i, odżywała wielokrotnie w latach późniejszych. Poruszano tę kwestię podczas trwania Vaticanum II i na Synodzie Biskupów w 1977 roku. Na dobre sprawa dojrzała podczas wspomnianego Synodu Nadzwyczajnego.

Katechizm Kościoła Katolickiego składa się ze wstępu (25 numerów), czterech części (od 26 do 2865 numeru):

Część I - Wyznanie wiary.

Część II - Celebracja misterium chrześcijańskiego.

Część III - Życie w Chrystusie.

Część IV - Modlitwa chrześcijańska.

We wstępie, po wyrażeniu fundamentalnego stwierdzenia, iż życiem człowieka jest poznanie i miłość Boga, autorzy odwołując się do stwierdzeń zawartych w CT określają pojęcie katechezy. Następnie prezentują cel, adresatów, strukturę Katechizmu oraz wskazania praktyczne do korzystania z Katechizmu. Zwracają także uwagę na potrzebę adaptacji Katechizmu do zróżnicowanych kultur, wieku, życia duchowego oraz sytuacji społecznych i eklezjalnych tych, do których kieruje się katecheza. Wstęp kończy się przypomnieniem zasady pastoralnej zawartej w Katechizmie Rzymskim, iż jedyny cel nauczania należy widzieć w miłości, która nigdy się nie skończy.

W wstępie, w sposób ogólny, zostały scharakteryzowane poszczególne części Katechizmu:

Część pierwsza - Ci, którzy przez wiarę i chrzest należą do Chrystusa, powinni wyzna­wać swoją wiarę chrzcielną wobec ludzi. Katechizm wykłada więc najpierw, co to jest Objawienie, przez które Bóg zwraca się do człowieka i udziela się człowiekowi, oraz na czym polega wiara, przez którą człowiek odpowiada Bogu (dział pierwszy). Symbol wiary streszcza dary, których Bóg udziela człowiekowi jako Sprawca wszelkiego dobra, jako Odkupiciel i jako Uświęciciel, i formułuje je wokół trzech rozdziałów naszego chrztu, czyli w jednego Boga: Ojca wszechmogącego, Stwórcę; Jezusa Chrystusa, Jego Syna, naszego Pana i Zbawiciela, i Ducha Świętego w świętym Kościele (dział drugi).

Część druga Katechizmu wykłada, jak zbawienie Boże, dokonane raz na zawsze przez Jezusa Chrystusa i Ducha Świętego, jest uobecniane w czynnościach liturgii Kościoła (dział pierwszy), a szczególnie w siedmiu sakramentach świętych (dział drugi).

Część trzecia Katechizmu ukazuje cel ostateczny człowieka stworzonego na obraz Boży - szczęście, oraz drogi wiodące do niego: prawe i wolne działanie z pomocą prawa i łaski Bożej (dział pierwszy); działanie, które wypełnia podwójne przykazanie miłości wyrażone w dziesięciu przykazania Bożych (dział drugi).

Ostatnia część Katechizmu mówi o sensie i znaczeniu modlitwy w życiu wierzących (dział pierwszy). Kończy się krótkim komentarzem do siedmiu próśb Modlitwy Pańskiej (dział drugi). Znajdujemy w nich całość tych dóbr, których powinniśmy oczekiwać w nadziei i których Ojciec niebieski pragnie nam udzielić.

Wszystkie cztery części, jak stwierdza J a n P a w e ł II, są ze sobą wzajemnie powiązane: misterium chrześcijańskie jest przedmiotem wiary (część pierwsza); jest ono celebrowane i przekazywane w liturgii (część druga); jest obecne, by oświecać i umacniać dzieci Boże w ich działaniu (część trzecia); stanowi podstawę naszej modlitwy, której uprzywilejowaną formą jest „Ojcze nasz”; jest przedmiotem naszego błagania, uwielbienia i wstawiennictwa (część czwarta).

Czytając Katechizm Kościoła Katolickiego, kontynuuje papież, można dostrzec przedziwną jedność Bożego misterium i Bożego zamysłu zbawienia, a także centralne miejsce Jezusa Chrystusa, Jednorodzonego Syna Bożego, który został posłany przez Ojca i za sprawą Ducha Świętego stał się człowiekiem w łonie Najświętszej Dziewicy Maryi, by być naszym Zbawicielem. Chrystus, który umarł i zmar­twychwstał, jest zawsze obecny w swoim Kościele, zwłaszcza w sakramentach; jest źródłem wiary, wzorem chrześcijańskiego postępowania, Nauczycielem naszej modlitwy.

Katechizm Kościoła Katolickiego, według Ojca Świętego, jest wykładnią wiary Kościoła i nauką katolicką, poświadczone przez Pismo święte, Tradycję apostolską i Urząd Nauczycielski Kościoła i w ich świetle rozumiane. Papież uznaje go za pewną normę nauczania wiary, jak również za pożyteczne i właściwe narzędzie służące komunii eklezjalnej.

Katechizm został przekazany głównym adresatom, a więc przede wszystkim odpowiedzialnym za katechezę: na pierwszym miejscu dla biskupów jako nauczycieli wiary i pasterzy Kościoła, by służył jako pewny i autentyczny punkt odniesienia w nau­czaniu nauki katolickiej, a w sposób szczególny jako tekst wzorcowy dla kate­chizmów lokalnych. Został on także ofiarowany wszystkim wiernym, którzy pragną głębiej poznać niewyczerpane bogactwa zbawienia (por. Ef 3, 8). Ma też wspierać dążenia ekumeniczne, ożywiane świętym pragnieniem jedności wszystkich chrześcijan, przedstawiając poprawnie treść nauki katolickiej i ukazując jej harmonijną spójność. Wreszcie, Katechizm Kościoła Katolickiego został ofiarowany każdemu człowiekowi żądającemu właściwego uzasadnienia nadziei, która jest w nas (por. l P 3, 15), i pragnącemu poznać wiarę Kościoła katolickiego.

Katechizm Kościoła Katolickiego jest zatem zbiorem podstawowych prawd wiary, opracowanym zgodnie z przekazem biblijnym i wykładnią Magisterium Kościoła. Jest uważany za dokument zamykający cykl wielkich posoborowych publikacji Kościoła. I choć nie jest sam dokumentem Soboru Watykańskiego II, to jednak jest traktowany za tekst powstały jako wyraz potrzeby dostosowania nauki katechizmowej do dorobku Soboru.

6. Dyrektorium ogólne o katechizacji

w dwadzieścia sześć lat po opublikowaniu pierwszego w dziejach Kościoła dokumentu iście katechetycznego pt. Directorium Catechisticum Generale Stolica Apostolska wydała drugie dyrektorium katechetyczne. Zostało ono opublikowane przez Kongregację do Spraw Duchowieństwa 15 sierpnia 1997 roku pod tytułem Dyrektorium ogólne o katechizacji (DOK). Z upoważnienia J a n a P a w ł a II dokument podpisał Pro-Prefekt Arcybiskup D. C. H o y o s i Sekretarz Arcybiskup C. S e p e.

W kontekście nowego dyrektorium rodzi się pytanie: czy poprzednie dyrektorium zdezaktualizowało się? Częściowo należałoby udzielić odpowiedzi twierdzącej. Od 1971 roku w życiu Kościoła i refleksji katechetycznej dokonało się bardzo wiele istotnych zmian. Ukazało się wiele ważnych dokumentów Stolicy Apostolskiej, w których poruszane zagadnienia posiadały ogromne znaczenia dla katechezy. Spośród wielu należy wskazać przede wszystkim na Adhortację Apostolską P a w ł a VI Evangelii nuntiandi oraz na niezwykle bogate nauczanie J a n a P a w ł a II. Jego liczne encykliki, adhortacje, przede wszystkim Catechesi tradendae, i ogromny wkład w powstanie Katechizmu Kościoła Katolickiego sprawiły, iż należało dokonać zebrania całego dziedzictwa i syntetycznie uporządkować go w odniesieniu do działalności katechetycznej, biorąc oczywiście pod uwagę perspektywę obecnego etapu w życiu Kościoła.

Dyrektorium ogólne o katechizacji składa się ze wstępu (13 numerów), wprowadzenia (od 14 do 33 numeru), pięciu części (od 34 do 285 numeru) i zakończenia (od 286 do 291 numeru):

Wprowadzenie - Głoszenie Ewangelii we współczesnym świecie.

Część I - Katecheza w misji ewangelizacyjnej Kościoła.

Część II - Orędzie ewangeliczne.

Część III - Pedagogia wiary.

Część IV - Adresaci katechezy.

Część V - Katecheza w Kościele partykularnym.

Nowy tekst Dyrektorium ogólnego o katechizacji, chociaż zacho­wuje podstawową strukturę tekstu z 1971 roku, jest opracowany w na­stępujący sposób:

Wstęp, w którym został przedstawiony ogólny zarys interpretacji i rozumienia sytuacji ludzkich i eklezjalnych na podstawie wiary i ufności w moc ziarna Ewangelii. Są to krótkie odniesienia do misji.

Wprowadzenie jest zarysem współczesnej rzeczywistości, w której należy podjąć się głoszenia Ewangelii, niezależnie od pojawiających się trudności płynących ze strony świata.

Część pierwsza składa się z trzech rozdziałów zakotwiczających katechezę w Konstytucji soborowej Dei Verbum i umieszczających ją w ramach ewangelizacji, jak proponuje Evangelii nuntiandi i Catechesi tradendae. Wyjaśniona została ponadto natura katechezy.

Część druga posiada dwa rozdziały. W pierwszym zatytułowa­nym Normy i kryteria przedstawiania orędzia ewangelicznego w kate­chezie, w nowym układzie i w ubogaconej perspektywie, są zebrane wszystkie treści rozdziału poprzedniego. Rozdział drugi, całkowicie nowy, służy przedstawieniu Katechizmu Kościoła Katolickiego jako podstawowego tekstu dla przekazywania wiary w katechezie i dla opracowania katechizmów lokalnych. Tekst podaje także podstawowe zasady odnośnie do opracowania katechizmów dla Kościołów par­tykularnych i lokalnych.

W części trzeciej sformułowane zostały istotne elementy pedagogii wiary inspirowanej pedagogią Bożą. Kwes­tia ta ma znaczenie zarówno dla teologii, jak i dla nauk humanistycz­nych.

Część czwarta nosi tytuł Adresaci katechezy. W pięciu krótkich rozdziałach zwraca się uwagę na dość zróżnicowane sytuacje życiowe osób, do których kieruje się katecheza, na aspekty dotyczące sytuacji społeczno-religijnej, a w szczególny sposób na kwestię inkulturacji.

Część piąta umieszcza środek ciężkości katechezy w Kościele partykularnym, który ma pierwszorzędny obowiązek promowania oraz programowania całej działalności katechetycznej, czuwania nad nią i kierowania nią. Szczególne znaczenie ma opis odpowiednich ról różnych uczestników katechizacji (którzy mają swoje odniesienie za­wsze do pasterza Kościoła partykularnego) i wymagań formacyjnych w każdym przypadku.

Zakończenie zachęca do intensyfikowania działalności kateche­tycznej w naszym czasie, zwieńcza całą refleksję i zachęca do ufności w działanie Ducha Świętego oraz w skuteczność słowa Bożego, sianego w miłości.

Cel niniejszego Dyrektorium jest oczywiście taki sam jak cel tekstu z 1971 roku. Zmierza on do przedstawienia fundamentalnych zasad teologiczno-duszpasterskich, zaczerpniętych z Nauczycielskiego Urzę­du Kościoła oraz w sposób szczególny z dokumentów Soboru Waty­kańskiego II, ażeby za ich pomocą lepiej wypełnić zadanie duszpaster­skie w zakresie posługi słowa, a konkretnie katechezy. Podstawowym zamierzeniem dokumentów było i jest podanie raczej refleksji i zasad niż bezpośred­nich zastosowań lub zaleceń praktycznych. Takie postępowanie i taka metoda są zastosowane przede wszystkim po to, by w naturze i celu katechezy uniknąć wszelkich braków i błędów.

Jest oczywiste, że nie wszystkie części Dyrektorium mają takie samo znaczenie. Te, które mówią o Objawieniu Bożym, o naturze katechezy czy o kryteriach kierujących głoszeniem chrześcijańskim, mają wartość obligatoryjną dla wszystkich. Części zaś, które odnoszą się do sytuacji aktualnej, do metodologii i do sposobu dostosowania katechezy do różnych grup wiekowych lub do różnych kontekstów kulturowych, posiadają charakter wskazań i kierunków przewodnich na przyszłość.

Adresatami Dyrektorium są przede wszystkim biskupi, Konfe­rencje Episkopatu i osoby, którzy z ich polecenia i pod ich kierownictwem są odpowiedzialni za sektor katechetyczny. Jak czytamy we Wstępie dokumentu Jest oczy­wiste, że Dyrektorium może być ważnym narzędziem w formacji kandydatów do kapłaństwa, w formacji stałej kapłanów oraz w for­macji katechetów. Bezpośrednim celem Dyrektorium jest pomoc w redakcji dyrek­toriów katechetycznych i katechizmów....

Dyrektorium ogólne o katechizacji dostarczając wielu wskazań, sugestii i pouczeń katechetycznych, przede wszystkim udziela odpowiedzi na podstawowe pytanie: Jak dzisiaj, u progu trzeciego tysiąclecia, Kościół rozumie katechezę, jakie wyznacza jej cele i zadania? Bez klarownej odpowiedzi na to pytanie trudno jest podejmować i realizować posługę Słowa w Kościele.

Zakończenie

Sobór Watykański II stanowił dla katechezy, podobnie z resztą jak dla wielu innych dziedzin, z niczym nie porównywalny przełom. Stał się on, w stosunkowo krótkim czasie, inspiracją dla wielu dokumentów katechetycznych wydanych przez kolejnych papieży czy też przez Kongregacje pracujące przy Stolicy Apostolskiej. Szczególnie lata pontyfikatu J a n a P a w ł a II obfitują w bogatą refleksję katechetyczną.

Poprzez syntetyczną analizę dokumentów katechetycznych, które ukazały się w ostatnich dziesięcioleciach, dostrzec można troskę Kościoła o katechezę, jej rozwój i znaczenie w misji ewangelizacyjnej świata i konkretnego człowieka.

Śledząc karty historii, od początku chrześcijaństwa, nigdy wcześniej, nie ukazało się, w okresie zaledwie czterdziestoletnim, licząc od rozpoczęcia Vaticanum II do czasów współczesnych, tak wielu dokumentów katechetycznych. Większość z nich w takiej formie ukazały się po raz pierwszy w dziejach Kościoła. Fakt ten potwierdza przeświadczenie Stolicy Apostolskiej, iż katecheza należy do uprzywilejowanej formy posługi nauczania prowadzonej przez Kościół.

Znamiennym pozostaje również fakt, iż w sposób szczególny właśnie pod koniec drugiego tysiąclecia Kościół tak mocno wyakcentował potrzebę katechezy w naszych czasach. Stanowi to swego rodzaju wyzwanie dla wszystkich zajmujących się katechezą, zarówno na gruncie teoretycznym, jak i praktycznym. Wyzwanie to staje zarazem wezwaniem do nieustannej odnowy myślenia, działania, obyczajów i siły moralnej, radości i nadziei, która była celem samego Soboru.

Decyzję o napisaniu w późniejszym okresie specjalnego dokumentu katechetycznego zapisano w soborowym Dekrecie Christus Dominus: Należy sporządzić... poradnik katechetycznego nauczania ludu chrześcijańskiego, w którym byłaby mowa o podstawowych zasadach tegoż nauczania, jego organizacji oraz opracowaniu książek dotyczących tegoż przedmiotu. Zob. Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele, w: Sobór Watykański II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 1967, nr 44.

Ogólna Instrukcja Katechetyczna, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 1, red. W. K u b i k, Warszawa 1985, s. 91- 192. Szczegółowo cały tekstu Ogólnej Instrukcji Katechetycznej omówili: ks. J. C h a r y t a ń s k i, ks. J. T a r n o w s k i, ks. W. K u b i k, ks. J. B a g r o w i c z. Zob. Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 1, dz. cyt., s. 45-90.

Zob. J. C h a r y t a ń s k i, Katecheza w świetle Ogólnej Instrukcji Katechetycznej, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, dz. cyt., s. 46.

Szczegółowy przebieg prac Synodu, jak również zasadnicze akcenty refleksji Ojców synodalnych, opracował: J. C h a r y t a ń s k i, Przebieg i dokumenty Synodu Biskupów 1977, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 2, red. W. K u b i k, Warszawa 1985, s. 9-30; tenże, Katecheza Ewangelii i według Ewangelii (Treść katechezy w świetle dokumentów synodalnych), w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 48-76; tenże, Synod 1977 a orientacja antropologiczna w katechezie, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 77-95; tenże, Katecheza ciągła w świetle synodu 1977, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 2, dz. cyt., 96-113.

Orędzie Synodu Biskupów do Ludu Bożego: Współczesna katecheza zwłaszcza dzieci i młodzieży, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 31-47.

Tamże, nr 1.

Adhortacja Apostolska Ojca Świętego Jana Pawła II do biskupów, kapłanów i wiernych całego Kościoła katolickiego o katechizacji w naszych czasach, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 146-217.

Tamże, nr 4.

Szczegółowo Adhortację scharakteryzował: J. C h a r y t a ń s k i, Główne wątki Adhortacji Apostolskiej, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 115-145.

CT, nr 18. Ks. R. Murawski stwierdza, iż jest to najlepsza definicja katechezy, która została sformułowana w dokumentach katechetycznych Kościoła. Zob. R. M u r a w s k i, Co to jest katecheza?, „Szczecińskie Studia Kościelne” 6 (1995), s. 30.

CT, nr 45.

Tamże, nr 73.

Por. J. C h a r y t a ń s k i, Główne wątki Adhortacji Apostolskiej, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 144-145.

La catechesi degli adulti nella comunità cristiana. Alcune linee e orientamenti, Rzym 1990. Dokument przetłumaczony został na język polski przez ks. K. M i s i a s z k a. Zob. Międzynarodowa Rada do Spraw Katechezy, Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej, Kraków 2001.

C. B i s s o l i, Wprowadzenie, w: Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej, dz. cyt., s. 7-8.

Tamże, s. 8..

Zob. A. K i c i ń s k i, Dorosły - jako podmiot katechezy, „Katecheta” 1 (2002), s. 9-18

J a n P a w e ł II, Konstytucja Apostolska „Fidei Depositum” ogłoszona z okazji publikacji Katechizmu Kościoła Katolickiego opracowanego po Soborze Powszechnym Watykańskim II, w: Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, s. 5-9.

J. S t r o b a, Przedmowa, w: J. R a t z i n g e r, Ch. S c h ö n b o r n, J. T o m k o, J. S á n c h e z, C.M. M a r t i n i, H. M u s z y ń s k i i inni, Wprowadzenie do Katechizmu Kościoła Katolickiego, Warszawa 1994, s. 5.

R. M u r a w s k i, Katechizm w nauczaniu Kościoła. Jego funkcja i historia, w: J. R a t z i n g e r, Ch. S c h ö n b o r n, J. T o m k o, J. S á n c h e z, C.M. M a r t i n i, H. M u s z y ń s k i i inni, Wprowadzenie do Katechizmu Kościoła Katolickiego, dz. cyt., s. 112; zob. M. N a p i e r a l s k i, O nowym Katechizmie. Wprowadzenie w lekturę Katechizmu Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, s. 16-24.

Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994. Zob. R. M u r a w s k i, Geneza i założenia Katechizmu Kościoła Katolickiego, „Seminare” 10 (1994), s. 35-45; K. M i s i a s z e k, Myśli przewodnie Katechizmu Kościoła Katolickiego, „Seminare” 10 (1994), s. 47-58; J. B a g r o w i c z, Katechizm na trudne czasy. Refleksja nad Katechizmem Kościoła Katolickiego, Włocławek 1995.

KKK, nr 14-17.

FD, s. 8.

Tamże.

Tamże.

J. B a g r o w i c z, Edukacja religijna współczesnej młodzieży. Źródła i cele, Toruń 2000, s. 187-188.

Kongregacja d.s. Duchowieństwa, Dyrektorium ogólne o katechizacji, Poznań 1998.

Genezę powstania DOK z uwzględnieniem źródeł opracował: C. B i s s o l i, Dyrektorium ogólne o katechizacji, w: Katecheza Kościoła w świetle Dyrektorium ogólnego o katechizacji, Kraków 1999, s. 13-44.

Szczegółowej analizie DOK zostało poddane podczas Ogólnopolskiego Sympozjum Wykładowców Katechetyki i Pedagogiki Wyższych Seminariów Duchownych w Polsce, które odbyło się w dniach 28-29 września 1998 roku w Częstochowie. Wygłoszone referaty zamieszczono w: Katecheza Kościoła w świetle Dyrektorium ogólnego o katechizacji, dz. cyt.

Zob. DOK, nr 8.

DCG, Wstęp, dz. cyt., s. 92.

DOK, nr 9.

Por. tamże, nr 10.

Tamże, nr 11. Pierwsze polskie dyrektorium katechetyczne zostało zatwierdzone na 313 zebraniu plenarnym Konferencji Episkopatu Polski w Łowiczu w dniu 20 czerwca 2001 roku. Zob. Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001.

Por. R. M u r a w s k i, Wprowadzenie, w: Katecheza Kościoła w świetle Dyrektorium ogólnego o katechizacji, dz. cyt., s. 10.

W niniejszym artykule syntetycznej analizie poddane zostały tylko dokumenty posiadające z natury swojej charakter katechetyczny. Trzeba mieć świadomość, iż także w wielu innych wypowiedziach Stolicy Apostolskiej można odnaleźć treści związane z katechezą. Niektóre z nich były jedynie zasygnalizowane, wykaz pozostałych znaleźć można w: DOK, nr 3-6.

Zob. R. M u r a w s k i, Wprowadzenie, w: Katecheza Kościoła w świetle Dyrektorium ogólnego o katechizacji, dz. cyt., s. 10.

P a w e ł VI, Przemówienie na zakończenie Soboru Powszechnego Watykańskiego II (8 grudnia 1965), AAS 58 (1966), s. 7-8.

1

14

---