Ekspansja kolonialna w XIX i w początkach XX wieku.. oprac. RM
„Gdybym tylko mógł, zaanektowałbym planety” - słowa przypisywane Cecilowi Rhodesowi, (Cyt.za podr s 161)
kolonializm - „polityka państw gospodarczo rozwiniętych polegająca na opanowywaniu i utrzymywaniu w zależności politycznej i gospodarczej krajów słabo rozwiniętych (kolonii)” , podr. s. 150
kolonia - „zagraniczna posiadłość jakiegoś państwa, zamieszkiwana przez lokalna ludność, gdzie władze sprawuje przedstawiciel metropolii”, podr., s. 150
protektorat - terytorium „na czele którego stoi miejscowy władca, dysponujący własną armią, administracją, ale rzeczywistą władzę sprawują przedstawiciele metropolii (np. ambasador, doradcy)”, podr. s. 150
metropolia - państwo posiadające kolonie
imperializm - dążenia ekspansjonistyczne mocarstw u schyłku XIX i w początkach XX w., wynikające z ich ogromnego potencjału przemysłowego.
Dwa zasadnicze aspekty ekonomicznego (gospodarczego) podłoża imperializmu:
- potencjał gospodarczy państwa umożliwiał jego ekspansję polityczną i militarną
- potencjał gospodarczy państwa powodował konieczność jego ekspansji politycznej i militarnej
(ponieważ ogromny przemysł wymuszał poszukiwanie surowców i rynków zbytu na wyprodukowane towary)
1. Przyczyny ekspansji kolonialnej w XIX i w początkach XX w. (tekst źródłowy, podr. s. 162)
polityczne i militarne: imperializm, prestiżowe motywy ekspansji (np. brytyjska, francuska, niemiecka lub włoska „mentalność imperialna”), względy strategiczne: utrzymanie danego terytorium cennego ekonomicznie (np. Indii) wymagało niekiedy zdobycia innych obszarów, np. w celu utworzenia na nich baz wojskowych -np. Gibraltar, Malta dla W. Brytanii, Port Artur dla Rosji)
gospodarcze: imperializm, dążenie do uzyskanie rynków zbytu na towary wyprodukowane w metropolii, dążenie do uzyskania taniej bazy surowcowej i siły roboczej
społeczne: posiadanie kolonii ułatwiało metropolii niwelowanie problemów społecznych (np. sprzyjało zmniejszeniu bezrobocia, stwarzało w koloniach możliwości karier zawodowych osobom pochodzącym z metropolii, zob. tekst źródłowy, podr. s. 162
ideowe (ideologiczne): ideologia nacjonalistyczna i rasistowska (zob. poglądy rasistowskie Artura Gobineau, podr., s. 171), „kult białego człowieka”, przekonanie o misji cywilizacyjnej białego człowieka wobec mieszkańców Afryki i Azji
- wyprawy odkrywczo - badawcze w głąb afrykańskiego lądu w XIX w. (np. H. Stanley a, D. Livingstone a)
cywilizacyjna przewaga państw europejskich i Stanów Zjednoczonych nad krajami Azji i Afryki umożliwiająca ekspansję kolonialną: np. wynalezienie leku n malarię - chininy, nowoczesne środki komunikacji i transportu (np. kolej, statek parowy, telegraf), broń
2. Podział kolonialny Afryki w XIX i w początkach XX w. (mapy w podr., s. 152, 154)
posiadłości brytyjskie (np. Egipt, Sudan, Uganda, Kenia, Rodezja, Beczuana, Kraj Przylądkowy, podbój Transwalu i Oranii w wyniku wojny burskiej, Nigeria, Wybrzeże Kości Słoniowej)
posiadłości francuskie (Algieria, Tunezja, Maroko, „F. A. Zachodnia”, „F. A. Równikowa”, Madagaskar)
posiadłości niemieckie: Togo, Kamerun, Namibia („Niemiecka Afryka Południowo - Zachodnia”),
Tanganika („Niemiecka Afryka Wschodnia”), podr. s. 156
posiadłości belgijskie: Kongo, opanowane prze króla Leopolda II z pomocą podróżnika Henry Stanley a, podr. s. 156
posiadłości portugalskie (Angola, Mozambik)
posiadłości hiszpańskie (Rio de Oro)
posiadłości włoskie: Somali Włoskie, Erytrea, Trypolitania (od 1912)
państwa niepodległe w Afryce w początkach XX w.: Liberia, Abisynia (pokonanie wojsk włoskich pod Aduą w 1896 r.
3. Podział kolonialny Azji i Wysp Pacyfiku.
posiadłości brytyjskie (Indie, Bengal, Cejlon, Pakistan, Birma, Malaje, Singapur, Honkong, Weihaiwei, Oman,
Jemen, Aden)
posiadłości francuskie (Indochiny Francuskie - obszar dzisiejszego Wietnamu, Laosu, Kambodży)
posiadłości holenderskie (wyspy Indonezji - „Holenderskie Indie Wschodnie”)
posiadłości niemieckie (np. północno - zachodnia część Nowej Gwinei, Archipelag Bismarcka, Kiau - czou w Chinach, niektóre archipelagi wysp na Pacyfiku), podr. s. 156
posiadłości Stanów Zjednoczonych (od 1898 r. Filipiny, wyspa Guam i Hawaje)
posiadłości hiszpańskie (Filipiny i Hawaje do 1898)
posiadłości portugalskie (Makau)
rosyjskie (Kaukaz, ogromne obszary Syberii, Kraj Nadamurski, Kamczatka, od 1898 r. Półwysep Liaotuński z Portem Artur, mapa w podr., s. 205 )
państwa w Azji: Chiny, Japonia, Afganistan, Persja (Iran), Arabia, Syjam
4. Specyfika brytyjskiego imperium kolonialnego w XIX i w początkach XX w.
rozwój brytyjskiego imperium kolonialnego w „epoce wiktoriańskiej” (1837 - 1901), ¼ lądów i ¼ ludności świata pod panowaniem brytyjskim, Wiktoria jako cesarzowa Indii)
polityka „ splendid isolation” W. Brytanii w XIX w., zgodnie z zasadą: „W. Brytania nie ma trwałych sojuszników, ma trwałe interesy”.
trzy typy brytyjskich posiadłości kolonialnych
• kolonie - terytoria , gdzie rządy sprawują bezpośrednio brytyjscy urzędnicy
• protektoraty - terytoria, na których doszło do uzależnienia miejscowych władców od
brytyjskich doradców (np. Egipt)
• dominia - terytoria posiadające szeroką autonomię, na których ludność pochodzenia
europejskiego (przeważnie z Anglii) dominuje liczebnie nad ludnością tubylczą (Kanada od
1867 r., Australia, Nowa Zelandia) lub co najmniej w sferze życia politycznego,
gospodarczego i społecznego (Związek Południowej Afryki).
- zniesienie przez W. Brytanię niewolnictwa w swoich posiadłościach zamorskich w 1833 r.
- wybrane aspekty powiększania się i funkcjonowania brytyjskiego imperium kolonialnego
▪ uzależnienie Egiptu i przejęcie kontroli nad kanałem sueskim (wykup przez premiera Disraelego akcji kanału)
▪ stłumienie powstania Mahdystów w Sudanie
▪ polityka Cecila Rhodesa - brytyjski przedsiębiorca i polityk, inicjator podboju przez W. Brytanię republik
burskich Transwalu i Oranii, opanowania kraju Zulusów - Natalu (podr. ,s 153) oraz budowy linii
telegraficznej i kolejowej łączącej Kapsztad z Kairem, podr., s. 161
▪ opanowanie przez Brytyjczyków Kraju Przylądkowego a następnie Transwalu i Oranii w wyniku „wojny
burskiej (1899 - 1901)
▪ narastanie konfliktu brytyjsko - niemieckiego o kolonie (zwł. o Tanganikę), poparcie Niemiec dla Burów
▪ stopniowe opanowywanie Indii przez brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską (od 1600)
stłumienie powstania sipajów 1857 - 1858, rozwiązanie Kompanii Wschodnioindyjskiej, ogłoszenie się
przez królową Wiktorię cesarzową Indii podr. s. 155
▪ brytyjsko - chińska wojna opiumowa (1839 - 1842) i opanowanie Honkongu przez Brytyjczyków
5. Specyfika francuskiego imperium kolonialnego w XIX i w początkach XX w.
- dwa typy francuskich posiadłości kolonialnych
• kolonie
• protektoraty
- wybrane aspekty powiększania się i funkcjonowania francuskiego imperium kolonialnego w XIX w.
▪ opanowanie Algierii (od 1830 r.) i osiedlanie się w niej Francuzów
▪ opanowanie ogromnych obszarów Afryki północno - zachodniej (w tym krajów Maghrebu) oraz części
Afryki środkowej (tzw. Francuska Afryka Równikowa), mapa, podr. s. 152
▪ opanowanie Indochin w okresie II Cesarstwa
▪ znaczenie francuskiej Legii Cudzoziemskiej we francuskim imperium kolonialnym, podr., s. 156
6. Ekspansja kolonialna Stanów Zjednoczonych w XIX i w początkach XX w.
- dwa kierunki ekspansji USA: Ameryka Łacińska ora Azja Wschodnia wraz ze strefą Pacyfiku
- dążenie do politycznego i gospodarczego podporządkowania krajów Ameryki Łacińskiej (zgodnie z
założeniami doktryny prezydenta Monroe go z 1823 r.)
dążenie do rozbudowy floty i uzyskania pozycji potęgi morskiej (zgodnie z koncepcjami politycznymi Alfreda Mahana,
podr., s. 157)
wojna z Hiszpanią w 1898 r. (zdobycie Hawajów, wyspy Guam, Filipin, uzależnienie Kuby)
ekspansja kolonialna USA i rozbudowa floty w okresie prezydentury Teodora Roosevelta, podr. s. 157
„dyplomacja dolarowa” (przekupywanie polityków rządzących w państwach Ameryki Łacińskiej, w celu ich podporządkowania USA)
oderwanie Panamy od Kolumbii w 1903 r. i otwarcie Kanału Panamskiego (1914)
próby gospodarczego uzależnienia Japonii w latach 50 - tych XIX w.
propagowanie przez USA wobec Chin „polityki otwartych drzwi” („likwidacji w Chinach stref wpływów i wprowadzenia zasad wolnego handlu”, podr. ,s. 157)
7. Rywalizacja o kolonie między mocarstwami
- rywalizacja angielsko - francuska (sprawa kanału sueskiego otwartego w 1869 r., incydent w Faszodzie
w 1898 r.) i jej zakończenie w wyniku podpisania porozumienia „entente cordiale” w 1904 r.
rywalizacja angielsko - niemiecka (Tanganika, Bliski Wschód)
rywalizacja francusko - niemiecka ▪ dwa tzw. kryzysy marokańskie: 1905 - 1906, 1911 - 1912 - podr. s. 219
▪ konferencja w Algeciras w sprawie Maroka (1906), podr., s. 161
rywalizacja angielsko - rosyjska
rywalizacja francusko - włoska (sprawa Tunisu w 1881 r.)
rywalizacja rosyjsko - japońska (wojna w latach 1904 - 1905)
wojna Stanów Zjednoczonych z Hiszpanią w 1898 r.
8. Wojny kolonialne w XIX i w początkach XX w.
Azja
brytyjsko - chińska wojna opiumowa (1839 - 1842), skutki: opanowanie Honkongu przez W. Brytanię, początek stopniowego gospodarczego i politycznego uzależniania Chin od mocarstw kolonialnych (tzw. „polityki otwartych drzwi” wobec Chin)
powstanie sipajów (1857 - 1858), hinduskich żołnierzy w służbie brytyjskiej
powstanie tajpingów w Chinach (1851 - 1864), ma znamiona powstania chłopskiego („tai - ping” - „wielka szczęśliwość”)
powstanie „bokserów” (organizacja „czarna pięść”) w północnych Chinach w l. 1899 - 1900, miało znamiona powstania chłopskiego, krwawo stłumionego przez wojska europejskich mocarstw kolonialnych (zwł. niemieckich - tzw. „mowa teutońska” cesarza Wilhelma II w porcie Wilhelmshaven w 1899 r. do żołnierzy niemieckich, wyruszających do Chin w celu stłumienia powstania bokserów; zdaniem cesarza, przekonanie o wyższości białej rasy ma usprawiedliwić okrucieństwo żołnierzy, do którego zachęca)
Afryka
powstanie Mahdystów w Sudanie w l. 1883 - 1898 (zob. H. Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy)
agresja Włoch na Abisynię (klęska wojsk włoskich pod Aduą w 1896 r.)
wojna burska (1899 - 1902), wojna Wielkiej Brytanii z dwoma państwami Burów - Transwalem i Oranią, na obszarze których odkryto złoża diamentów i złota; wojnie towarzyszyły przypadki masowego ludobójstwa oraz tworzenie przez Brytyjczyków obozów koncentracyjnych, podr. s. 152 - 153
Burowie - potomkowie holenderskich osadników w Afryce Południowej (Kraj Przylądkowy, Transwal, Orania)
Cecil Rhodes - premier brytyjskiego Kraju Przylądkowego w l. 1890 - 1896, zwolennik
opanowania przez W. Brytanię Transwalu i Oranii.
Paul Kruger - prezydent Transwalu, przywódca Burów w wojnie przeciw W. Brytanii.
9. Chiny w XIX i w początkach XX w. jako „chory człowiek Azji”.
wojna opiumowa (1839 - 1842), skutki: opanowanie Honkongu przez Wielką Brytanię,
stopniowe uzależnianie Chin od mocarstw kolonialnych
propagowanie przez USA „polityki otwartych drzwi” wobec Chin („likwidacji w Chinach stref
wpływów i wprowadzenia zasad wolnego handlu”, podr. ,s 157)
posiadłości w Chinach mocarstw kolonialnych (Makau, Honkong, Weihaiwei, Kiao - czou), powstawanie dzielnic
europejskich w największych miastach Chin (Pekin, Szanghaj)
powstanie tajpingów w Chinach (1851 - 1864)
powstanie „bokserów” w północnych Chinach w l. 1899 - 1900
rywalizacja japońsko - rosyjska o północną część Chin w pocz. XXw.
rewolucja republikańska w Chinach (1911): obalenie cesarza Pu - Yi i ogłoszenie republiki, (przywódcą rewolucji był Sun - Jat - Sen, twórca Kuomintangu (partii politycznej rządzącej w Chinach do lat 40 - tych XX w.), wprowadzenie republiki nie oznaczało zakończenia uzależnienia Chin od mocarstw kolonialnych.
10. Japonia w XIX i w początkach XX w.
zakończenie w latach 50 - tych XIX w. izolacji Japonii od reszty świata: wpłynięcie eskadry amerykańskich okrętów wojennych pod dowództwem komandora M. Perry'ego do portu w Jokohamie w 1853 i wymuszenie na Japonii przez USA (a następnie inne mocarstwa kolonialne) podpisania układów handlowych niekorzystnych dla Japonii oraz otwarcia japońskich portów dla statków obcych państw.
panowanie cesarza Mutsuhito (1867 - 1912) jako okres Meidżi (Meiji) - „światłych rządów”, „oświecenia” w historii Japonii
• reformy polityczno - ustrojowe, gospodarcze i społeczne cesarza Mutsuhito, modernizujące,
unowocześniające kraj, powodujące, że Japonia w początkach XX w. zostanie jednym z
mocarstw i rozpocznie ekspansję polityczną i militarną:
obalenie szoguna (1868), zniesienie systemu feudalnego, odebranie przywilejów szlachcie - samurajom,
wprowadzenie równości wobec prawa, powszechnego obowiązku szkolnego, nadanie konstytucji (1889),
praw i swobód obywatelskich, utworzenie parlamentu, tworzenie partii politycznych, rozbudowa
nowoczesnego przemysłu, armii (opartej na powszechnym obowiązku służby wojskowej) i floty
• kierunki ekspansji Japonii na przeł. XIX i XX w.: Formoza - Tajwan, Korea, północne Chiny,
Płw. Liaotuński
11. Ekspansja kolonialna Rosji w XIX i w początkach XX w., (podr. s. 158, 204 - 205)
rosyjskie dążenia ekspansjonistyczne w Azji (Kaukaz, ogromne obszary Syberii, Kraj Nadamurski, Kamczatka, od 1898 r. Półwysep Liaotuński z Portem Artur, mapa w podr., s. 205 )
budowa kolei transsyberyjskiej w pierwszej połowie lat 90 -tych, z inicjatywy ministra Sergiusza Witte (mapa, podr. s. 205
opanowanie i sprzedaż Alaski Stanom Zjednoczonym w 1867 r.
rywalizacja rosyjsko - japońska w północnych Chinach (Mandżuria) i Korei
12. Wojna japońsko - rosyjska w latach 1904 - 1905, podr. s. 204 - 205
przyczyny: rywalizacja japońsko - rosyjska o Koreę i północną część Chin w pocz. XX w. (Mandżuria, Płw. Liaotuński)
przebieg: oblężenie przez wojska japońskie Portu Artur (II 1904 - I 1905), bitwa pod Mukdenem, bitwa morska pod Cuszimą (V 1905)
traktat pokojowy w Portsmouth w 1905 r. (prezydent USA Theodore Roosevelt jako mediator, uzyskał pokojową nagrodę Nobla), postanowienia: Japonia uzyskuje Port Artur, Płw. Liaotuński, południową część Wyspy Sachalin, zgodę na protektorat nad Koreą (od 1910), Rosja musi zrezygnować z ekspansji w Chinach i w Korei
1