25.11.2012
Imperium rzymskie - panowanie Oktawiana Augusta
Elita - w świecie antycznym istnieją trzy czynniki współistniejące: wykształcenie, pochodzenie i majątek.
Mecenat istniał już w starożytnej Grecji (chociaż po inną nazwą). Dlaczego za Oktawiana Augusta nastąpiła rewolucja w sztuce? Mecenat, elity - to wszystko istniało wcześniej.
Wszystkie rzymskie świątynie i elementy kulturowe zostały ufundowane z łupów wojennych, które składa wódz (konsul, pretor). Dlaczego wódz rzymski funduje takie rzeczy? Bo myśli kategoriami rodu (gems) - aby przyszłe pokolenia mogły przejść cursus honorum. Za czasów Oktawiana Augusta mamy jednego „inwestora” w sztuce - to już nie są dochody z wojny, ale komasacje środków w jednym ręku. Dlaczego akurat na sztukę? W kategoriach świata jest już „panem świata”. Za czasów republiki senat nie prowadził żadnej działalności kulturalnej.
Sposoby legitymizacji władzy - schemat modelowy wg Maxa Wrebbera:
legalna (oparta na przeświadczeniu, że posłuszeństwo wynika z samego faktu istnienia prawa, np. w społeczeństwa demokratycznych), co jakiś czas odbyła się akceptacja (wybór lub rzekomy wybór, czyli potwierdzenia ciągłej elity do sprawowania władzy) - Republika Rzymska [senat 300: 4 lata kadencji, istnieją cenzorowie (para; najwyższa hierarchia elity], którzy tworzą listy senatorów; z rodów arystokratycznych, najwyżsi w hierarchii cursus honorum];
tradycyjna (zwyczajowa) - Republika Rzymska (bo senat do życia powołał Romulus);
charyzmatyczna (osoba władcy, która oprócz cech osobistych pochodzi od siły wyższej);
Po wojnie z Markiem Antoniuszem Oktawian August nie ma żadnej legitymizacji władzy, chociaż ma władzę i niemal żadnej konkurencji. Powinien oddać władzę senatowi. Nie chciał powtórzyć błędu Cezara, który został zabity, mimo iż miał pełnię władzy. Panował 43 lata i przez ten czas budował legitymizacji władzy. Doprowadził do tego, że po jego śmierci nikt już nie wątpił, że będzie następny cezar (czyli nastąpił koniec 500-letniej republiki).
Posąg z Prima Porta.
Data post quem - wydarzenie odzyskania trzech orłów legionowych, czyli ok. 19 r pne.
Skąd pochodzi? Prima Porta - „pierwsza brama” w starożytności poza Rzymem, przy drodze Via Flavina, najważniejszej drodze prowadzącej z Rzymu na północ. Znajdował się w domu cesarzowej - być może była to kopia, gdyż jego wizerunek pojawia się w bardzo wielu zabytkach tamtych czasów.
Skąd wiadomo, że to posąg Oktawiana Augusta? W świecie antycznych nie ma mediów. Większość Rzymian nie widziała cesarza na oczy. Ale sztuka rzymska zaczyna być realistyczna w odróżnieniu od greckiej, gdzie panowała konwencja. Każdy Rzymianin miał w domu galerię przodków; mają maski pośmiertne przodków. Im więcej przodków wstecz, tym bardziej nobilitowany arystokrata.
Elementy „rozpoznawalne”, po którym można rozpoznać Oktawiana Augusta - fryzura, gdyż przedstawiana go we fryzurze „orli pazur” lub „jaskółczy ogon” (bardzo ważny element rozpoznawalności), nos. Generalnie posągi były podpisane. Oktawian August ma przewieszony przez rękę płaszcz wojskowy - nie zasłania korpusu i pancerza, na który jest wiele przemyślanych elementów. Brakuje dobrych żołnierskich butów (calliga). U nogi ma Kupidyna (syn Wenery/Wenus) z delfinem, a zatem Oktawian August brodzi w wodzie. To przywołuje mit o założeniu Rzymu: historia o Eneaszu, jego ojcu i Ascaniuszu (temu ostatnio zmieniono imię na Julius, aby uzasadnić podchodzenie rodu). Stąd posąg nawiązuje do pochodzenia rodu Juliusza Cezara, przybranego ojca Oktawiana Augusta. Novum dla Rzymian - oto można przedstawić człowieka z boskimi atrybutami. Oś symetrii hierarchizują wagę rzeczy przedstawionych - centralne przedstawienie na pancerzu. Można zobaczyć tam okrąg - w centrum okręgu jest naturalny krzyż - dokładnie w centrum tego krzyża jest orzeł legionowy. Dwie postaci - dowódca z płaszczem i barbarzyńca (broda i spodnie). Barbarzyńca (Part) dobrowolnie oddaje orły legionowe przedstawicielowi rzymskiej władzy. U góry jest przedstawienie słońce goniące księżyc, jeszcze wyżej niebo, a obok jutrzenka zwiastująca świat, czyli novum. Nowość polega na tym, że teraz zaczyna się okres pokoju, czyli ład zbudowany na wartość dokładnie przeciwnych wartościach. Ale ponieważ przez ostatnie 50 lat wojna dotknęła ludzi bezpośrednio, okazało się, że pokój był dawno oczekiwany - propaganda pokojowa (pax Romana). Orły legionowy utracił Krassus (członek I triumwiratu z Cezarem i Pompejuszem) podczas 53 pne bitwy. Odzyskać orły próbował Cezar (ale został zabity), a po nim Marek Antoniusz, który rozpoczął wojnę z Partami. Oktawian August okazał się skuteczniejszy od swojego ojca, oponenta. Republika utraciła orły, a on je odzyskał i pomścił republikę (orły zostały złożone w Świątyni Marsa Mściciela).
Gemma Augustae
Biżuteria - robiona na zamówienie. Może to być kopia wielkiego publicznego fresku. Zasada hierarchii i symetrii: mamy tu dwa rejestry. Pierwszy górny rejestr: tarcza dzieli go na dwie nierówne części. Na środku znajduje się kobieta w hełmie, z mieczem i włócznią - bogini Roma (schemat ikonograficzny Ateny). Siedzi razem z Oktawianem Augustem na ławie, trzymają stopę na tej samej tarczy (kult cesarski odbywał się w świątyni Romy i Oktawiana Augusta). Cesarz jest tu przedstawiony jako Zeus Olimpijski (kopia posągu Zeusa dłuta Fidiasza z Olimpii), u stóp orzeł, który patrzy na Romę i Oktawiana Augusta. Przy Atenie stoi wódz, obok z kwadrygi, którą powodzi Wiktoria (Nike), schodzi zwycięski człowiek w todze - tryumfator. Po drugiej stronie siedzi kobieta z rogiem obfitości, dużymi piersiami i dwojgiem dzieci - alegoria dobrobytu. Wyżej jest brodaty mężczyzna i za nim stoi kobieta w welonie i trzyma nad Oktawianem Augustem wieniec-diadem (corona muralis) - korona murowa, odznaczenie żołnierskie. Kobieta z koroną murową - to świat, imperium, Oikunene (ludzie żyją w miastach), a mężczyzna to Okeanus, czyli rzeka oplatająca świat. To, że ten tryumfator odnosi zwycięstwa, jest zasługą Oktawiana Augusta, którą wieńczy Oikunene. Wszyscy patrzą w kierunku Oktawiana Augusta-Zeusa. Oktawian August trzyma tzw. laskę augura. Augurowie zajmowali się auspicjami (odgadywaniem „znaków pomyślnych”), czyli mieli prawo obserwowania ptaków. Auspicje to nie są wróżby - to przyzwolenie lub zakaz na jakąś czynność. Oktawian August trzyma laskę augura, a zatem zwycięstwo odbyło się pod jego auspicjami i de facto to on zwyciężył.
Dolny rejestr przedstawia zwycięzców i pokonanych. Mamy tu znak Tyberiusza (skorpion) na tarczy, a zatem człowiek schodzący z powozu Wiktorii to Tyberiusz. Ludzie ustawiają trofeum jest już po zwycięstwie. Po prawej stronie jeńcy wojenni (kobieta i mężczyzna) wzięci przez przedstawicieli wolnych mieszkańców prowincji. Główna formacja odniosła zwycięstwo, a wojska pomocnicze mają inne zadania. Konflikt nie został rozwiązany pokojowo, jest to pokaz brutalnej siły przedstawiony na kobiecej biżuterii (nie ma pax Romana). Kontekst historyczny: zwycięstwo Tyberiusza. Człowiekiem stojącym obok jest Germanik, bratanek Tyberiusza (ojciec Kaliguli, a brat Klaudiusza). Tyberiusz walczył wtedy na terenie dzisiejszych Węgier (Panonia) - 10 wne. Oktawian August miał wtedy 72 lata, człowiek na ozdobie jest młody i muskularny, a zatem schemat ideologiczny już dawno został ustalony (propaganda; pewna namiastka nieśmiertelności). Tu już Oktawian August zakłada własne odejście i od jakiegoś czasu pokazuje, kto ma zostać jego następcą - familia cesaeris (Tyberiusz-Germanik). Skąd ten motyw brutalnej siły? Trzy legiony rzymskie zostały wyrżnięte przez Germanów i trzy orły znowu zostały stracone. Być może zmiana w ujęciu propagandowym wynika właśnie z tego faktu; trzeba pokazać, że armia rzymska nadal jest silna.
3