Ignacy Krasicki
Monachomachia i Antymonachomachia
wstęp: Z. Goliński (BN I 197)
WSTĘP
Konfrontacje wokół poematu
Monachomachia z jednej strony kontynuuje linię wytyczoną przez Myszeidę, potem dalej - Satyry - postawa krytycznego obserwatora.
Inna płaszczyzna - linia warsztatowa: Pan Podstoli, przekład Pieśni Osjana. Monachomachia tkwi w centrum najpłodniejszego autorsko i wydawniczo pięciolecia pisarskiego poety.
Od 1775 - 1780 ukazały się kolejno
Myszeis 1775
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki 1776
Historia 1778
Pana Podstolego cz. I 1778
Monachomachia 1778
Bajki i przypowieści 1779
Satyry 1779
komedie: Solenizant, Statysta i łgarz, Wojna chocimska, 1780
Antymonachomachia 1780
Monachomachia stała się poematem kontrowersji i sądów skrajnie sprzecznych. Krytyka: od skrajnych prób deprecjonowania utworu i podważania morale biskupa aż po gloryfikację poematu, pochwałę dla odwagi twórcy.
Dzieje tekstu i publikacji
Datę powstania Monachomachii wiązano z ostatnim pobytem Krasickiego w Berlinie (a właściwie w Sans-Soczci - poczdamskiej rezydencji Fryderyka II) zimą i wczesną wiosną 1776-77, Krasicki nie chciał jej drukować i zabiegał, by poemat nie został ogłoszony drukiem.
Monachomachia drukowana była w Lipsku w sierpniu 1778 jako książka anonimowa u Grölla. We Lwowie wydrukował ją Kazimierz Szlichtyn. Są więc dwa „pierwodruki” dokonane bez wiedzy i zgody autora.
Konfrontacje
Akcja poematu umiejscowiona została w mieście, jednym z wielu w Królestwie. Badacze wyznaczają różne miasta: Sandomierz, Słonin, Lublin, Przemyśl, Góra Kalwaria.
Miasto lokalizujące wojnę mnichów ma nadmiar klasztorów i karczm. Ukazanie sytuacji bibliotek to jeden ze sposobów prezentacji bohaterów, ich poziomu umysłowego. Kulminacja poematu - dysputa, potem bitwa jako jej bezpośrednie przedłużenie.
Bohaterowie
Są nimi dwa wybrane zakony, zgromadzenia wybrane spośród licznych zakonnych przedstawicieli - zgromadzenia zakonów żebrzących, czyli raczej dominikanie i karmelici.
Miasteczko liczył „klasztorów dziesięć”, tam na pewno jeden klasztor żeński (chyba dominikanek). Najważniejsze wydarzenia - w refektarzu klasztornym. Pokorni są jezuici. Są też franciszkanie ubrani na czarno. Bonifratrzy - też na czarno, z pasami skórzanymi. Karmelici zw. bosymi (sandał); karmelici trzewikowi (trzewik), augustianie. Dziewiątego zgromadzenia nie sposób rozpoznać.
Wśród bohaterów znajduje się i kler diecezjalny: proboszcz (prałat), ksiądz podkustoszy.
Czynnymi sprawcami rozruchu, poza Jędzą Niezgodą, były właściwie dwie pary: Gaudenty i Hiacynt (dominikanie) oraz Rafał i Rajmund (karmelici). Na nich skupił się cały ciężar bitwy.
Jedność miejsca, czasu i akcji
Franciszek Ksawery Dmochowski, wydawca Dzieł wszystkich Krasickiego, w opracowanej na progu XIX w. edycji dokonał zabiegu porządkującego. Wprowadzał czytelnika w treść kolejnych pieśni poematu przez umieszczenie przed każdą z nich rodzaju argumentum - jak kazał zwyczaj w epopei klasycznej. Potem Dmochowski tego zaniechał.
Przez cały czas dysputy i bitwy nie wiadomo, gdzie się te sceny odbywały. Skąd kielich sprowadzono, można się tylko domyślać. Miejsca akcji są w poemacie zaledwie sygnalizowane, bez dbałości o konsekwencję, bez prób dokładniejszej topografii. Czas akcji wyliczyć się daje z jedną luką. Najprościej - następujące ramy czasowe: od bardzo wczesnego rana do przedwieczora - nim się ściemni.
Akcja poematu toczyła się początkowo równolegle w dwu klasztorach, potem szybko w jednym z nich. Nie dość jasno tłumaczy się pojawienie w akcji książek. Skoro bitwa toczyła się w refektarzu, to zrozumiałe, że w ruch poszły kufle, talerze, szklanki, ale książki... Książka jako oręż to świadoma reminiscencja literacka, pełniąca w relacji z bitwy rolę szczególną.
Rodowód literacki
Początki poematu heroikomicznego wiązano z czasami Homera, któremu przypisywana była Batrachomychomachia - będąca parodią Iliady. Tradycja Homerowi zaczęła przypisywać autorstwo innych: Arachomachii (tj. wojny pająków) i Geranomachii (tj. wojny jeży) oraz Psaromachii. Średniowiecze nie znało poematu heroikomicznego, lecz zrodziło epos zwierzęcy.
Schyłek renesansu przyniósł ożywienie i rozwój pisarstwa będącego deformacją literackiego świata herosów - liczne przekłady i parafrazy Batrachomychomachii oraz słynny utwór Alessandro Tassoni Wiadro porwane 1624; trawestacja Eneidy Paula Scanoza Wergiliusz przebrany; Nicolas Boileau Pulpit.
W XVIII w.: A. Pope Pukiel porwany, Wolter Dziewica Orleańska.
W literaturze polskiej poemat heroikomiczny nie posiadał ani doświadczeń, ani popularności. Tradycję właściwie zainicjowała Myszeis Krasickiego, potem Monachomachia. Jego utwory powstały z ducha polemiki - opozycji wobec zastanej tradycji literackiej. Największe powinowactwo literackie - Le lutrin Boileau
Poemat heroikomiczny
Świadome załamanie zasady zgodności stylu i przedmiotu wypowiedzi poetyckiej (decorum) pozwala tu rozpoznać parodię klasycznego eposu bohaterskiego. Przez parodiowanie rozumie się tu kategorię międzygatunkową, jaka w zakresie estetycznym jest sposobem wywoływania komizmu, a literackim - odmianą stylizacji.
Poemat rozpoczęty od apostrofy informującej o przedmiocie opowieści. Przedstawiane zdarzenia rozgrywają się na 2 planach: 1) charakterystyki bohaterów, 2) krąg wydarzeń pozaludzkich (działanie Jędzy Niezgody - jak Alekto w Eneidzie Wergiliusza). Użyte są słynne homeryckie porównania. Główna idea poematu: krytyka zakonów.
Sprzeczność została zawarta w zestawieniu: mnisi - wojna (Bracia pokoju biorą się do wojny).
Komizm w pointach scen zbiorowych, w nadawaniu ojcom i braciom imion zakonnych.
Inny zabieg - kontrastowanie i zderzenie cech najogólniejszych (lenistwo, zamiłowanie do jedzenia, trunków, złość), których zaprzeczeniem winny być pokoju, zgody i miłości dzieci.
Odmienną metodę zastosowano dla efektów komicznych w przemówieniach, które szczególnie dynamizują akcję. Dokonano tego przez parafrazę - typ komizmu słowno-literackiego. Te przemówienia parodiowały cały styl retoryczny saskiego baroku.
Odmiany komizmu:
satyryczna: komizm sprzeczności między modelem normatywnym a rzeczywistością
humorystyczna: komizm sprzeczności między modelem opisowym a rzeczywistością
Współczesna funkcja poematu
Sądy o poemacie były najczęściej sądami o autorze. Bardzo ważny był okres dwóch lat, między 1778 a 1780 - od ukazania się Monachomachii - okresu polemiki literackiej - do ukazania się odpowiedzi Krasickiego w postaci Antymonachomachii - jest to osobliwa parodia, niby-odwołanie, które było tylko potwierdzeniem tez poematu. Stworzyły się dwa obozy: obrońców i antagonistów poematu i autora.
Wiek XIX i połowa XX - trwało stawianie Krasickiemu zarzutu lekkomyślnego trwonienia talentu. W żadnym z utworów polemizujących z Krasickim nie podjęto próby dowodu, że obraz życia klasztornego skondensowany w Monachomachii ma cechy przerysowania.
Krasicki nie zareagował nawet na wiersze polemiczne. Nie przyjął dobrych rad ani nie dał się zastraszyć. Sięgnął do humanistycznych tradycji i podjął obronę w stylu renesansowego pamfletu, jakim były Listy ciemnych mężów (pisane w obronie Reuchlina). U Krasickiego kluczem jest odwołanie się do Erazma jako współautora Listów i Reuchlina. Antymonachmomachia była bardziej znaczącą formą odpowiedzi, bo Listy miały ograniczony zasięg m.in. dlatego, że były pisane po łacinie.
Do Jaśnie Oświeconego Książęcia Krasickiego biskupa warmińskiego - drukowany w: 1) „Przyjacielu Ludu” pt. Odpis Łuskiny dany Krasickiemu w Warszawie w 1780r.”; 2) w „Warcie” pt. Odpowiedzi na pisma (...) I. Krasickiego w 1780r.; 3) w książce Smoleńskiego Reskrypt na uszczypliwe satyry wydane przez (...) Krasickiego; zarzuty: Monachomachia to zamach na kraj
Odpis na Monachomachię - m.in. wezwanie do napisania „Episcopeidos”, tj. „Wojny biskupów”
Listy brata Błażeja Dubiecczyka - dwa listy satyryczne Krasickiego
Teksty
Monachomachia ukazała się latem 1778r. w Lipsku nakładem Michała Grölla. Podstawą druku był niepoprawny odpis. Wydawca dopełnił poemat o jedną oktawę i opatrzył przypisami. Objaśnienia w drugim wydaniu warszawskim wydano jako osobną książeczkę: Noty dla objaśnienia niektórych miejsc dzieła.
Zupełnie niezależne, na podstawie innego przekazu wydrukował Monachomachię Kazimierz Szlichtyn (Lwów). To wydanie jest całkiem anonimowe. Następne wydania: 1778, 1779 (lwowskie) i 1797 (warszawskie). Dopiero zbiorowa edycja dzieł Krasickiego dokonana przez Dmochowskiego poprawiła tekst.
Antymonachomachia ukazała się u Grölla w Warszawie przed 23 sierpnia 1780 r.
MONACHOMACHIA
Pieśń I (u dominikanów)
Nie wszystko złoto, co się świeci z góry
inwokacja stosowana w epopejach klasycznych
miasto: 3 karczmy, 9 klasztorów i domki
rozkoszne siedlisko świętych próżniaków
Jędza Niezgody - powoduje wojnę (grecka Eris - bogini niezgody)
przebudzenie ospałych mnichów - budzi się o. Hilary
ksiądz przeor pierwszy raz w życiu Jutrzenkę obaczył
w refektarzu: Co się dzieje? Czy wyschły kufle, gąsiory i dzbany?
przemowa Honorata - Cieszmy się pewnym Fortuny wyrokiem
mowa o. Gaudentego, później o. Pankracego - wszyscy usnęli
Pieśń II (u karmelitów)
o. Rajmund, o. Rafał, Eliasz z Markiem, Jan, Hermenegildus, Rafał, Piotr, Gaudenty, Hiacynt
razem zaczęli sprawować poselstwa
o. Gaudenty: Czas pokazać światu, kto ma z nas lepsze do nauki prawo
potem o. Hiacynt - o Karmelu
Obiad
Pieśń III (w refektarzu)
piją wino, miód, trunki
Elizeusz: Minęły czasy szczęśliwej prostoty. Trzeba się uczyć, upłynął wiek złoty.
parodia apostrofy do króla
nikt nie wie, gdzie w klasztorze jest biblioteka
Wdzięczna miłości kochanej szklanice!
Bracia pokorni biorą się do wojny.
Pieśń IV (refektarz)
apostrofa do Arystotelesa
odbywa się dysputa w refektarzu u dominikanów
obrońca rozpoczyna przemowę
jako oponent przemawia o. Łukasz od Trzech Króli
ktoś krzyknął, hałas, wrzask, rumor
Mnichy jęli się nagle do uczonej broni
spotkanie Hiacynta z dewotką, subtelna chwila, Hiacynt ucieka
Pieśń V
I śmiech niekiedy może być nauką,
Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa,
I żart, dowcipną przyprawiony sztuką,
Zbawienny, kiedy szczypnie, a nie kąsa (...)
Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,
Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych
wojna
wniesiony zostaje puchar
Pieśń VI
opis pucharu - przedstawia 4 pory roku
dzban łączy zwaśnione strony
Cnota, nie odzież czyni zakonnika
Prawdziwa cnota krytyk się nie boi
Niechaj występek jęczy i boleje
ANTYMONACHOMACHIA
Pieśń I
wstęp: doktor znajduje na swoim stoliku rzuconą przez Niezgodę Monachomachię
zwołuje zgromadzenie - opowoada
powszechne zamieszanie: bracia radzą, żeby odpisać, a tymczasem odnoszą do biblioteki
Pieśń II
opis biblioteki: osobna szafka, gdzie na samym dnie spoczywa Erazm
Monachomachia wrzucona tam jeszcze głębiej niż heretycy
ma tam być tam, dopóki bracia nie odpiszą
Pieśń III
Hiacynt radzi sposoby słodkie, Gaudenty najostrzej - dysputa
Gaudenty we śnie widzi pod postacią Żarliwości Fanatyzm, ten go chwali, zachęca etc.
Pieśń IV
rozmaity los tego pisma: jedni gardzą, drudzy chwalą: proboszcz się śmieje, hipokryci krzyczą o bluźnierstwo,
porównanie do złych szerszeni
Pieśń V
ciekawość powszechna daje znaczenie fraszce
sława, wieść się roznosi
dewotka widziała autora w łańcuchach brzękającego
schodzą się na koniec wszyscy do klasztoru
Niezgoda się cieszy z nowych kłótni i z tego, że jej Fanatyzm sprzyja
Pieśń VI
mowa Honorata
zastanawiają się, co robić z dziełem
przeor - pokryć miłością braterską i darować
Gaudenty - spalić dzieło i autora
wrzawa powszechna, ukazuje się Prawda - chwali zakony i upewnia, że im to nie szkodzi i szkodzić nie będzie, a jeśliby się w czym poczuwali, życzy się poprawić, znika
Prawda w winie siedzi - In vino veritas