Literatura popularna - podłoże historyczno-teoretyczne
(Opracowanie na podstawie Słownika literatury popularnej pod red. T. Żabskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006 oraz wykładów prof. Jolanty Ługowskiej i ćwiczeń z dr Elżbietą Lubczyńską - Jeziorną na Uniwersytecie Wrocławskim)
RÓŻNE ŚWIATY KULTURY I FENOMENY LITERATURY
3 LITERATURY wg HERNASA:
ARTYSTYCZNA
LUDOWA/FOLKLOR
Literatura oralna.
Układ odniesień do literatury wysokiej.
Źródło tematów i inspiracji.
TRYWIALNA/BRUKOWA/POPULARNA
Cyklicza i seryjna wiąże się z kategorią schematu konwencji.
Pełnoprawny przedmiot zainteresowań.
Literatura rozrywkowa, czasu wolnego.
Posiada różne odmiany tematyczne.
Do tego dochodzi LITERATURA DZIECIĘCA
LITERATURA DLA LUDU (XIX w.)
(Nie jest literaturą ludową, ale czerpie z niej niektóre motywy)
Piśmiennictwo przeznaczone dla zamkniętego, chłopskiego kręgu czytelniczego (później też robotniczego).
Przyczyny powstania i rozwój:
Konieczność kontroli i opieki nad ludem.
Działalność oświatowa i uświadamiająca wobec „innych” warstw narodu.
Akcje zaborców skłócające warstwy społeczne.
Pisarze z kręgu postępowego ziemiaństwa, kleru, wiejskich nauczycieli, dziennikarzy, itp. spełniający narzucony im obowiązek tzw. pracy u podstaw.
Dzieła o charakterze postępowym lub konserwatywnym.
Stawianie dziecka i wieśniaka na tym samym poziomie rozwoju umysłowego.
Skracanie i adaptowanie utworów zwłaszcza Kraszewskiego.
Wydawnictwa religijne, kancjonały - rozprowadzanie.
Krąg czytelnictwa wiejskiego:
prasa ludowa,
wydawnictwa jarmarczne (romanse, kryminały zbójeckie),
wydawnictwa dewocyjne.
Cechy literatury jarmarcznej:
Melodramatyczna fabuła oparta na schematach literatury jarmarcznej: eksponowanie silnie skontrastowanych postaci, np. pijaka, dobrego gospodarza, Żyda, proboszcza.
Fabuła sprawia wrażenie autentycznej.
Narrator personalny.
Konkretne realia topograficzne.
Aktualny komentarz.
Nawiązania do folkloru.
Rzadkość poezji.
Kategoria powiastki moralizatorskiej - strywializowana miniatura XIX w. powieści obyczajowej. Wyróżniamy powiastki moralizatorskie:
religijne,
fantastyczne,
społeczne,
filozoficzne,
patriotyczno - narodowe.
Dramat dla ludu - podobny do powiastki moralizatorskiej i obrazka obyczajowego.
LITERATURA POPULARNA (ang. popular literature, fr. littérature populaire, niem. Trivialliteratur/Unterhaltungsliteratur).
Dziedzina twórczości literackiej obejmująca utwory przeznaczone dla szerokiego kręgu czytelników, nastawione na realizację ich potrzeb osobowościowych.
Dostarcza rozrywkę i silne przeżycia emocjonalne.
Wchodzi w kontakt z literaturą artystyczną i ludową wykorzystując jej dorobek.
Można ją podzielić na:
brukową,
trywialną,
tandetną,
straganową,
jarmarczną.
Kontekst pozaliteracki literatury popularnej stanowią dziedziny sztuki kultury popularnej:
Rozrywkowa produkcja filmowa,
Telewizja - seriale,
Estrada.
Do piśmiennictwa popularnego zaliczyć można:
senniki,
przepowiednie,
poradniki towarzyskie,
graffiti i druki użytkowe.
Populistyka jest działem folklorystycznej działalności człowieka.
Historia literatury popularnej:
STAROŻYTNOŚĆ:
Ustne relacje podróżników, marynarzy i kupców utrwalane w Odysei (fabularny prawzór powieści przygodowo-podrózniczej).
Memoraty - opowieści o zdarzeniach prawdziwych. Zostały przekształcone wg reguł folklorystycznych w fabulat (historię fikcyjną).
Mitologia i jej wielowersyjność.
Zjawiska symptomatyczne dla późniejszej literatury popularnej:
Ludzie mieszają się z bogami.
Przekazy mitologicznie przybierają charakter apokryficzny.
Miejsca zdarzeń wypełniają osoby fantastyczne.
Herosi są poddawani próbom odwagi i męstwa, wierności, odporności na trudy i niebezpieczeństwa.
Romans grecki (II w. p. n. e.) - klasyczny schemat historii miłosnej z wyznacznikami awanturniczej czasoprzestrzeni.
ŚREDNIOWIECZE/RENESANS:
Gatunki piśmiennictwa religijnego:
apokryfika,
hagiografia,
egzemplum,
misterium.
Apokryfy - opowieści dające człowiekowi zaspokojenie ciekawości (historie związane z NT i ST, nie do potwierdzenia ani historycznie, ani religijnie).
Fantastyka orientalna (Księga tysiąca i jednej nocy)
XIII - arturiański romans rycerski, opowieści karoliańsjie - przystosowane do możliwości recepcyjnych niewykształconych odbiorców.
Wynalezienie druku - komercjalizacja.
Dawne „reliktowe” gatunki przechodzą do obiegu najniższego (ludowego).
KOLEJNE WIEKI:
XIX/XX - rozwój beletrystyki i dramatopisarstwa.
Powstają gatunki stricte popularne:
powieść gotycka,
powieść o duchach, tajnych związkach, zbójcach, rycerzach średniowiecznych,
odmiany romansu sentymentalnego.
Schematyzacja i de schematyzacja doczesnych odmian oraz powstanie nowych.
XIX Anglia - powieść fantastyczna (fantastycznonaukowa) oparta na wzorach i inspiracjach powieścią gotycką (Frankenstein M. Schelley).
Wyparcie romansu rycerskiego przez przygodową powieść historyczną.
Powieść sentymentalna - melodramat, odmiany powieści miłosnej:
romans z życia wyższych sfer,
niemiecka powieść rodzinna,
powieść modernistyczna,
współczesna powieść erotyczna.
Ameryka - pojawia się western.
Francja, Anglia - powieści kryminalne (śledztwa, genialny detektyw).
Powieści o zaginionych cywilizacjach („powieści dżungli”).
Literatura popularna i fantasy.
Horror (Stevenson, Stocker).
Science fiction: prognozy futurologiczne i katastroficzne.
Po XIX w. wyłoniły się powieści:
wojenna,
szpiegowska,
polityczna (z kryminalnej),
gangsterska,
policyjna,
pornograficzna (literatura miłosna).
Teksty ludowe ulegające trawestacji literackiej (XIXw.)
Przejście utworów z wyższego obiegu do niższego, np. romans zbójecki i rycerski.
Repertuar piśmiennictwa „reliktowego”.
Powieść zeszytowa, seriale zeszytowe.
Popularne adaptacje filmowe (Fleming, King, Steel, MacLean).
Problem gatunków:
Różne koncepcje podziału literatury popularnej związane są z kręgami tematycznymi - brak pojęcia odmiany gatunkowej w populistyce.
Gatunki przyjęte z piśmiennictwa wysokoartystycznego - powieść, opowiadanie (nowela).
Kryterium tematyczne.
Charakterystyczne rozwiązania fabularne.
Typy postaci.
Sposoby narracji i stylu.
Problematyka gatunkowa i systematyczna.
Produkcja, dystrybucja, odbiór.
Autor utworu popularnego realizuje potrzeby osobowościowe czytelników.
Ma zainteresować czytelników (przestraszenie, zabawa, zaciekawienie)
Realizuje potrzeby czytelnicze odbiorców.
Gwiazdy socjometryczne - ludzie, którzy gromadzą wokół siebie innych
2 typy autorów:
1. gwiazdor populistyczny (producent bestsellerów, on dyktuje warunki - np., King).
2. wyrobnik pióra (realizuje zlecenia, powiela schematy, odmiany gatunkowe) często pisze pod pseudonimami, ważny jest tytuł, a nie autor).
Sukces cyklów literackich (powieściowych):
BESTSELLER - termin wprowadzony przez Amerykanów, określający najlepiej sprzedające się książki. Oznacza również pozycje o wysokich sukcesach komercyjnych i cieszące zainteresowaniem czytelniczym.
Adaptacja - transformacja utworu literackiego w celu przystosowania go do określonego adresata przy zachowaniu cech konstytutywnych oryginału, pozwalających na identyfikację przeróbki z pierwowzorem. Jest procesem i efektem czynności tekstotwórczych mającym na celu względy dydaktyczne lub komercyjne.
Ekranizacje - adaptacje filmowe dzieł popularnych.
Sukces i pozycja autora ( sława lub przypisanie do serii, np. Harlekinów).
Wydawca pośredniczy między autorem, a czytelnikiem; reprezentuje interesy czytelników, dąży do maksymalizacji zysku, dba o atrakcyjność.
Odbiór jest dobrowolny i ma na celu rozrywkę.
Świat utworów popularnych podzielony jest na sacrum i profanum (podobnie jest w folklorze i micie). Archetypiczne opozycje typu: dzień-noc, góra-dół, życie-śmierć, itp. przejawiają biało-czarne widzenie świata.
Wartości literatury popularnej realizowane w funkcji estetycznej:
Ekonomika narracji.
Duża ilość dialogów.
Zwarta kompozycja.
Konkretne zdarzenia i problematyka.
Jednoznaczna moralność i ideologia.
Ostre jakości stylistyczne: patos, emfaza, hiperbolizacja.
Fabuła implikująca napięcie, wzruszenie, strach, rządzę, tęsknotę, itd.
Fenomen literatury popularnej widoczny jest z perspektywy czytelnika.
Krytyka literacka nisko ocenia twórczość popularną.
„Schematy literackie” - kryterium wykształcenia determinuje sposób odbioru literatury.
Polska epika ludowa:
moralizatorstwa,
cudowne uzdrowienia,
wydarzenia sensacyjne,
wielowersyjność.
Zimmerman: Opis obiegów lierackich:
Jedność postaw, jedność aksjologiczna i jedność potrzeb charakteryzują obieg jarmarczny, odpustowy, brukowy (chłopi, robotnicy).
Czytelnik tworzący grupę wczodzącą w skład obiegu ludowego ma niewyrafinowane kompetencje, skromne możliwości rozumienia tekstu (późna inicjacja czytelnicza).
Badania nad literaturą popularną:
Perspektywa odbioru.
Sposoby produkcji, dystrybucji i obiegu.
Różnice między literaturą popularną, a artystyczną.
Filary literatury popularnej:
Metamorfoza:
zmiana postaci (działają wróżki, zaklęcia),
piękna i bestia, żaba zamienia się w księcia - nie możemy oderwać się od baśni, które rozgraniczają dobro i zło,
zakładanie masek,
wykorzystywanie mocy nadprzyrodzonych.
Anagoryzm :
porzucanie dziecka wysokiego rodu, zaopiekowanie się, rozpoznanie;
Edyp, Mojżesz, tarzan, Dynastia;
bohater, który dochodzi do prawdy (Harry Potter).
Bestiarium:
zespół postaci, stworów i potworów (cyklopi, strzygi, Minotaur, meduzy),
zasiewanie w naszym mikrokosmosie niepokóju,
wprowadzenie obcego w świat rozpoznawalny,
wprowadzenie zła.
Archetypicznosć: podstawowe wartości, życie,śmierć.
myślenie mitologiczne i archetypiczne o świecie, podstawowe zróżnicowanie świata (opozycje),
pojęcie granicy,
heroiczny bohater pozytywny.
KOMERCJALIZACJA PROCESU WYDAWNICZEGO
Wszystko nastawione jest na zysk .
Oprócz dzieła wytwarzane są dodatki, np. kubeczki, temperówki, figurki, itp.
Wszystko służy podniesieniu zysku wydawcy i autora.
Plagiaty - II poł. XIX wieku - powielić schemat, ukryć się pod wielkim nazwiskiem.
Harlequin - wyrobnik słowa - ukrywa się pod pseudonimem.
Ważna jest okładka, ładne opakowanie, ilustracja.
Autor - małe literki, anonimowość.
WYDAWNICTWA bazują na WIELKICH NAZWISKACH lub SERIACH WYDAWNICZYCH
Zły, pożółkły, cienki, najgorszej jakości papier - mała wydajność.
Sposób sprzedaży - dzieła klasyczne (Prus, Dostojewski, Sienkiewicz) - wydane w oprawie skóropodobnej, złote litery, tanie wydania - by ładnie wyglądały w salonie
W XVII/XVIII/XIX w. sprzedawano na straganach
Proces komercjalizacji dotyczy również wydawnictw naukowych i wysokoartysztycznych - np. OSSOLINEUM.
ODBIÓR LITERATURY POPULARNEJ:
Pełna dobrowolność
4 funkcje odbioru:
Kompensacyjna
Ludyczna
Poznawcza
Estetyczna
OBIEG LITERATURY
Kategoria historyczno-socjologiczna i pragmatyczna.
Badania relacji między zbiorem określonych tekstów, a daną publicznością zajmującą się nimi.
Dotyczy gotowych tekstów i konkretnych wspólnot kulturowych.
Stefan Żółkiewski - twórca koncepcji obiegów.
KONCEPCJA OBIEGÓW:
Przedmior badań: zachowania publiczności pojmowanej w sposób integratywny (obejmuje wszystkich uczestników zdarzeń i procesów komunikacyjnych). Publiczność określa rolę komunikacyjne i społeczne.
Obieg wiąże ze sobą: pisarzy, czytelników, teksty, instytucje, sytuacje, praktyki komunikacyjne.
5 obiegów Żółkiewskiego:
ARTYSTYCZNY
TRYWIALNY
BRUKOWY
LITERATURA DLA LUDU
JARMARCZNO-ODPUSTOWY
Obieg artystyczny (wysokoartystyczny):
Publiczność przyzwyczajona do obcowania z literaturą.
Zaplanowana rola czytelnika.
Znajomość kodów kultury i tradycji, nawyków lekturowych.
Umiejętności interpretacyjne.
Kompetencje literackie.
Utwory należące do kanonu narodowej klasyki i dzieła awangardowe.
Elitarne stowarzyszenia literackie.
Pisarz - ekspert, strażnik tradycji, znawca wzorów, reguł; wnosi innowacje.
Dzieło - wartość.
Obieg trywialny (popularny):
Rzeczowe aspekty dzieła sztuki, słowa traktowane jako przedmiot.
Małe wymagania co do odbioru.
Ludyczna sytuacja komunikacyjna.
Kryteria rynkowe, prawo popytu.
Rozrywka.
Pisarz - technik literacki, realizator zamówień społecznych, sprawnie posługuje się konwencją literacką.
Obieg brukowy:
Publiczność: analfabeci.
Czytelnicy przedgazetowi, rzadko i nieregularnie stykający się z tekstami literackimi.
Wytwór nowożytnej cywilizacji miejskiej, przemysłowej.
Broszury, zeszyty, kalendarze, druki ulotne.
Komunikacja oralna.
Model biernego odbioru.
Teksty nastawione na recepcję zamkniętego kanonu fabuł, wątków i motywów.
Pisarz - adaptator „technik-przerabiacz”, naśladowca dobrze znanych utworów, często anonimowy, sięgał do folkloru.
Obieg jarmarczno-odpustowy:
Reliktowa forma dawnej kultury dewocyjnej związana z liturgicznym kalendarzem obchodów świąt i uroczystości kościelnych.
Tradycja literatury kaznodziejskiej.
Przypowieści, egzemplum.
Teksty dydaktyczno-umoralniające.
Druczki z antycznej i średniowiecznej epiki popularnej, apokryfów i hagiografi.
Teksty użytkowe: wzory listów, recepty, przepisy, wróżby, przepowiednie, itp.
Charakter ludyczny.
Obieg ludowy:
Relikt dawnej literatury patronackiej, tworzonej przez instytucje nastawione na szerzenie oświaty, głównie wśród chłopów i proletariatu miejskiego.
Funkcje edukacyjnie i umoralniające tekstów.
Tradycyjne elementy ludyczne.
Tanie książki i periodyki rozpowszechniane za pomocą instytucji kościelnych, partii i stowarzyszeń.
5 grup czytelniczych budujących obieg ludowy:
Mieszkańcy wiosek o najmniejszym stopniu analfabetyzmu.
Ci, co samodzielnie, ale przypadkowo opanowali sztukę czytania.
Ci, co chodzili do szkoły, ale nie więcej niż co pokolenie (w rodzinie istnieje świadomość potrzeby czytania).
Rodziny z tradycjami oświatowymi od pokoleń.
Chłopi po kilku klasach mający kontakt z kulturą miejską i dworską.
Obieg mieszczańsko inteligencki:
Czytelnicy: kobiety niepracujące.
Autorzy z pogranicza (Dickens, Scott, Verne)
HEURESTYCZNA MOŻLIWOŚĆ KATEGORII OBIEGU: Podział kultury na 2 obszary:
Kultura oficjalna
Kultura drugiego obiegu.
WYZNACZNIKI USTNOŚCI
WYZNACZNIKI USTNOŚCI |
IDEALNY TEKST USTNY |
TEKST FOLKLORU |
LIST |
IDEALNY TEKST PISANY |
Forma… |
+ |
+ |
- |
- |
Jednoczesność nadawania i odbioru |
+ |
+ |
- |
- |
Jednorodność |
+ |
- |
+ |
- |
Określoność adresata |
+ |
+ - |
+ |
- |
Specyficzna struktura ustana |
+ |
+ - |
+ - |
- |
HORYZONTY OCZEKIWAŃ
Zobiektywizowany system odniesień pozwalający opisać przyjmowanie dzieła.
Kategorie i odmiany horyzontów czytelniczych.
Zainteresowania i preferencje badawcze:
czytelnik w komunikacji literackiej,
doświadczenie literackie,
opis recepcji,
konkretyzacje czytelnicze
erudycja,
kultura literacka,
wiedza z życia czytelnika,
akt lektury,
historię,
rekonstrukcje horyzontu oczekiwań.
Ryszard Handke: Prawdziwa sztuka zazwyczaj nie chce przecież ograniczać się do zaspokajania oczekiwań, lecz zmieniać je zaskakując nowymi propozycjami W pewnym sensie więc zawsze celem jej będzie zmiana tego, co zastaje, aspiracje te obejmują zaś cały horyzont świadomości odbiorcy.
STYLE ODBIORU (M. GŁOWIŃSKI)
1. Styl mityczny
W postaci najczystszej ujawnia się wówczas, gdy dzieło literackie odbierane jest jako przekaz religijny, głoszący prawdy wiary. W pewnym sensie nie ma ono bytu samoistnego, jest bezpośrednio przypisane pewnej całości światopoglądowej. Jak się zdaje, ten styl odbioru obowiązywał w społeczeństwach archaicznych, nie znających jeszcze literatury jako fenomenu specyficznego i samoistnego; styl mityczny był wtedy stylem wyłącznym, archaiczna kultura nie dopuszczała do uformowania stylów innych. Później, w bardziej złożonych układach społecznych, stracił on przywilej wyłączności, mógł występować obok innych. Jego domeną stała się przecie wszystkim recepcja dzieł związanych z sacrum. Nie tylko jednak. Wyznacza on odbiór tych wszystkich przekazów, które traktuje się jako aktualizację światopoglądów zastanych i aprobowanych, przekazów, które nie tylko je potwierdzają, ale także na swój sposób utwierdzają.
2. Styl alegoryczny
Podczas gdy styl mityczny przede wszystkim wprowadzał odbierane dzieła w obręb większej całości światopoglądowej i w zasadzie nie musiał przyjmować żadnych założeń co do ich struktury (każdy w istocie utwór odbierać można na wzór mityczny), alegoryczny styl odbioru w sposób zasadniczy organizuje się wokół tezy, dotyczącej właśnie struktury dzieła. U podstaw tego stylu znajduje się przeświadczenie, że utwór literacki odznacza się swoistą dwuwymiarowością. Wymiar pierwszy jest ważny, w miarę jak służy ujawnianiu wymiaru drugiego, tego właśnie, który zawiera treści istotne, ze swej natury ustabilizowane i zakrzepłe. Zadaniem czytelnika jest do nich dotrzeć i je zrozumieć. Alegoryczny styl odbioru, polegający na szukaniu "drugiego dna", nie kształtuje się tylko wtedy, gdy mamy do czynienia z utworami o rzeczywistej strukturze alegorycznej. Ma wszelkie dane po temu, by być stylem uniwersalnym, a więc podporządkować sobie wszelki typ wypowiedzi. W przypadku alegorycznej lektury utworu nie-alegorycznego mamy do czynienia z tym, co nazwane zostało alegorią narzuconą. Styl alegoryczny jest nie tylko supozycją dotyczącą struktury dzieła literackiego, wtórnie wprowadza je także w pewien zespół mniemań, a nawet w pewien system światopoglądowy. Dzieje się tak przede wszystkim z tej racji, że zakłada stałość stosunków pomiędzy dwoma wymiarami dzieła literackiego, przy czym wymiar drugi ("drugie dno") pokrywa się z ogólnym kompleksem wyznawanych i przekonań. Nie przypadkiem więc alegoryczny styl odbioru właściwy jest przede wszystkim epokom odznaczającym się dużą stabilnością światopoglądów. Pewną odmianą stylu alegorycznego jest styl, który zakłada, że dzieła pisane są językiem ezopowym, a więc że pod powierzchnią kryją treści, które z takich czy innych względów nie mogą być w danej społeczności komunikowane. To więc, co znajduje się w wymiarze pierwszym, traktowane jest jako maska, służąca łudzeniu despoty (w myśl takiej właśnie lektury Wallenrod mógł stać się Belwederem).
3. Styl symboliczny
Podobnie jak styl alegoryczny, zakłada on dwuwymiarową strukturę dzieła literackiego. Rozumiana jest ona jednak całkiem inaczej. Odrzucone zostaje fundamentalne dla stylu alegorycznego przeświadczenie, rezygnuje się mianowicie z wiary, że relacje pomiędzy dwoma wymiarami są ściśle i raz na zawsze ustalone, a w konsekwencji - że odwołują się do ustabilizowanego systemu poglądów. Przeciwnie, symboliczny styl konkretyzacji przyjmuje, że relacje te są z natury niejasne i nieokreślone. Wymiar pierwszy nie jest więc przezroczysty i nie otwiera widoku na domenę sensów jasnych i zakrzepłych, ma co najwyżej sugerować znaczenia, zakotwiczone w wymiarze drugim. Styl ów przypisuje więc aktywniejszą rolę czytelnikowi, pozostawia dużo większą swobodę jego inicjatywie. Styl symboliczny może również mieć charakter uniwersalny, w myśl jego reguł mogą być odbierane nie tylko utwory o rzeczywistej strukturze symbolicznej. Pewne utwory mogą być czytane na dwa sposoby, bądź alegorycznie, bądź symbolicznie. W przypadku pierwszym czytelnik dąży do rozszyfrowania tego, co znaczy np. historia Józefa K. z Procesu Kafki (np. sytuację człowieka wobec Boga); w przypadku drugim zaś jest świadom, że historia ta wyposażona została w zespół znaczeń płynnych i niejasnych i że w żaden sposób nie daje się ona ujednoznacznić. Symboliczny styl odbioru jest więc w jakiejś mierze stylem otwartym, respektuje możliwość wielu znaczeń.
4. Styl instrumentalny
W obrębie tego stylu odbioru dzieło literackie traci w pewnym stopniu swą autonomię, inaczej jednak niż w stylu mitycznym i - częściowo - alegorycznym. Sprawą najistotniejszą jest tu bowiem nie tyle bezpośrednie wkomponowanie odbieranych utworów w całość światopoglądową, ile traktowanie ich jako środków działania, wynikające z przesłanek takiej czy innej ideologii. Mamy tu więc do czynienia z lekturą pojętą jako czynność utylitarna, odwołująca się do światopoglądu potocznego, przy tym nie tyle moralistyczna, co moralizatorska. W konsekwencji dzieło - często niezależnie od rzeczywistego swego charakteru - staje się w trakcie odbioru czymś w rodzaju przykładu budującego, elementem sui generis dydaktyki. W sferze oddziaływania tego stylu ujawnia się tendencja do podziałów dychotomicznych - nawet wówczas, gdy nie mają pokrycia w konkretyzowanym utworze (świat czarno-biały, w którym przeprowadza się ścisłe linie demarkacyjne między tym, co pozytywne, i tym, co negatywne).
5. Styl mimetyczny
Jego podstawę stanowi przeświadczenie, że pomiędzy przedmiotami i sytuacjami przedstawianymi w utworze literackim a przedmiotami i sytuacjami należącymi do świata realnego zachodzi, stosunek podobieństwa, naśladowania, odbicia. Styl ten więc w zasadzie inaczej sytuuje dzieło wobec świata pozaliterackiego niż style poprzednie: tutaj punktem odniesienia jest nie taki czy inny kompleks światopoglądowy, ale - "rzeczywistość". A dokładniej: to, co się za rzeczywistość w danej kulturze uważa, jest ona bowiem przefiltrowana przez taki czy inny zespół przeświadczeń i wierzeń, "rzeczywistość" jest tu zawsze rzeczywistością zinterpretowaną. Styl mimetyczny sprawia, że w obrębie lektury współczynnikiem istotnym staje się prawda, z pozoru ujmowana tak, jak w jej klasycznej definicji. Dzieje koncepcji mimetycznych pokazują jednak, że związki z ową definicją są całkiem złudne. By się o tym przekonać, wystarczy przypomnieć, że czym innym była rzeczywistość dla antycznych teoretyków mimesis i ich klasycystycznych kontynuatorów, czym innym zaś - dla teoretyków realizmu. Faktem niezmiennym pozostaje jednak to, że wszelki mimetyczny styl odbioru przyjmuje rzeczywistość jako podstawowy punkt odniesienia i że nie zdaje sprawy z faktu, że idea rzeczywistości jest tu - w mniejszym lub większym stopniu - wynikiem z góry przyjętych założeń, wynikiem dokonanej w myśl pewnych zasad interpretacji. Styl ów może się zaktualizować nie tylko w odbiorze utworów; u których podłoża stała estetyka mimetyczna, choć - jak się zdaje - trudniej niż style omawiane poprzednio podporządkowuje sobie utwory, które były od niej dalekie. Budowany przede wszystkim na zdrowym rozsądku, skłonny jest do odrzucenia tego, o czym sądzić można, że wchodzi z nim w konflikt.
6. Styl ekspresyjny
W jego obrębie zjawiskiem najistotniejszym jest sytuowanie czytanego utworu wobec nadawcy. Autor jest tutaj kimś innym niż tylko owym dalekim sprawcą, od którego odłączyć można wypowiedź i uznać, że zdobyła byt autonomiczny. Traktowany jest jako sui generis składnik tekstu, skoro cała lektura ma doprowadzić do ujawnienia jego właściwości, a wszystko, co w dziele zawarte, interpretowane jest jako syndrom, a niekiedy nawet - bezpośredni przekaz jego osobowości. Ekspresyjny styl odbioru zakłada więc nieustanną obecność autora, a każdy element utworu interpretować może jako - świadomy lub nieświadomy - przejaw jego świata intymnego, jego odczuwania, jego wyjątkowej i z natury niepowtarzalnej sytuacji wewnętrznej. Podstawową właściwością tego stylu jest więc to, że zmierza do indywidualizacji.
7. Styl estetyzujący
U jego podstaw znajduje się dążenie do odbioru dzieła literackiego przede wszystkim jako dzieła literackiego, można tu więc mówić o swojego rodzaju lekturze autotelicznej. Nie znaczy to w żadnym wypadku, by świadomość, iż wypowiedź literacka jest specyficznym typem tekstu, nie mogła towarzyszyć wymienionym poprzednio stylom odbioru (może towarzyszyć każdemu), tutaj jednak przybiera ona szczególną postać. W pewnych wypadkach idea sztuki dla sztuki staje się dyrektywą konkretyzacyjną, a podstawowymi kategoriami - tak czy inaczej rozumiane piękno i forma. Lektura koncentruje się przede wszystkim na samym dziele i wyklucza wszelkie jego pojmowanie o charakterze instrumentalnym. Jedną z postaci estetyzującego stylu odbioru może być ludyczny sposób lektury: dzieło recypuje się przede wszystkim w kategoriach zabawy, jako źródło uciechy i rozrywki. Pewien typ literatury może być przeznaczony przede wszystkim do tego rodzaju lektury; lektura taka może mieć jednak zasięg dużo szerszy i zagarniać wszelkie niemal typy wypowiedzi. W obrębie stylu estetyzującego ujawniają się szczególnie dobitnie zróżnicowania funkcjonalne i społeczne: jego odmiana ludyczna bywa bowiem na ogół komponentem kultury popularnej.
Sporządzony tu repertuar stylów odbioru wymaga kilku komentarzy. Przede wszystkim w swym realnym historycznym istnieniu style te na ogół nie występują w postaci czystej, należy je pojmować nie jako bezwzględny i rygorystycznie przestrzegany zespół reguł, ale jako wiązki tendencji, kierujących procesami lektury. Poszczególne style w konkretnych sytuacjach historycznych wzajem się uzupełniają, tworząc różnego typu układy, często o charakterze hierarchicznym
LITERATURA POPULARNA, A LITERATURA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY
Zjawisko przechodzenia książek z obiegu popularnego do młodzieżowego i odwrotnie.
MODEL ROBINSONADY - typu fabuły przygodowej obejmującej kluczowe motywy takie jak:
morska podróż bohatera,
rozbicie okrętu,
ocalenie rozbitka na bezludnej/urojonej wyspie,
sposoby wykorzystania natury do zapewnienia sobie środków przeżycia,
ratunek z uwięzienia,
powrót do cywilizacji.
Utwory tego typu są replikami powieści Przypadki Robinsona Kruzoe Daniela Defoe.
Nauka i zabawa - wydawanie książki dziecięcej, obrazkowej.
Liczne tłumaczenia literatury popularnej.
Powieści z „młodocianym bohaterem”.
Powieści na bazie baśni wiktoriańskiej.
Literaturę popularną z literaturą dla dzieci i młodzieży łączy:
Nastawienie pisarzy na łatwy zysk i poklask poprzez sięganie do sprawdzonych czytelniczo schematów konstrukcyjnych.
Jednoznaczna aksjologia oparta na wartościach tradycyjnych (dydaktyzm).
Poziom kompetencji czytelniczej odbiorców różni te dwie literatury.
Odbiorca małoletni nie jest z początku autonomiczny czytelniczo, ma narzucony repertuar lekturowy.
LITERATURA POPULARNA, A LITERATURA WYSOKOARTYSTYCZNA
Współzależność obu literatur.
Intertekstualizm:
wewnątrzobiegowy - związane są ze sobą utwory z tego samego obiegu.
międzybiegowy - utwory przynależne do różnych obiegów pozostają ze sobą w podobnej zależności.
Mieszanie się gatunków i cele pisarzy.
Zacieranie granic między tym co niskie, a tym co wysokie.
Literatura popularna ożywia wysokoartystyczną.
Nawiązanie do literatury popularnej poszerza krąg odbiorców i pomnaża dochody autora.
Literatura popularna bazuje na gatunkach artystycznej.
BOHATER POZYTYWNY (ZMITOLOGIZOWANY)
Niebywale silny.
Wizualnie piękny.
Zawsze ma szczęście.
Nierealny.
Honorowy.
Owiany tajemnicą.
Sprytny i pomysłowy.
Posiada wartościującą go broń.
Broni słabszych.
Cel - zbawienie świata.
Bierze udział w misjach - podlega drodze prób, musi dowieść prawości swojego charakteru.
Wojownik - jego drogę cechuje zasada walki fair-play.
Kobieta - atrybut bohatera, zwykle piękna i inteligentna.
Totemy, magiczne przedmioty powodujące wkroczenie bohatera w jakąś przestrzeń i odwrotnie.
Drużyna - towarzystwo.
Apelatywizacja i dezapelatywizacja - mechanizmy zmiany znaczenia.
POJEDYNKI
Brak estetyzmu (wulgaryzm estetyczny).
Załamanie zasady fair-play.
Motyw maski, którą zakłada zło.
Walka na słowa.
Wybrana broń.
Zachowanie stron.
Symbolika i metaforyka.
Pozorne zwycięstwo - przewaga strony złej, by mocniej wyrazić triumf dobra.
Kolorystyka.
Specyficzna sceneria.
CZASOPRZESTRZEŃ AWANTURNICZA (BACHTIN)
Czas i przestrzeń literatury popularnej.
Przestrzeń naznaczona zamknięciem - granicą.
Tok fabuły:
przestrzeń niesprzyjająca - wtedy, gdy bohater podejmuje ważne decyzje - las, mrok, pusta autostrada.
Przestrzeń jest ogromna, ale ma bariery, jest groźna dla bohatera, wypełniają ją różne istoty, które sieją strach i niepokój.
Czas - porządek dnia charakterystyczny dla dobra, porządek nocy charakterystyczny dla zła.
Coś się dzieje nagle, niespodziewanie.
Akcja tekstu jest wciągająca i żywa.
Nie ma opisów, a większość zdań jest krótka.
Postaci sprzyjające złu tworzą krąg.
Przestrzeń zewnętrzna determinuje bohatera.
Odyseja - pierwowzór czasoprzestrzeni awanturniczej.
Bajki z 1000 i 1 nocy, romanse rycerskie, robinsonady.
Wyspy, cmentarz.
Przestrzeń zmienia się wraz z rozwojem cywilizacji.
Zło jest ciemne.
Podział świata na jasno - ciemno, dobro - zło.
SCHEMAT POWIEŚCI ROMANSOWEJ
Mężczyzna i kobieta zakochują się zwykle miłością od pierwszego wejrzenia.
Muszą być rozdzieleni.
Mężczyzna walczy o kobietę, przemierza przestrzenie, przechodzi drogą prób.
Uprowadzenie ukochanej.
Połączenie obojga (literatura popularna jest przewidywalna).
Oddziaływanie literatury w perspektywie odbiorcy, "Teksty" (1974), nr 6, s. 101
http://www.hamlet.pro.e-mouse.pl/kont/?id=glowinski1
1