August II Mocny (1699-1733) i wojna północna na ziemiach polskich
W roku 1696 królem Rzeczypospolitej został wybrany dzięki poparciu Austrii, Rosji i Prus August II Mocny z saskiej dynastii Wettinów (w Saksonii nosił imię Fryderyk August I). Jego kontrkandydatem był Franciszek Ludwik de Bourbon książę Conti, popierany przez dyplomację francuską.
Liga Święta (Austria, Rzeczpospolita, papiestwo, Wenecja) oraz Rosja zawarły w roku 1699 w Karłowicach (północna Serbia) traktat pokojowy z Turcją, na mocy którego Austria uzyskała Węgry z Siedmiogrodem, Polska odzyskała Podole i część Ukrainy utracone w traktacie buczackim z roku 1672, Wenecja uzyskała zdobycze na Peloponezie, a Rosja port Azow nad Donem.
Przyczyny udziału Augusta II w wojnie północnej (1700-1721)
August II chciał zdobyć Inflanty jako dziedziczną podstawę do panowania dynastii Wettinów w Rzeczypospolitej; wcześniej załamał się jego plan zdobycia Mołdawii, która była lennem tureckim
Wettin był zwolennikiem koncepcji unii polsko-saskiej jako głównej siły nad Bałtykiem, w miejsce Szwecji; Saksonia dysponowała trzecią armią w Rzeszy, po Prusach i Bawarii, miała dobrze rozwinięty przemysł
w roku 1699 zawiązany został sojusz Saksonii, Rosji, Danii oraz Brandenburgii przeciw Szwecji
Przebieg wojny
w lutym 1700 roku armia saska zaatakowała znajdujące się w posiadaniu Szwedów Inflanty; jednocześnie na Litwie wybuchła wojna domowa - Sapiehowie oddali się pod protekcję Szwecji; Szwedzi kontratakując zajęli główne miasta w Polsce i na Litwie
w roku 1703 szlachta wielkopolska zawiązała w Środzie konfederację przeciwko Augustowi II; w maju 1704 roku konfederacja generalna w Warszawie zdetronizowała Augusta, a w lipcu proszwedzko nastawiona szlachta na króla wybrała wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego; traktat sojuszniczy ze Szwecją podporządkowywał jej Rzeczpospolitą i oddawał Kurlandię
w maju 1704 roku zawiązana została w Sandomierzu konfederacja popierająca Augusta II; konfederaci podpisali układ sojuszniczy z Rosją i wystawili około 40 tys. wojska do walki przeciwko Szwedom
w roku 1706 armia Karola XII wkroczyła do Saksonii; August II we wrześniu 1706 roku podpisał z Karolem XII pokój w Altranstädt, w którym pod presją Szwedów zrzekł się tronu polskiego na rzecz Leszczyńskiego
po klęsce Szwedów pod Połtawą (1709) rozpadło się stronnictwo proszwedzkie; Stanisław Leszczyński opuścił Polskę; w sierpniu 1709 roku wojska saskie znów wkroczyły do Rzeczypospolitej, a w październiku August II wrócił do Warszawy, oświadczając, że jego wcześniejsza rezygnacja z tronu polskiego została na nim wymuszona, a więc z prawnego punktu widzenia była od początku nieważna
Polityka Augusta II
August II po powrocie do Polski planował zamach stanu w celu wzmocnienia władzy królewskiej; myślano na dworze o wprowadzeniu elekcji vivente rege oraz o zniesieniu liberum veto i zwiększeniu uprawnień króla w sejmie; w roku 1713 wprowadzono do Rzeczypospolitej wojska saskie; koszty ich utrzymania ponosiła szlachta, z której ściągano na ten cel kontrybucje
w listopadzie 1715 roku szlachta zawiązała antysaską konfederację w Tarnogrodzie na Lubelszczyźnie; na marszałka konfederacji wybrano Stanisława Ledóchowskiego; żądano wycofania wojsk saskich i odsunięcia od decyzji w sprawach polskich ministrów z Saksonii; konfederaci zwrócili się z prośbą o mediację do Rosji
Rosja przygotowała traktat pacyfikacyjny, który został zatwierdzony na Sejmie Niemym 1 lutego1717 roku; sala obrad była otoczona przez wojsko rosyjskie, a marszałek sejmu nie dopuścił do dyskusji na temat traktatu (stąd nazwa tego wydarzenia); traktat wprowadzał następujące postanowienia:
zakazano pobytu wojska saskiego w Polsce, z wyjątkiem gwardii przybocznej króla
w sprawach Rzeczypospolitej nie mogli decydować urzędnicy sascy
król mógł przebywać w Saksonii tylko trzy miesiące w roku albo sześć miesięcy raz na dwa lata
ograniczono wpływ hetmanów na sprawy wojska i skarbu (musieli składać przysięgę, że nie będą wykorzystywać wojska do celów prywatnych i politycznych)
wprowadzono stały podatek na utrzymanie armii zawodowej
armia ta miała liczyć w sumie 24 tys. żołnierzy - 18 tys. w Koronie i 6 tys. na Litwie (faktycznie zgromadzono 12 tys.)
Wojna o sukcesję polską (1733-1735)
Schyłek panowania Augusta II
po konfederacji tarnogrodzkiej rozpoczął się faktyczny protektorat Rosji nad Rzecząpospolitą; carat stał się gwarantem przestrzegania układu pacyfikacyjnego
Rosja nie zgadzała się, by na tronie polskim zasiadł po śmierci Augusta II Mocnego jego syn August III, obawiała się bowiem, że kolejny Wettin będzie dążył do wprowadzenia w Rzeczypospolitej systemu rządów na wzór saski, co osłabiłoby rosyjskie wpływy
w roku 1720 w Poczdamie został podpisany traktat rosyjsko-pruski zobowiązujący oba państwa do utrzymywanie istniejącego stanu rzeczy w Polsce; w roku 1726 analogiczne porozumienie zawarła Rosja z Austrią
Francja popierała kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego na przyszłego króla Polski; jego córka Maria została w roku 1725 żoną króla Francji Ludwika XV
w roku 1732 Rosja, Austria i Prusy podpisały trójstronne porozumienie, nazwane traktatem trzech czarnych orłów (lub traktatem Löwenwoldego - od nazwiska rosyjskiego posła w Berlinie, Karola Löwenwolde); dokument ten przewidywał:
współdziałanie w niedopuszczeniu do wyboru na króla Polski Augusta III oraz Stanisława Leszczyńskiego
poparcie dla kandydatury infanta portugalskiego Emanuela
Geneza i przebieg wojny
sejm konwokacyjny (kwiecień/maj 1733 roku) odrzucił wszystkich obcych kandydatów do tronu polskiego; upadła automatycznie kandydatura infanta portugalskiego
sejm ograniczył prawa protestantów - nie mogli oni zasiadać w parlamencie, trybunale i wszystkich urzędach cywilnych
12 września 1733 roku Stanisław Leszczyński został wybrany na króla jednomyślnie, zdobywając 13,5 tys. głosów; poparły go masy szlacheckie, a także rody magnackie Czartoryskich i Potockich
w zaistniałej sytuacji Rosja i Austria zdecydowały się poprzeć Augusta III i udzieliły mu pomocy militarnej; w zamian za tę pomoc August III zgodził się na objęcie tronu austriackiego przez Marię Teresę oraz na przekazanie Kurlandii faworytowi carycy Anny, Bironowi; 5 października 1733 roku odbyła się pod ochroną wojsk rosyjskich elekcja Augusta III - uzyskał tysiąc głosów; po raz pierwszy obce mocarstwa narzuciły Polsce władcę; polscy zwolennicy tego wyboru zawiązali w obronie Augusta III konfederację warszawską, której marszałkiem został Antoni Poniński
Leszczyński schronił się w Gdańsku, licząc na pomoc Francji; w obliczu oblężenia Gdańska przez wojska rosyjskie uciekł w chłopskim ubraniu do Prus; Gdańsk skapitulował 9 lipca 1734 roku
zwolennicy Stanisława Leszczyńskiego zawiązali 5 listopada 1734 roku w Dzikowie nad Wisłą konfederację generalną, której marszałkiem został wojewoda lubelski Adam Tarło; w 1735 roku oddziały konfederatów zostały rozbite przez Sasów i Rosjan
w zaistniałej sytuacji Francja wypowiedziała wojnę Austrii, oficjalnie w obronie praw Stanisława Leszczyńskiego do tronu Polski, ale faktycznie chodziło jej o uzyskanie zdobyczy terytorialnych w Rzeszy i Włoszech kosztem Habsburgów; jesienią 1733 roku Francuzi zajęli Lotaryngię; we Włoszech francuski marszałek Villars zajął Mediolan, natomiast Hiszpanie, sprzymierzeńcy Francji, opanowali Sycylię i Neapol
Skutki wojny sukcesyjnej
Stanisław Leszczyński pozostał tytularnym królem Polski i otrzymał dożywotnio księstwo Lotaryngii; po jego śmierci miało ono przejść na rzecz Francji jako spóźniony posag Marii Leszczyńskiej
Francja zaakceptowała sankcję pragmatyczną ogłoszoną przez cesarza Karola VI
Austria zatrzymała w północnych Włoszech Lombardię poza niewielkim obszarem odstąpionym Królestwu Sardynii; Habsburgowie otrzymali także Toskanię, Parmę i Piacenzę
południowe Włochy, w postaci połączonych królestw Neapolu i Sycylii zwanych odtąd Królestwem Obojga Sycylii, przeszły spod panowania Habsburgów pod panowanie Burbonów hiszpańskich
August III (1733-1763) i anarchia w Rzeczypospolitej
Na lata panowania Augusta III Wettina przypadł upadek znaczenia Saksonii jako jednego z ważniejszych państw Rzeszy Niemieckiej. Przyczyniło się do tego najpierw zajęcie Śląska przez Prusy, co doprowadziło do przerwania silnych więzi gospodarczych między tą prowincją a Saksonią. Kolejną przyczyną było spustoszenie Saksonii podczas wojny siedmioletniej. August III jako władca słabnącego państwa musiał zrezygnować z planów dynastycznych w Rzeszy Niemieckiej.
Rywalizacja koterii magnackich
Polska nierządem stoi - silne było wśród magnaterii i szlachty przekonanie, że wewnętrzna słabość Rzeczypospolitej i równowaga obcych wpływów na jej terytorium są najlepszymi gwarancjami nienaruszalności jej granic
August III nie miał ambicji reformatorskich ani absolutystycznych, nie zagrażał więc tradycyjnym złotym wolnościom
kształtowanie się ruchu reformatorskiego; na jego czele stanęła Familia, skupiająca ród Czartoryskich oraz ich krewnych i sojuszników; główni przedstawiciele: Michał i August Czartoryscy, Stanisław Poniatowski; program stopniowych reform ustrojowych chcieli realizować przy poparciu Rosji
siły konserwatywne reprezentowało stronnictwo Potockich - liczyło ono na poparcie Francji i Prus; było wrogiem wszelkich zmian ustrojowych
Anarchia
za Augusta III wszystkie trzynaście sejmów było nieskutecznych, to znaczy nie podjęły one żadnych uchwał; stosowana była metoda zrywania obrad za pomocą procedury liberum veto lub przeciągania dyskusji do końca sześciotygodniowego terminu sesji, aby uniemożliwić przyjęcie uchwał
zasada liberum veto służyła również do zrywania sejmików szlacheckich
powszechne stało się zjawisko korumpowania posłów przez obce mocarstwa
Plany reform
Familia dążyła do reformy skarbowo-wojskowej; realizacji tych planów stanęła na przeszkodzie dywersja pruska, polegająca na doprowadzaniu do zrywania kolejnych sejmów
Familia miała nadzieję, że reformy da się przeprowadzić dzięki zgodzie Rosji - w imieniu tego ugrupowania kontakty z Katarzyną II nawiązał młody stolnik litewski Stanisław August Poniatowski; projekt zamachu stanu dzięki popartej przez Rosję konfederacji; program politycznych reform Czartoryskich:
wprowadzenie zasady, iż decyzje sejmu podejmowane są większością głosów - zniesienie liberum veto
odsunięcie od udziału w sejmikach biedoty szlacheckiej (tak zwanej gołoty), zależnej finansowo i politycznie od magnaterii
instrukcje sejmików nie powinny mieć charakteru wiążącego dla posłów - muszą oni reprezentować interes państwa jako całości
ograniczenie do minimum politycznej i wojskowej roli hetmanów, podporządkowanie ich sejmowi
Edukacja
Collegium Nobilium - założony w roku 1740 przez pijara księdza Stanisława Konarskiego wzorcowy zakład naukowy, którego zadaniem było kształcenie synów szlacheckich w duchu patriotycznym i oświeceniowym
rozwój kolegiów jezuickich, które - obok szkół pijarskich - stały się podstawą nowoczesnego szkolnictwa
Stanisław August Poniatowski (1764-1795) i rozbiory Polski
Sejm konwokacyjny 1764 (skonfederowany)
Familia dominowała nad obradami, funkcję marszałka pełnił Adam Kazimierz Czartoryski
podjęto następujące reformatorskie decyzje:
powołanie komisji sejmowych skarbowej i wojskowej
głosowanie większością głosów w sprawach ekonomicznych i podatkowych
niezwiązanie posłów na sejm instrukcjami sejmików ziemskich, czyli wprowadzenie wolnego mandatu poselskiego
zniesienie liberum veto na sejmikach
zniesienie ceł i myt wewnątrz kraju, wprowadzenie cła generalnego
nieudana próba odsunięcia gołoty od życia politycznego
Elekcja i początek panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego
został wybrany jednogłośnie (5,5 tys. wyborców) jako jedyny kandydat; uzyskał zdecydowane poparcie carycy Katarzyny II, a także Familii; elekcja odbyła się w asyście rosyjskiego korpusu ekspedycyjnego
w roku 1765 król utworzył Szkołę Rycerską, której zadaniem było kształcenie przyszłej kadry oficerskiej w duchu oświeceniowym; jej komendantem został Adam Kazimierz Czartoryski; była to pierwsza szkoła świecka w Polsce
z inicjatywy króla zapoczątkowano realizację inwestycji gospodarczych, między innymi budowę manufaktur wełnianych oraz kanału Michała Ogińskiego, łączącego dorzecza Dniepru i Niemna (został otwarty w roku 1783)
Reakcja przeciw reformom
Rosja wystąpiła w roli protektora złotej wolności; ambasador Nikołaj Repnin poparł stronnictwo konserwatywne, nie chcąc dopuścić do zbytniej przewagi Czartoryskich w życiu politycznym
Rosja wysunęła również kwestię innowierców (prawosławnych i protestantów), pozbawionych praw publicznych od roku 1733 i ogłosiła się ich protektorką; w r. 1767 protestanci zawiązali konfederację w Toruniu, a prawosławni konfederację w Słucku; obie konfederacje zwróciły się do Katarzyny II o protekcję; stosując taką taktykę, Repnin chciał zmusić do posłuszeństwa króla i Familię
w roku 1767 zawiązana została przy poparciu Repnina konfederacja generalna w Radomiu przeciw reformom, która zwróciła się do Katarzyny II z prośbą o przywrócenie dawnego rządu
Sejm repninowski - 1767
wywiezienie z Polski do Rosji (do Kaługi) przywódców konfederatów radomskich przeciwnych równouprawnieniu dysydentów: biskupów Kajetana Sołtyka i Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna
uchwalenie praw kardynalnych jako podstawy ustroju Rzeczypospolitej:
wolna elekcja
liberum veto
monopol szlachty na posiadanie ziemi i sprawowanie urzędów
prawo do rokoszu
przywrócenie pełni praw publicznych innowiercom; Rosja zagwarantowała sobie prawo do interwencji w obronie innowierców
Przyczyny konfederacji barskiej
Konfederacja została zawiązana w Barze na Podolu 29 lutego 1768 roku przez Józefa Pułaskiego oraz Adama i Michała Krasińskich pod hasłem obrony wiary oraz wolności i niepodległości Rzeczypospolitej. Skierowana była przeciwko rosyjskiej dominacji, królowi, innowiercom. Związane z konfederacją duchowieństwo agitowało przeciwko równouprawnieniu innowierców. Polityczny charakter konfederacji był niejednoznaczny: wzięli w niej udział zarówno zwolennicy tradycji szlacheckiej, jak i patrioci walczący o odrodzenie Rzeczypospolitej.
Program konfederatów
obalenie reform ostatnich lat, w tym zniesienie równouprawnienia innowierców
detronizacja Stanisława Augusta Poniatowskiego
powołanie na tron polski władcy z saskiej dynastii Wettinów
odzyskanie niezawisłości narodowej
Okoliczności konfederacji
sprzyjająca konfederatom sytuacja międzynarodowa: koncentracja wojsk rosyjskich na granicy z Turcją - wybuch wojny rosyjsko-tureckiej w roku 1768; Austria przeciwna nadmiernemu zwiększaniu wpływów Rosji w Polsce
w roku 1768 wybuchło powstanie chłopskie na Ukrainie, inspirowane przez Rosję; na jego czele stanął przywódca chłopski z Ukrainy prawobrzeżnej Iwan Gonta i Kozak z Ukrainy lewobrzeżnej (rosyjskiej) Maksym Żeleźniak; oprócz ukraińskich chłopów masowy udział wzięli w nim Kozacy; społeczny i religijny charakter powstania - masowe porzucanie przez Ukraińców wyznania unickiego i przechodzenie na prawosławie; mordowanie szlachty i Żydów - największa rzeź w Humaniu, gdzie zginęło 12 tys. osób; walkę z powstańcami chłopskimi prowadziły zarówno wojska rosyjskie, jak i królewskie
Przebieg konfederacji
I faza (1768-69) - wojna partyzancka, niewielkie oddziały jazdy, skłócenie magnatów; król nie występował energicznie przeciw konfederatom, czekając na rozwój wydarzeń międzynarodowych
II faza (1769-1771) - utworzenie Generalności (w październiku 1769) jako naczelnej władzy konfederacji i ogłoszenie detronizacji króla; zaangażowanie Francji: przysyłanie pieniędzy i przyjazd oficerów (Charles Dumouriez); ufortyfikowanie między innymi Częstochowy i Lanckorony; interwencja korpusu rosyjskiego pod wodzą generała Aleksandra Suworowa; nieudana próba porwania Stanisława Augusta (3 listopada 1771 roku) wywołała niechęć dworów europejskich do konfederatów
Pierwszy rozbiór Polski 1772
Głównym inicjatorem pierwszego rozbioru Polski był król Prus Fryderyk II.
Rosja otrzymała terytoria północno-wschodnie z Witebskiem, Połockiem i polskimi Inflantami - 92 tys. km2 i 1,3 mln ludności; przejęcie tego obszaru miało dla Rosji znaczenie strategiczne: linia komunikacyjna Dźwiną do Rygi
Prusy: Pomorze Gdańskie (bez Gdańska), ziemia chełmińska, Warmia, część Kujaw - 36 tys. km2, 580 tys. mieszkańców
Austria: część Małopolski, Podole, część Wołynia - 83 tys. km2 i 2,6 mln ludności; w rękach austriackich znalazły się Lwów i Zamość, a także kopalnie soli w Bochni i Wieliczce
Reformy sejmu rozbiorowego 1773-1775
Sejm miał charakter konfederacji, co umożliwiało podejmowanie uchwał większością głosów; funkcję marszałka koronnego pełnił Adam Poniński, rosyjski zausznik, a litewskiego Michał Radziwiłł
dramatyczne protesty Tadeusza Rejtana i Samuela Korsaka (posłów nowogródzkich) przeciwko postanowieniom traktatu rozbiorowego opóźniły rozpoczęcie obrad o kilka dni
Sejm podjął następujące decyzje:
powołanie Rady Nieustającej jako pierwowzoru rządu Rzeczypospolitej
powołanie Komisji Edukacji Narodowej - pierwszego ministerstwa oświaty w Europie
ograniczenie kompetencji króla:
król traci prawo nadawania starostw, starostów mianują od tej pory sejmiki
królewszczyzny nadawane odtąd w drodze licytacji w dzierżawę na 50 lat
król traci prawo do samodzielnego mianowania ministrów i senatorów oraz oficerów
liczbę wojska ustalono na 30 tys. (finansowanych z ceł i podatku podymnego)
Struktura i zadania Rady Nieustającej
składała się z konsyliarzy (18 posłów oraz 18 senatorów) wybieranych przez sejm na dwa lata i odpowiedzialnych przed nim - oznaczało to wprowadzenie zasady parlamentaryzmu, czyli poddania egzekutywy kontroli legislatywy; wnioski na obrady przygotowywane były przez departamenty - interesów cudzoziemskich, policji, wojskowy, sprawiedliwości i skarbowy
obradom przewodniczył król, uchwały podejmowane były większością głosów
król mógł mianować urzędników spośród trzech kandydatów przedstawianych mu przez radę
Rada Nieustająca miała charakter prorosyjski, ale jednocześnie jej powstanie było pierwszym krokiem prowadzącym do stworzenia sprawnej i nowoczesnej administracji państwowej; likwidowała dualizm władzy wykonawczej w Koronie i Litwie
Komisja Edukacji Narodowej
powstała w r. 1773, podlegała bezpośrednio królowi; jej prezesem został biskup Michał Poniatowski (późniejszy - od r. 1784 - prymas)
jej działalność była finansowana z własności pojezuickiej; papież Klemens XIV skasował zakon w 1773 r. pod presją wielu katolickich monarchów, którzy uważali, iż jezuici zbytnio angażują się w politykę (we Francji kasacja zakonu nastąpiła, na mocy decyzji króla Ludwika XV, już w r. 1764); Towarzystwo Jezusowe posiadało przed likwidacją w całej Europie ok. 700 kolegiów; zakon został reaktywowany dopiero w r. 1814
reforma systemu szkolnictwa w oparciu o dwa uniwersytety: Akademię Krakowską (rektorem był Hugo Kołłątaj) i Akademię Wileńską (rektorem był Marcin Poczobutt-Odlanicki); akademiom podlegały szkoły wydziałowe i podwydziałowe, tym z kolei szkoły parafialne i prywatne szkoły dla dziewcząt; w sumie powstały 74 szkoły średnie (wydziałowe i podwydziałowe), mające ok. 17 tys. uczniów
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych opracowywało nowe programy nauczania; jego pracami kierował wybitny pedagog ksiądz Grzegorz Piramowicz
upowszechnianie osiągnięć myśli i nauki oświeceniowej
Sytuacja zewnętrzna Polski
niekorzystny dla Polski traktat handlowy z Prusami - wysokie cła na polski eksport, niskie na polski import
odnowienie przez Rosję traktatu gwarancyjnego z roku 1768 w sprawie ochrony praw kardynalnych, co oznaczało utrzymanie faktycznego rosyjskiego protektoratu nad Polską
Oświecenie w Polsce
rządy królewsko-ambasadorskie w latach 1775-1788 - rola rosyjskiego ambasadora Otto von Stackelberga
w roku 1780 wojska rosyjskie zostały wycofane z terytorium Rzeczypospolitej, Katarzyna II uznała bowiem, że Polska jest wystarczająco spacyfikowana
prymas Michał Poniatowski próbował realizować w Rzeczypospolitej politykę józefinizmu (na wzór polityki cesarza Józefa II w Austrii), która polegała na sekularyzacji wielu klasztorów oraz podnoszeniu poziomu wykształcenia duchowieństwa parafialnego
Życie umysłowe
Hugo Kołłątaj: Do Stanisława Małachowskiego Anonima (...) listów kilka (1788) - w dziele tym autor żądał zniesienia poddaństwa chłopów, zrównania w prawach szlachty z mieszczaństwem, podziału sejmu na izbę ziemiańską i izbę mieszczańską; Kołłątaj jednocześnie postulował zaprowadzenie systemu politycznego o silnej władzy wykonawczej, opartej na liberalnej konstytucji
Stanisław Staszic: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787) - domagał się wprowadzenia w miejsce przywilejów stanowych prawa wyborczego opartego na cenzusie majątkowym, permanentnie obradującego sejmu, wzmocnienia władzy królewskiej; w dziedzinie gospodarczej postulował wprowadzenie protekcjonizmu handlowego, w dziedzinie społecznej - równouprawnienia mieszczan
Adam Naruszewicz: Historia narodu polskiego (1780-86) w sześciu tomach - było to pierwsze w Polsce dzieło odpowiadające nowoczesnym wymogom krytyki naukowej i opierające się na bogatych materiałach archiwalnych
Ignacy Krasicki - biskup warmiński, usilnie pracował nad zaszczepieniem w Polsce umysłowości oświeceniowej; był autorem nie tylko poezji, ale również twórcą pierwszej nowoczesnej, według naukowych zasad napisanej encyklopedii polskiej - Zbioru potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych (1780)
Sytuacja gospodarcza
skutek zniesienia ceł wewnętrznych: rozwój infrastruktury (drogi, mosty), kształtowanie się rynku ogólnonarodowego
zakładanie manufaktur królewskich, na przykład w rejonie Grodna pod zarządem podskarbiego nadwornego litewskiego Antoniego Tyzenhauza; jego marzeniem było przekształcenie Litwy na podobieństwo Holandii, z której pochodził; założył w Grodnie także akademię weterynaryjno-medyczną, prowadzoną przez Francuza Jana Emanuela Giliberta
manufaktury sukiennicze w Wielkopolsce i fabryki szkła w Małopolsce produkujące w dużym stopniu na rynek rosyjski; znaczną część prostych robót wykonywali w tych manufakturach chłopi pańszczyźniani
powstawanie towarzystw akcyjnych - tworzenie się w Polsce rynku kapitałowego; rozwój banków udzielających kredyty inwestycyjne
kryzys systemu cechowego w rzemiośle; pod opieką szlachty w jurydykach rozwijały się zakłady rzemieślnicze nieskrępowane przepisami cechowymi i zapełniające rynek tanią produkcją masową
ujemny bilans handlowy - skutek spadku eksportu przez Gdańsk (niekorzystny traktat handlowy z Prusami); wobec zablokowania tego kierunku coraz większe znaczenie zyskiwał kierunek czarnomorski
Osłabienie pozycji magnaterii
zlikwidowano prywatne wojska po pierwszym rozbiorze
odebrano magnaterii kontrolę nad wojskiem i skarbem (ograniczono kompetencje hetmanów)
magnaci upodabniali się do zachodnioeuropejskiej arystokracji; ich mecenat (na przykład Adam Kazimierz Czartoryski, komendant Szkoły Rycerskiej, fundował stypendia)
Struktura stanu szlacheckiego
szlachta stanowiła około 6% ogółu społeczeństwa Rzeczypospolitej; jej rozmieszczenie było nierównomierne: na Mazowszu stanowiła 23% ogółu mieszkańców, na Podlasiu około 20%, w Wielkopolsce 3-4%, w Małopolsce 4-5%
najwyższą warstwą stanu szlacheckiego była magnateria - silna szczególnie na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego i na ziemiach wschodnich Korony
szlachta średnia liczyła około 200 tys. - posiadała własne folwarki bądź je dzierżawiła od magnaterii
drobna szlachta liczyła około 500 tys.
szlachta zagrodowa, samodzielnie uprawiająca swoją ziemię (głównie Mazowsze, Podlasie, Litwa)
gołota, czyli szlachta nieposiadająca majątku (przede wszystkim województwa wschodnie - klientela magnaterii)
Pozycja miast
spośród 1,5 tys. miast aż dwie trzecie to miasta prywatne, nieposiadające samorządu i zdane na łaskę magnaterii
miast powyżej 5 tys. mieszkańców - szesnaście; Warszawa - 100 tys., Gdańsk - 40 tys., Kraków i Wilno - po 20 tys.; Lwów należy już po pierwszym rozbiorze do Austrii (dla porównania: liczba ludności Londynu wynosiła pod koniec XVIII wieku ok. 900 tys., Paryża - 600 tys., Neapolu - 426 tys., Wiednia - 240 tys., Amsterdamu - 220 tys.)
stopniowe kształtowanie się inteligencji pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego
Sytuacja ludności żydowskiej
typowe zajęcia bogatszych Żydów: arendarze, kupcy, bankierzy
ekonomiczne przyczyny antysemityzmu: Żydzi stanowili sprawną i skuteczną konkurencję dla polskiego i niemieckiego mieszczaństwa
bariera obyczajowa: tradycyjne stroje żydowskie, własna hermetyczna religia, odrębne dzielnice w miastach (getta)
likwidacja sejmu żydowskiego w roku 1764
ruch chasydzki, szukający oparcia w mistycyzmie religijnym, odpowiedzią na poczucie wyobcowania często występujące wśród Żydów
Mecenat kulturalny Stanisława Augusta
Monitor - ukazywał się od roku 1765 przez dwadzieścia lat; szerzył idee oświeceniowe
obiady czwartkowe (ksiądz Adam Naruszewicz, późniejszy biskup smoleński i łucki, Stanisław Trembecki, Franciszek Zabłocki, biskup warmiński Ignacy Krasicki, późniejszy Prymas Polski); regularne spotkania elity intelektualnej
styl stanisławowski w architekturze (klasycyzm z elementami rokoka i wpływami Wschodu); architekt Dominik Merlini (m.in. Pałac na Wodzie w warszawskich Łazienkach)
malarstwo: twórczość nadwornego malarza królewskiego Bernarda Bellotto (zwanego Canaletto) - jego dziełem były widoki ówczesnej Warszawy; Marcello Bacciarelli zasłynął jako portrecista, a Jan Piotr Norblin de Gourdaine jako autor scen rodzajowych i historycznych
Wojna Rosji z Turcją
zjazd w Kaniowie w 1787 roku przed spodziewaną wojną rosyjsko-turecką; propozycje sojusznicze króla wobec Rosji w zamian za zwiększenie jego kompetencji oraz nabytki terytorialne - Besarabię i część Mołdawii
zgoda Katarzyny II na zwołanie sejmu konfederacyjnego, który uchwali przymierze z Rosją; brak zgody na reformy i ewentualne nabytki terytorialne Rzeczypospolitej
sprzeciw Prus wobec sojuszu rosyjsko-polskiego
w sierpniu 1787 roku wypowiedzenie przez Turcję wojny Rosji; potem do konfliktu przyłącza się Austria
Obozy polityczne w Polsce
pokolenie Komisji Edukacji Narodowej na scenie politycznej
stronnictwo patriotyczne - program reform: Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czartoryski, Hugo Kołłątaj
stronnictwo królewskie (dworskie) - ograniczone reformy, wzmocnienie władzy wykonawczej: prymas Michał Poniatowski, kanclerz wielki koronny Jacek Małachowski
stronnictwo hetmańskie (staroszlacheckie, konserwatywne) - hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, hetman polny koronny Seweryn Rzewuski, generał artylerii konnej Stanisław Szczęsny Potocki; ugrupowanie to opowiadało się za utrzymaniem ustroju opartego na złotej wolności szlacheckiej, za likwidacją Rady Nieustającej i zwiększeniem samodzielności poszczególnych prowincji
Kuźnica Kołłątajowska jako radykalna opozycja pozaparlamentarna (Franciszek Salezy Jezierski, Franciszek Ksawery Dmochowski, Jan Dembowski)
Pierwsza kadencja Sejmu Wielkiego (1788-1790)
sejm uchwala usunięcie rosyjskich baz z prawobrzeżnej Ukrainy
100-tys. armia (uchwała z października 1788 roku)
10-proc. podatek z dóbr szlacheckich i 20-proc. z kościelnych
czarna procesja mieszczan domagających się praw - listopad 1789 roku
Sojusz Rzeczypospolitej z Prusami (1790)
Prusy liczyły na Gdańsk i Toruń w zamian za udzielenie pomocy w odzyskaniu przez Polskę Galicji
uchwała sejmu z września 1790 o terytorialnej integralności Polski zaprzepaściła pruskie plany - i sojusz stracił dla Berlina sens
Konstytucja 3 maja 1791
porozumienie między królem a stronnictwem patriotycznym - początek prac nad nową konstytucją
ustawa o prawach mieszczan - kwiecień 1791 roku: 24 plenipotentów reprezentujących miasta królewskie w izbie poselskiej bez prawa głosu (mogli jedynie przemawiać w sprawach miast, handlu i przemysłu); dostęp mieszczan do urzędów i stopni oficerskich oraz prawo nabywania przez nich dóbr ziemskich; mieszczanie nie mogą być pozbawieni wolności bez wyroku sądowego; na każdym sejmie 30 mieszczan ma otrzymywać tytuł szlachecki
konstytucję uchwalono podczas ferii wielkanocnych, przy obecności 1/3 składu sejmu, z udziałem nielicznych przedstawicieli opozycji (większość opozycji nie była poinformowana o posiedzeniu)
postanowienia konstytucji 3 maja:
zniesiono wolną elekcję; Rzeczpospolita dziedziczną monarchią konstytucyjną; po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego panowanie obejmie saska dynastia Wettinów
zniesiono liberum veto; wszelkie decyzje mają zapadać większością głosów
władza wykonawcza należy do króla i Straży Praw (rządu); w skład Straży Praw wchodził prymas oraz ministrowie mianowani przez króla i zatwierdzani przez sejm
przyjęto zasadę parlamentarnej odpowiedzialności ministrów
sejm o kadencji dwuletniej, zawsze gotowy (czyli mógł być zwołany na nadzwyczajną sesję w każdej chwili); sesja zwyczajna miała trwać 70 dni z możliwością przedłużenia o 30; zachowano zasadę, iż co trzeci sejm zwoływany jest do Grodna (pozostałe obradują w Warszawie); sejm składał się z izby poselskiej (204 posłów wybieranych przez sejmiki ziemskie, niezwiązanych jednak instrukcjami wyborczymi) oraz senatu (102 senatorów świeckich, biskupi oraz ministrowie); senat miał prawo weta zawieszającego wobec ustaw sejmowych
prawa wyborcze przysługiwały tylko szlachcie posesjonatom; pozbawiono gołotę praw politycznych
do konstytucji włączono ustawę o miastach
„opieka prawa i rządu krajowego” nad chłopami; umowy zawarte między dziedzicami a chłopami, dotyczące wzajemnych praw i powinności, nie mogły być zerwane przez żadną ze stron ani przez ich następców; zagraniczni osadnicy oraz powracający zbiegowie mieli zapewnioną wolność osobistą
zniesiono odrębność Polski i Litwy
ustanowiono religię katolicką religią panującą; innym wyznaniom zapewniono wolność i tolerancję; odstępstwo od religii katolickiej było zabronione i zagrożone karą ekskomuniki
Wojna polsko-rosyjska 1792 roku
w styczniu 1792 roku Rosja podpisała pokój z Turcją i od tego momentu miała rozwiązane ręce w sprawie polskiej
konfederacja targowicka: akt konfederacji został faktycznie podpisany w Petersburgu 27 kwietnia 1792 roku, jednak umieszczono na nim fałszywą datę (14 maja) i miejsce (Targowicę - miasteczko w dobrach Szczęsnego Potockiego); sygnatariuszami aktu konfederacji byli: hetman Franciszek Ksawery Branicki, Stanisław Szczęsny Potocki, hetman Seweryn Rzewuski (który został marszałkiem generalnym konfederacji) oraz generał armii rosyjskiej Szymon Kossakowski; targowiczanie zwrócili się do Rosji jako gwarantki ustroju Rzeczypospolitej z prośbą o pomoc w przywróceniu dawnego ustroju Rzeczypospolitej
Sejm ponownie przegłosował podniesienie liczebności wojska do 100 tys.
w maju 1792 roku do Rzeczypospolitej wkroczyły dwa korpusy armii rosyjskiej, liczące w sumie 97 tys. żołnierzy: pierwszy, pod dowództwem gen. Michała Kreczetnikowa, wkroczył na Litwę, drugi - dowodzony przez gen. Michała Kachowskiego - na Ukrainę; strona polska wystawiła do walki 37 tys.
10 czerwca 1792 roku - klęska wojsk litewskich pod Mirem; Rosjanie zajmują Grodno
18 czerwca - zwycięstwo wycofujących się oddziałów polskich pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego (bratanka królewskiego) w bitwie pod Zieleńcami; dla upamiętnienia tej bitwy król ustanowił order Virtuti Militari
18 lipca - przegrana Tadeusza Kościuszki pod Dubienką nad Bugiem w bitwie z głównymi siłami gen. Kachowskiego
zdrada księcia Ludwika Wirtemberskiego, dowódcy wojsk litewskich; ultimatum rosyjskie; Stanisław August przystąpił do Targowicy 27 lipca 1792 roku; bezwarunkowa kapitulacja armii polskiej; Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski i Tadeusz Kościuszko udali się na emigrację do Drezna
rządy Targowicy - unieważnienie konstytucji 3 maja, przywrócenie stanu prawnego sprzed obrad Sejmu Wielkiego; władzę wykonawczą opartą na sile wojsk rosyjskich sprawowała Zjednoczona Generalność Korony i Litwy, z siedzibą w Brześciu Litewskim
II rozbiór Polski
23 stycznia 1793 roku Rosja i Prusy podpisały traktat rozbiorowy
Prusy otrzymały Wielkopolskę, Kujawy, Gdańsk, Toruń, część Mazowsza (około 58 tys. km2 i około 1 mln mieszkańców)
Rosja otrzymała ziemie Białorusi, Ukrainy i Podola po linię Druja - Pińsk - Chocim (około 280 tys. km2 i prawie 3 mln mieszkańców)
Rzeczpospolita liczyła po II rozbiorze około 227 tys. km2 (razem z Kurlandią) i około 4 mln mieszkańców
na znak protestu przeciwko rozbiorowi Franciszek Ksawery Branicki, Stanisław Szczęsny Potocki i Seweryn Rzewuski podali się do dymisji w Generalności; przywództwo konfederacji przejęli bracia Kossakowscy (Szymon - hetman wielki litewski i Józef - biskup inflancki)
czerwiec 1793 roku: sejm grodzieński - posłowie protestowali przeciw nabytkom pruskim; aresztowania czołowych oponentów; postanowienia sejmu:
rozwiązanie konfederacji targowickiej
przywrócenie praw kardynalnych
tron elekcyjny
liberum veto tylko w kwestiach związanych z naruszaniem praw kardynalnych
przywrócenie Rady Nieustającej
ratyfikowanie układu polsko-rosyjskiego: wszystkie umowy międzynarodowe zawierane przez Rzeczpospolitą, a także zmiany ustrojowe, musiały uzyskiwać zgodę Moskwy
Powstanie kościuszkowskie i III rozbiór
rola emigracji drezdeńskiej w przygotowaniach do powstania
ambasador rosyjski Josif Igelström poinformował o planowanej redukcji wojska polskiego o połowę (z około 30 tys. do 15,5 tys.); 12 marca 1794 roku bunt gen. Antoniego Madalińskiego, dowódcy brygady kawalerii; wyruszył on ze swoimi żołnierzami z Ostrołęki w kierunku Krakowa; 23 marca Kraków opuściły wojska rosyjskie, by iść naprzeciw brygadzie Madalińskiego
24 marca 1794 roku: przysięga Tadeusza Kościuszki na rynku krakowskim; uzbrojenie około 2 tys. chłopów (kosynierzy) oraz siły Madalińskiego - w sumie około 4 tys. pod bronią; Kościuszko objął najwyższą władzę jako naczelnik powstania; hasło powstania: wolność - całość - niepodległość
zwycięstwo pod Racławicami 4 kwietnia 1794 roku nad korpusem gen. Aleksandra Tormasowa; rola kosynierów
powstanie w Warszawie pod przywództwem szewca Jana Kilińskiego (17 kwietnia); powstanie na Litwie pod przywództwem pułkownika Jakuba Jasińskiego, opanowanie Wilna (22 kwietnia) i egzekucja hetmana litewskiego i carskiego generała Szymona Kossakowskiego
7 maja 1794 roku - Uniwersał Połaniecki: wolność osobista dla chłopów po spłaceniu długów, zlikwidowana władza sądowa pana nad chłopem; obniżenie pańszczyzny od 1/3 do połowy; zawieszenie pańszczyzny biorącym udział w powstaniu
6 czerwca 1794 roku - klęska Kościuszki pod Szczekocinami (na północ od Krakowa) w walce z wojskami prusko-rosyjskimi; odcięcie Krakowa i kapitulacja miasta
terror rewolucyjny w Warszawie: 28 czerwca lud warszawski dokonał samosądu na politykach uważanych za zdrajców (między innymi Ignacy Józef Massalski, Antoni Czetwertyński)
powstanie w Wielkopolsce (gen. Jan Henryk Dąbrowski); klęska Kościuszki pod Maciejowicami (niedaleko Kozienic) 10 października 1794 roku w starciu z korpusem rosyjskim gen. Iwana Fersena - ranny Kościuszko dostał się do niewoli, naczelnikiem powstania został Tomasz Wawrzecki, dowódcą wojsk powstańczych generał Józef Zajączek
4 listopada upadek Pragi zdobytej szturmem przez generała Aleksandra Suworowa; rzeź obrońców i mieszkańców
w styczniu 1795 roku zostaje przeprowadzony trzeci rozbiór Polski: dla Rosji 120 tys. km2, dla Austrii - 47 tys., dla Prus - 48 tys.; niepodległa Polska znika z mapy Europy na 123 lata
12