Temat: Reakcje intelektualne na rewolucje francuską.
Czasie rewolucji rewolucjoniści zgłaszali różne hasła, które mówiły o równości, braterstwie itp. Czasy porewolucyjne pokazały że to jedna k tak różowo nie wygląda. Zaczeły znowu tworzyć się nierówności ale tym razem zupełnie innego rodzaju niż to miało miejsce przed rewolucją.
Wytworzyły się trzy podstawowe reakcje intelektualne na rewolucje:
- konserwatyzm
- liberalizm
- myśl socjalistyczna
Konserwatyści negatywnie oceniali zachodzące przemiany, nawoływali do powrotu pewnych zasad rządzących życiem społecznym.
Liberalny układ naciskał na wolność ekonomiczną, uważali że wolność ekonomiczna doprowadzi do ładu społecznego.
Przedstawiciele myśli socjalistycznej położyli nacisk i zdiagnozowali rządze wynikającą z różnic społecznych.
Elementy myśli konserwatywnej:
Joseph de Maistre (1753-1821) pochodził z rodziny arystokratycznej, był dyplomatą w Rosji tam też napisał największe dzieło pt: „Wieczory Petersburskie” zawierały one jego największe przemyślenia. Przeciwnicy rewolucji francuskiej wysuwali przeciwko niej dwa podstawowe rodzaje zarzutów, z których wyłaniają się dwa podstawowe typy konserwatyzmu: 1/ jest ona zaprzeczeniem tradycji i powolnego, naturalnego procesu rozwoju społeczeństwa - pogląd taki prowadzi do konserwatyzmu o charakterze ewolucyjnym; 2/ jest ona zaprzeczeniem wizji świata, jaką ma Bóg, a która uzewnętrzniała się w porządku przedrewolucyjnym. Stanowisko to, głęboko teocentryczne, wiedzie ku tradycjonalizmowi.
J. de Maistre jest ojcem tej drugiej tezy. Jego filozofia polityczna zasadza się na przekonaniu, że porządek wszelkich wspólnot politycznych opiera się na szeregu praw naturalnych, które człowiek może poznać badając różnorakie społeczeństwa. Powszechność występowania takich zjawisk jak rodzina, własność, społeczeństwo, władza, religia wiedzie do przekonania, że są to zasady i instytucje, które nie mają charakteru przypadkowego, lecz są ufundowane na woli Stwórcy i wynikają z natury stworzonego przezeń człowieka. Bóg kontroluje także społeczeństwa ludzkie pod postacią prowidencjalizmu, czyli bezpośrednich interwencji sfery nadprzyrodzonej w historię. Dzieje się tak wtedy, gdy ludzie przestają przestrzegać praw naturalnych i próbują ufundować porządek polityczny i społeczny na wskazaniach wyemancypowanego od tradycji, religii i autorytetów rozumu. Prowadzi to do pojęcia rewolucji francuskiej w sposób prowidencjalny: jako kary nałożonej przez Opatrzność na ludzi za odrzucenie zasad boskiego projektu państwa i społeczeństwa.
J. de Maistre zarodki nieładu dostrzegał już w naukach reformacji, która negując autorytet w religii prowadziła do emancypacji rozumu ludzkiego i zdania jego osądu na samego siebie. Oświecenie wydaje się być jedynie przeniesieniem tych kategorii z religii w dziedzinę filozofii i nauk o polityce. Praktycznym rezultatem jest emancypacja pełnego pychy ludzkiego, jednostkowego rozumu od tradycji i autorytetów i pozostawienie mu prawa do osądzania świata, w tym i stosunków politycznych, oraz projektowania świata lepszego, zbudowanego wedle wskazań rozumu, który gardzi wszelką tradycją i doświadczeniem historycznym. Tymczasem, aby rozum ludzki był zdolny zaprojektować taką nową rzeczywistość, musiałby poznać całościową wiedzę z zakresu socjologii, historii, prawa, ekonomii, zarządzania, psychologii i wielu innych nauk. Ponieważ zaś żaden ludzki rozum nie jest zdolny objąć wszystkich tych nauk, to projektowana przezeń rzeczywistość ma charakter utopijny, jest ideologią zaprzeczającą filozoficznemu realizmowi:
Próba wcielenia w życie tych apriorycznych projektów, których celem jest uczynienie człowieka wolnym i szczęśliwym, prowadzi do konfrontacji istniejącej rzeczywistości społecznej z myśleniem utopijnym. Gdy te myślenie zwycięży, do władzy dochodzi zideologizowana grupa polityczna budująca system despotyczny o charakterze antycypującym totalitaryzm. Tak też ocenione zostaną rządy jakobińskie oparte na terrorze, a także despotyzm Napoleona Bonaparte, Wedle J. de Maistre'a, człowiek stoi przed wiecznym dylematem: tradycja albo utopia, co oddaje dualistyczny charakter samego człowieka: konserwatywnej, rozumnej natury i pełnej pychy natury namiętnej. Klasycznym przykładem myślenia utopijnego, które przez J. de Maistre'a było szczególnie atakowane, jest pomysł, że władza ma prawo zmieniać historyczną konstytucję narodu, poprzez nadanie mu nowej, spisanej konstytucji:
Uważając, że wyemancypowany rozum, chcąc zbudować społeczeństwo wolnościowe i doskonalsze, prowadzi ludzi do politycznej katastrofy, J. de Maistre zmuszony był dokonać apologii społeczeństwa przedrewolucyjnego. Za modelowe przykłady wspólnot dobrze ukonstytuowanych uważał Francję z XVII wieku a przede wszystkim przedrewolucyjną Sabaudię, oraz struktury Kościoła katolickiego. Na podstawie tych wzorców stworzył wizję sprawiedliwej wspólnoty politycznej, o charakterze monarchicznym, hierarchicznym, opartej o katolicką wizję świata. Jej cechą konstytucyjną jest powolny, organiczny rozwój, oparty o obyczaje i tradycję, gdzie zachowana jest zasada ciągłości: Cechą konstytuującą trwałość takiego państwa jest ograniczenie procesów emancypacyjnych ludzkiego rozumu, czyli destrukcja pysznej strony natury ludzkiej. Rozumowi przeciwstawione zostaną tu: 1/ autorytety które wskazują słabej intelektualnie jednostce ludzkiej (skalanej przez grzech pierworodny) co jest, a co nie jest prawdą. Do najważniejszych autorytetów w polityce zaliczał J. de Maistre władcę i dziedziczną arystokrację, a w dziedzinie religijnej, Kościół katolicki, wyrażający swoją niezawodną opinię ustami papieża. Prowadzi to de Maistre'a na pozycje przychylne absolutyzmowi i ultramontanizmowi; 2/ przesądy, wyrażające ludowe i powszechne mądrości. Przesąd - choć w ocenie indywidualistycznego i oświeceniowego umysłu jest zabobonem - wyraża oceny wynikłe z doświadczenia pokoleń. Dlatego też w popularnych ideach i obyczajach zawarte są głębokie prawdy o naturze społeczeństwa i człowieka, oraz empirycznie potwierdzone opinie o związkach przyczynowo-skutkowych; 3/ częścią przesądów jest także tradycja.
Zdaniem J. de Maistre'a, tradycja nie jest przypadkowym zbiorem wydarzeń, dat, instytucji i obyczajów. W rzeczywistości wyraża ona wolę Opatrzności jeśli jakaś instytucja istnieje od lat 200, 300 lub od niepamiętnych czasów, to należy wnioskować, że jest zgodna z wolą prowidencjalną i prawami naturalnymi. Gdyby bowiem nie była uznana przez Boga, gwałciła prawa naturalne to nie przetrwałaby długiego czasu. Wszystkie instytucje i idee przyniesione przez tradycję mają zatem sankcję Stwórcy i naruszenie tradycji (reforma, a zwłaszcza rewolucja) może spowodować pogwałcenie zasad na których ukonstytuował świat jego Stwórca. Zarazem J. de Maistre' uznaje pluralny charakter tradycji - każdy naród ma swoją własną i niepowtarzalną. We Francji jest nią katolicki absolutyzm, w Rzeczypospolitej Szlacheckiej zaś system republikański.
Historia myśli socjologicznej
wykład 5 29.10.2007
- 2 -