Kształtowanie się społeczeństwa feudalnego w średniowiecznej Europie, podr. s. 25 - 30
Oprac. RM
1. Istota feudalizmu. Znaczenie pojęcia „feudalizm” (system feudalny).
w średniowiecznej Europie ustrój społeczno - prawny oparty na wzajemnych zależnościach
między seniorem i wasalem
b) posiadanie ziemi przez feudałów, a uprawianie jej przez zależnych chłopów zobowiązanych do
renty feudalnej;
epoka (tzw. formacja społeczno - ekonomiczna) charakteryzująca się tym, że ziemię
posiadają feudałowie a uprawiają ją zależni chłopi (zjawisko to jest zatem charakterystyczne nie
tylko dla średniowiecza ale także dla następnych stuleci)
feudał - właściciel ziemski w okresie feudalizmu (zob. drugie znaczenie terminu feudalizm), którego
ziemię uprawiają zależni chłopi (feudał świecki: np. król, książę, rycerz, feudał duchowny - biskup, opat klasztoru)
feudum - dobra ziemskie, których właścicielem jest feudał (rodzaje feudum: lenno i alodium),
łac. feudum - ziemia
alodium - majątek ziemski z którego posiadaniem nie wiązało się podporządkowanie seniorowi
(zjawisko charakterystyczne dla dóbr kościelnych we wczesnym średniowieczu)
lenno (feudum) - majątek ziemski nadany wasalowi przez seniora w zamian za wierność i
pomoc wojskową (początkowo, tj. we wczesnym średniowieczu, lenno było przeważnie nadawane
dożywotnio, z czasem jednak przekształciło się w dobra dziedziczne)
beneficjum (dwa znaczenia terminu)
urząd (godność) kościelny, któremu przysługiwały określone posiadłości lub dochody
ziemia nadana przez władcę w dożywotnie użytkowanie jako wynagrodzenie za sprawowany urząd (zjawisko występujące we wczesnym średniowieczu, np. w monarchii karolińskiej)
domena (domena królewska, królewszczyzny) - posiadłości ziemskie, których właścicielem jest
suzeren (tj. te, których nie nadał w lenno)
prekaria (prekarium) - ziemia nadana w użytkowanie (w dzierżawę), z zamian za co dzierżawca (użytkownik ziemi) był zobowiązany do danin, czynszu lub robocizny (zjawisko to dotyczy przede wszystkim dóbr kościelnych we wczesnym średniowieczu w Europie Zachodniej)
formularz umowy prekaryjnej - podr. s. 30 (zad. 4, s. 29)
komendacja - oddanie się człowieka wolnego pod opiekę feudała (uzyskuje od feudała środki do życia oraz gwarancję bezpieczeństwa )
formularz aktu komendacji - podr. s. 30 (zad. 6, s. 29)
dziesięcina - świadczenie na rzecz Kościoła, wynoszące jedną dziesiątą dochodów lub zbiorów
2. Funkcjonowanie systemów lennych w średniowiecznej Europie.
francuski: „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”
angielski (normandzki): „wasal mego wasala jest moim wasalem” (wprowadzony w Anglii przez Wilhelma Zdobywcę)
senior - feudał, któremu w wyniku hołdu (lennego) podporządkowany jest wasal
wasal - feudał, który w wyniku hołdu (lennego) podporządkowany jest seniorowi
suzeren - najwyższy senior; feudał stojący najwyżej w hierarchii lennej, nie będący niczyim
wasalem
hołd - uroczyste przyrzeczenie wierności składane seniorowi przez wasala
hołd lenny - uroczyste przyrzeczenie wierności składane seniorowi przez wasala
towarzyszące nadaniu mu lenna (a zatem towarzyszące inwestyturze), il. w podr. s. 27
inwestytura - uroczyste nadanie lenna; lennikowi (osobie, której nadano lenno) świeckiemu
senior wręczał włócznię lub chorągiew, lennikowi duchownemu pastorał i pierścień, il. w podr. s. 27
felonia - zerwanie zależności lennej (przez wasala lub seniora)
3. Znaczenie immunitetów w średniowiecznej Europie.
immunitet -„ wyłączenie majątku feudała lub Kościoła spod iurysdykcji (władzy) monarchy” -podr. s., 26 - 27
rodzaje immunitetów:
immunitet ekonomiczny (gospodarczy) - zwolnienie dóbr feudała ze świadczeń na rzecz
panującego (władcy, suzerena); na mocy immunitetu ekonomicznego ludność zamieszkująca dobra
feudała (chłopi, mieszczanie) uzyskuje zwolnienie z danin, posług i czynszu na rzecz władcy
immunitet sądowy - przywilej sprawowania władzy sądowniczej przez feudała w jego dobrach;
na mocy immunitetu sądowego władca zrzeka się władzy sądowniczej wobec ludności
zamieszkującej dobra feudała (chłopi, mieszczanie)
Skutki wprowadzenia immunitetów: przyśpieszały osadnictwo (t.j. lokacje - zakładanie wsi i miast) i
tym samym rozwój gospodarczy średniowiecznej Europy (osadnicy bowiem chętniej osiedlali się w dobrach
ziemskich objętych immunitetem, niż w dobrach, które go nie posiadały), pogłębiały zależność chłopów od
feudałów, ograniczały zakres władzy króla (wpływały zatem na przekształcenie monarchii
patrymonialnej w stanową)
przykład dokumentu immunitetowego (WHS, t.4, s. 264), formularza immunitetu (Wiek V- XV w źródłach, nr 111)
4. Społeczeństwo średniowiecznej Europy (społeczeństwo feudalne) i jego stratyfikacja
(rozwarstwienie) - zob. schemat w podr. s. 26, il. w podr., s. 28, 92
stan społeczny - warstwa społeczna w społeczeństwie feudalnym posiadająca te same
prawa i przywileje
stratyfikacja społeczeństwa wczesnośredniowiecznej Europy, il. w podr., s. 28, 92
- oratores („modlący się” - duchowieństwo) /częściowo feudałowie
bellatores („wojujący” - „wojownicy”), czyli milites („rycerze” z j. niem. Ritter - jeździec) /feudałowie
laboratores („pracujący”)
b) stratyfikacja społeczeństwa Europy pełnego i późnego średniowiecza - społeczeństwa
stanowego
duchowieństwo / częściowo feudałowie
szlachta (rycerstwo) / feudałowie
mieszczaństwo
chłopi
5. Renta feudalna (w społeczeństwie feudalnym).
renta feudalna - świadczenia poddanych na rzecz pana feudalnego w zamian za użytkowanie ziemi
rodzaje renty feudalnej:
▪ danina (renta naturalna) - świadczenia w produktach gospodarki rolnej (żywność, zwierzęta)
▪ czynsz (renta pieniężna)
▪ pańszczyzna (renta odrobkowa) - przymusowa praca chłopów w gospodarstwie pana feudalnego (na folwarku) od
kilku dni w roku do kilku dni w tygodniu.
6. Dziesięcina - świadczenie na rzecz Kościoła, wynoszące jedną dziesiątą dochodów lub zbiorów
(do dziesięciny byli zobowiązani nie tylko chłopi i mieszczanie, ale także świeccy feudałowie - rycerstwo, szlachta)
2