Czas republiki cechuje się największym rozkwitem architektury oraz planowania przestrzennego (urbanistyki). Typowe miasto z tamtego okresu różniło się od miasta hellenistycznego a tym samym miasta Rzymskiego, pochodzącego z V wieku p.n.e. Oczywiście nadal Miasta otoczone były systemem fortyfikacji, w których skład wchodziły mury obronne, bramy, wieże, a także (co było wyróżnikiem Rzymskich miast) akwedukty i rozbudowany system kanalizacyjny. Rzym został w tej epoce gruntownie przebudowany. Zaprojektowano takie założenia urbanistyczno- przestrzenne jak Pole Marsowe i Forum Romanum. Charakterystyczną cechą tego miasta stały się nekropolie, które budowano wzdłuż dróg, nie jak wcześniej poza miastem (jak Dolina Królów w Egipcie). Wieki późniejsze także nie nawiązywały do takiego rozwiązania w planowaniu cmentarzy (w średniowieczu chowano zmarłych zazwyczaj poza miastem, co było związane ze względami higienicznymi. Wtedy także zaczęto budować nagrobki, będące jednocześnie pomnikami, czyli mauzolea (Mauzoleum Hadriana) oraz słynne rzymskie katakumby. Wtedy to pojawiły się wielkie, urządzone z przepychem pałace(Dom Nerona). Rzymianie uwielbiali kopuły, to właśnie wtedy ich stosowanie stało się tak modne i powszechne, przykładem zastosowania sklepienia kopułowego jest miedzy innymi rzymski Panteon. Budownictwo użyteczności publicznej podobnie jak świątynie, charakteryzuje się monumentalnością. Wtedy to powstały wielkie amfiteatry, będące wynalazkiem Rzymskim ( Colosseum), nadal budowano jednak (większe niż w Grecji)teatry, oraz termy (np. sławne Termy Karakalli). Rdzennie rzymską budowlą (a właściwie rzeźbą lub pomnikiem) stały się łuki triumfalne. Potrzeba ich zakładania jest kojarzona z podejściem Rzymian do spraw wojny honoru, patriotyzmu. Łuki Triumfalne budowano dla uczczenia pamięci wodza lub całego wojska. Po zwycięstwie armia z wodzem lub cesarzem na czele wjeżdżała do miasta przez postawiony specjalnie na tą okoliczność bramę, mającą charakterystyczny kształt i podpory w określonym porządku (lub kilku porządkach) .
Łuki triumfalne budowano również w miastach podbitych, by zwycięzca mógł przejechać przez ową bramę do miasta zwyciężonych. Na obszarach podbitych projektowano obozy wojskowy (castrum), które miały charakter obozów stałych i dały zalążek pod projekty wielu miast Imperium Rzymskiego. Architekci rzymscy przejęli część wiedzy i umiejętności od Greków, jednak częściowo od niej odbiegali, miała bowiem na nią duży wpływ sztuka etruska. Szczególnie zamiłowanie do kopulastych konstrukcji i budowli (głównie z kamienia lub cegły). Kopuły budowano korzystając z techniki tak zwanego fałszywego sklepienia( powoli wsuwano warstwy kamienia lub cegły, aż sklepienie stało się zwarte i wszystkie obciążenia przenoszone były już tylko na ściany lub filary).
To właśnie dzięki Etruskom rzymscy architekci osiągnęli taki kunszt w budowie sklepień kolebkowych i kopułowych. Architektura dawnego Rzymu miała ogromny wpływ na późniejszą architekturę bizantyjską oraz wczesnochrześcijańską.
PRZYKŁADY ŚWIĄTYŃ RZYMSKICH:
Świątynia Westy w Tivoli
Jest to najstarsza okrągła świątynia, poświęcona bogini ogniska domowego zwanej Westa, wznosiła się na Forum Romanum, niedaleko Rzymu. Zbudowano ją w pierwszej ćwierci I wieku p.n.e. Podobna powstała w II wieku p.n.e. na Rynku Wołowym nad Tybrem. Świątynia wzniesiona na wysokim podium dostępna tylko od frontu.
Ma bogatą dekorację: fryz girlandowy i głowice kolumn w porządku kompozytowym tak zwanym koryncko-jońskim. Świątynia rzymska to budowla wybitnie fasadowa, o wyraźnej przewadze osi podłużnej nad poprzeczną. Ściany murowano i licowano kamiennymi płytami.
Panteon
Panteon wzniesiono w 27 r. p,n.e., lecz dopiero odbudowa między 80 a 202 r. n.e. nadała mu obecną formę. Panteon miał jeszcze jedną wyjątkową dla starożytności konstrukcję: strop portyku podtrzymywały metalowe dźwigary z brązu. Bazyliki znajdowały się w każdym mieście Imperium Rzymskiego. Były to budowle przeznaczone na sądy i transakcje handlowe. Dużą krytą halę dzielono szeregami kolumn na trzy lub pięć wnętrz. Środkowa część najszersza zakończona była półkolistą apsydą, w której zasiadali sędziowie. Apsydę wieńczyło sklepienie. Nad kolumnadami hal bocznych znajdowały się chóry, do których prowadziły schody. Światło wpadało przez okna w ścianach środkowej nawy, wyższej od bocznych (patrz świątynie egipskie) lub też przez boczne ściany naw zewnętrznych. Ogromne ruiny bazyliki Ulpia zbudowanej przez Trajana (l w. n.e.) znajdują się na Forum Romanum. Stropy tej bazyliki były drewniane. Na tym samym Forum dochowały się tez ruiny bazyliki Maksencjusza (310 r. n.e.). której główna nawa o wym. 80x25 m miała trzy potężne sklepienia krzyżowe.