Jan Ostroróg i jego traktat w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej.
UWAGA! CAUTION! ACHTUNG!
Jest dwóch Janów Ostrorogów. Jeden pochodzi ze średniowiecza, drugi z renesansu. Nawet ich ojcowie mieli takie same imiona… Cholera, nawet ich życie było podobne!
I - biografia
Jan Ostroróg (1430/36 - 25 VIII 1501), syn Stanisława i Beaty z Bystrzycy. Studiował w Erfurcie i Bolonii (1453 - 1455), gdzie był lektorem dekretów w latach 1458 - 1460. Doktorem obojga praw został w 1459 r. Po powrocie do kraju ok. 1461 r. podjął działalność publiczną: początkowo w kancelarii królewskiej, a następnie w dyplomacji. Zmarł swoim zamku w Grodzisku.
Piastowane urzędy
kasztelan międzyrzecki (1465 - 1472)
[możliwe] podskarbi koronny (1472 - 1474)
kasztelan poznański (1474 - 1500)
starosta generalny wielkopolski (1493 - 1498)
wojewoda poznański (1501).
Misje poselskie
W roku 1464 posłował do papieża Piusa II w sprawie obsady biskupstwa płockiego, a w latach 1466 - 1467 odbywał poselstwo do pap. Pawła II (następcy Piusa II). Tam zabiegał bezskutecznie wraz z bp. chełmińskim i pomezańskim, Wincentym Kiełbasą o zatwierdzenie ustaleń pokoju toruńskiego z 1466 r. i zdjęcia klątwy z sojuszniczych poddanych krzyżackich. W roku 1476 podczas posłowania do Saksonii został schwytany w Łużycach przez nieznanych oprawców i więziony przez pół roku. Wolność odzyskał dzięki interwencji króla i ojca.
Teksty oratorskie:
Peroratio domini Ostroróg coram domino Apostolico (Mowa wobec papieża Pawła II)
Wygłoszona wobec papieża Pawła II w trakcie misji w 1466-67 r. zgodnie z humanistycznymi wzorami autor wychwala Polskę pod kątem czynów wojennych sięgających mitycznego Kraka, po drugie wychwala misje chrystianizacyjne Władysława Jagiełły i Władysława Wareńczyka.
Łaciński tekst z polskim przekładem wydał Adolf Pawiński „Jana Ostroroga żywot i pismo „O naprawie Rzeczypospolitej” w „Biblioteka Umiejętności Prawnych” z 1883 r.
Drugie wydanie ogłosili w 1927 r. Ignacy Chrzanowski z Stanisławem Kotem w „Humanizm i reformacja w Polsce”. Dołączyli oni 3 wierszowane utwory: rodzaj publicystycznej reakcji anonimowego Włocha na przesadną fantastykę i patriotyzm, notatka o poselstwie przedstawiciela Kazimierza Jagiellończyka oraz trzeci wiersz, możliwe że samego Ostroroga replikującego na zarzuty Włocha z wiersza pierwszego.
Trzecie wydanie sporządził Bronisław Nadolski w 1961 r. w „Wybór mów staropolskich”, BN.
Teksty pisarskie:
Monumentum pro comitiis generalibus regni sub rege Casimiro pro Reipublicae ordinatione congresum
(Memoriał o uporządkowaniu Rzeczypospolitej)
Traktat powstał w związku z jednym z sejmów za czasów Kazimierza Jagiellończyka. Tekst datuje się na okres 1455 - 1477, choć najczęściej podaje się datę 1477. „Memoriał…” zachował się w dwóch redakcjach: 67 paragrafów ogłoszone przez Stanisława Górskiego w 1535 r. w „Acta Tomiciana”. Druga redakcja zawiera 58 paragrafów i pochodzi z 1978 r. Została wydana w „700 lat myśli polskiej” w „Filozofia i myśl społeczna XIII-XV wieku” i bazuje na opracowaniu J. Domańskiego z 1884 r.
Treść:
Wersja 58 paragrafowa jest podzielona na dwa rozdziały: duchowny i świecki. Niemniej w obrębie rozdz. świeckiego jest w stanie wydzielić podrozdziały: o prawach, o wojsku, o handlu. Niemniej elementy o moralności znajdą się zarazem w rozdz. o duchowieństwie, a paragrafy o prawie są tylko częściowo zgrupowane. Podam esencję tekstu, achoronologicznie, lecz pojęciowo jedną.
Rozdział „O duchowieństwie”
Król polski nie jest zobowiązany płacić świętopietrze ani być w pełni posłuszny papieżowi, gdyż jest suwerenny i odpowiada tylko przed Bogiem.
Duchowieństwo to stan próżniaczy i leniwy, należy ograniczyć ich przywileje (zwłaszcza materialne).
Potępienie opłat za sakramenty, krytyka niemczyzny w Kościele.
Rozdział „O sprawach świeckich”
O prawie
Unifikacja prawa (do tej pory odwoływano się do prawa magdeburskiego).
Uproszczenie procedur sądowych np. pozwany ma stawić się po pierwszym wezwaniu.
Zrównanie prawne Żydów, niewiast (w pewnych aspektach), duchowieństwa i rzemieślników . Nie jest to równouprawnienie, raczej zniesienie osobnych kodeksów i sądów dla tych klas społecznych.
Prawo ma byś ustalane przez grupę, co wykluczy prywatę.
Prawo ma być spisane po polsku, jako że ten język jest zrozumiały dla każdego Polaka.
Zeznania na torturach nie będą brane pod uwagę przy sprawie sądowej (!).
Precyzyjny dekret dotyczący polowania (okresy polowań, komu wolno itp.).
Wojewoda ma być wynagradzany za służbę.
O wojsku
Podział ludzi na pospolitym ruszeniu według zmiennego majątku na kopijników, półkopijników, strzelców i szermierzy. Dalej szczegółowe instrukcje formacji bojowych i ekwipunku.
Szlachcic stawiający się na przegląd wojsk bez ekwipunku traci szlachectwo.
Mieszczanie mają dostarczyć broni i ludzi wg oszacowania zawczasu.
Wojewoda przewodzi wojsku ze swojej prowincji, ma prawo karania niesubordynowanych, choć jego samego surowiej się osądza.
Granica wieku służby wojskowej to 60 lat.
O handlu
Wprowadzić dla kraju jedną miarę, jedną wagę i jedno prawo.
Wprowadzić cła królewskie i inspektorów ds. kupców.
Naprawić i poszerzyć drogi (już w XV wieku mieliśmy z tym problem :)
Wolna żegluga i podróż po drogach dla każdego.
Usunąć bractwa rzemieślnicze (czyli usunąć monopol tych bractw).
Waluta krajowa powinna być cenniejsza nad obcą.
Usunąć lichwę Żydów.
O moralności
Usunąć żebraków, zadbać o moralność pijaków i pasibrzuchów.
Wprowadzić odpowiedni ubiór dla niższych warstw społecznych (pisze, że każda warstwa powinna mieć dany ubiór, lecz szlachta ma właściwie dowolność w wyborze).
Zadbać o moralność mieszczan i dworu.
Bibliografia:
- Jan Ostroróg „Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej” [w:] „Literatura dla wszystkich”, pod red. Jerzy Starnawski, Łódzkie Towarzystwo Naukowe
Tekst „Memoriału…” jest bardzo krótki, przejrzyście napisany i czyta się w niecałe 30 minut. Jeśli masz czas, przeczytaj. Warto skonfrontować z Piotrem Skargą i Frycz-Modrzewskim.