opracowała:
mgr Małgorzata Kaczmarek
Zjawisko przemocy i agresji we współczesnej szkole
Przemoc i agresja we współczesnym świecie stały się zjawiskami powszechnymi. Szybkie przemiany społeczne prowadzą do brutalizacji życia codziennego. Zewsząd otacza nas agresja, której wyrazem są już nie tylko wojny, porwania czy gwałty, ale wzajemne kontakty międzyludzkie. Brutalizacja w różnych postaciach przenika do życia rodzinnego, szkolnego, kultury masowej i rozrywki. Zjawisko przemocy nie jest domeną dorosłych, dotyka również dzieci i przybiera coraz groźniejsze formy. Przeciwdziałanie temu problemowi stało się wyzwaniem. Wielu uczniów styka się z tym zjawiskiem osobiście. Przemoc jeśli ma miejsce w klasie, stanowi problem, którym muszą zająć się wychowawcy. Brak reakcji ze strony wychowawcy oznacza ciche przyzwolenie. Przyzwolenie na to aby jedni uczniowie żyli w poczuciu krzywdy i osamotnienia a inni w poczuciu bezkarności. Dodatkowo niepokoi fakt, że dzieci będące ofiarami przemocy, nie mówią nikomu o swojej sytuacji. Pełniąc rolę wychowawcy nie możemy o tym zapominać.
Podstawowym prawem każdego dziecka jest prawo do życia w poczuciu bezpieczeństwa. Przemoc narusza to prawo. Powoduje cierpienia, rodzi nienawiść i pragnienie odwetu, niszczy wzajemne stosunki międzyludzkie i wywołuje negatywne skutki.
Czym jest agresja i przemoc?
Agresją jest każde zamierzone działanie, które ma na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu. Jest to każde zachowanie, które wyrządza krzywdę drugiej osobie lub sobie. Uczniowie zachowują się agresywnie również wtedy gdy niszczą swoje lub cudze rzeczy. O agresji można mówić wtedy, gdy obie strony mają podobną siłę fizyczną i psychiczną, a zaatakowany uczeń potrafi bronić swoich praw.
Przemoc ma miejsce wówczas, gdy uczeń atakujący jest silniejszy fizycznie lub psychicznie. Cechą charakterystyczną jest zatem nierównowaga sił. W przypadku przemocy tworzą się dwie role: ofiary i sprawcy.
Jeżeli obserwujemy dziecko, które przez dłuższy czas jest nękane przez kogoś kogo oceniamy jako ucznia silniejszego fizycznie czy psychicznie, a ono nie broni się w sposób zdecydowany mamy do czynienia ze znęcaniem się. Znęcanie ma miejsce wtedy, gdy jeden uczeń jest przez dłuższy czas narażony na ataki ze strony innego silniejszego kolegi, czy grupy i nie potrafi im się przeciwstawić.
Skąd bierze się agresja i przemoc wśród uczniów?
Na to aby dziecko stało się sprawcą przemocy mają wpływ określone warunki jego rozwoju i sposoby wychowania go. Nie istnieje jedna konkretna przyczyna. To zwykle zespół różnych czynników decyduje o tym, że niektórzy uczniowie stosują wobec innych przemoc. Zastanawiając się na przyczynami agresji i przemocy należy wziąć pod uwagę:
rodzinę dziecka,
szkołę,
wpływ grupy rówieśniczej,
wpływ mediów.
1. Wśród przyczyn wywołujących zachowania agresywne związanych z rodziną dziecka możemy wymienić:
brak ciepła , zaangażowania, zainteresowania sprawami dziecka,
pobłażliwość na stosowanie agresji wobec innych,
brak jasnego przekazu co jest dobre a co złe,
stosowanie agresji i przemocy przez rodziców w kontaktach między dorosłymi i w stosunku do samego dziecka,
aprobowanie agresywnych wzorów zachowania,
wychowanie w duchu „dziecko nie ma głosu”,
rozwiązywanie konfliktów i napięć domowych metodami siłowymi,
kryzysy domowe: kłótnie, rozwód rodziców,
podwójne wzorce zachowań: co innego mówi, co innego robi,
gorący temperament dziecka.
Dzieci, które czują się bezpiecznie w swoich relacjach z rodzicami, są mniej agresywne i lepiej radzą sobie z emocjami. Dzieci otoczone miłością i zainteresowaniem mają mało powodów do agresji i wrogości. Do agresji i przemocy uciekają się wtedy, gdy boją się, są osamotnione, pełne rozterek lub gdy mają silną potrzebę akceptacji lub zwrócenia na siebie uwagi.
Rodzice, którzy stosują kary fizyczne wobec agresywnie zachowujących się dzieci, modelują i kształtują wzory zachowań, które pragną wyeliminować. Przykładów takiej niekompetencji wychowawczej rodziców jest o wiele więcej. Do często popełnianych błędów należy nieświadome uczenie agresji poprzez przekazywanie dzieciom poleceń w rodzaju “bądź mężczyzną”, “jak cię szturchają oddaj”, “pamiętaj, że masz łokcie” itp. Rodzice pochwalają w ten sposób przemoc, oczekują jej i nagradzają za nią, co w rezultacie prowadzi do utrwalania tego negatywnego wzoru zachowania.
2. Przyczyny agresji występujące w szkole.
Wśród przyczyn agresji związanych ze szkołą możemy wyróżnić:
Czynniki związane z instytucją i organizacją szkoły:
hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość,
czas spędzany w sposób ukierunkowany,
stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek,
anonimowość uczniów i nauczycieli.
Czynniki związane z relacjami nauczyciele - uczniowie:
chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów,
niewłaściwe sposoby komunikowania się z uczniami (poniżanie, ośmieszanie przed klasą,
straszenie, podkreślanie władzy nauczyciela itp.,
rozwiązywanie problemów dorośli - dzieci metodami siłowymi,
relacje oparte tylko na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnych zachowań dzieci,
agresja ze strony dzieci,
niewykonywanie poleceń nauczyciela,
stres wynikający z wykonywania zawodu nauczyciela, przepracowanie i niedocenianie zawodu, trudności materialne, niepewność zatrudnienia.
Czynniki związane z procesem nauczania:
zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia możliwości dzieci,
brak doceniania i podkreślania wysiłków i postępów dzieci, skupienie na negatywach,
niesprawiedliwość w traktowaniu i ocenianiu uczniów,
mało uwagi poświeconej rozładowaniu napięć podczas lekcji,
nuda i schematyczność podczas lekcji,
Poza tym możemy wymienić:
brak spójnych reakcji nauczycieli na agresywne zachowania akty przemocy w szkole,
brak jasnych reguł życia szkolnego,
brak konsekwencji i zgodności nauczycieli w egzekwowaniu przyjętych norm,
brak współodpowiedzialności u uczniów za życie szkoły.
Najczęściej nauczyciele chcą kształtować uczniów według określonych wzorów, a uczeń chce być sobą, decydować o własnym rozwoju. Nauczyciele stawiają sobie za zadanie wyszukanie, czego uczeń nie umie, aby wystawić ocenę, a uczeń, by uniknąć oceny niedostatecznej, stara się ukryć swą niewiedzę. Nauczyciele wymagają posłuszeństwa i bezkrytycznego wykonywania poleceń, uczeń się buntuje. Szkoła często staje się instytucją, którą trudno polubić, doprowadza niektórych uczniów do rozpaczy, a nawet samobójstw.
Uczeń jest w stanie polubić szkołę wówczas, kiedy zaspokaja w niej swoje potrzeby, nie jest zagrożony upokorzeniem, szyderstwem czy ironią ze strony nauczyciela i kolegów, kiedy wymaga się od niego tyle, na ile go stać. W takich warunkach łatwo o dobre samopoczucie, radość ze współżycia z kolegami, radość z uzyskanych sukcesów z rzetelnej twórczej pracy.
Uczeń boi się oceny niedostatecznej, klasówek czy odpowiedzi ustnej. Ocenom negatywnym towarzyszy poczucie małej wartości. Często nauczyciel, stawiając ocenę niedostateczną w obecności klasy kpi z ucznia, nazywa go leniem lub nieukiem. Narastające niepowodzenia szkolne, brak możliwości opanowania zbyt trudnego programu stanowią jedną z głównych przyczyn wzrostu zachowań agresywnych, chuligaństwa, narkotyzowania się, przestępczości.
Szkodliwym sposobem dyscyplinowania uczniów są kary fizyczne, dziecko uderzone przez nauczyciela jest bezsilne, mimo, że wie, iż nauczyciel nie ma go prawa uderzyć. U tak ukaranego dziecka może powstać żal i chęć zemsty, chęć czynienia na przekór.
Kary fizyczne są wyrazem bezsilności pedagogicznej tych osób, które nie znajdują innych możliwości dyscyplinowania wychowanków, a jednocześnie wzmacniają bardzo silne zachowania agresywne uczniów, gdyż w tym przypadku działa zarówno mechanizm modelowania, jak i frustracja.
Równie szkodliwym sposobem jest krzyk nauczyciela, zdenerwowany nauczyciel często używa różnych złośliwych epitetów upokarzających ucznia.
Również niepokoje nauczycieli związane z możliwością utraty pracy, niskim pensjami odbijają się na stosunkach interpersonalnych w szkole. Agresywność niektórych nauczycieli odzwierciedla się w wygórowanych wymaganiach, surowych ocenach, zmuszaniu dzieci do podporządkowywania się ich woli.
Słaba orientacja ze strony nauczycieli na przerwach i w miejscach, w których przemoc najczęściej zachodzi również sprzyja rozwojowi różnych form agresji. Często nauczyciele w poczuciu bezsilności - czasem fizycznej, a częściej wynikającej z niewiedzy jak skutecznie reagować, jak przerwać tą sytuację, jak rozmawiać ze sprawcą, jak rozmawiać z ofiarą, jak zapobiegać zjawisku przemocy w szkole, reagują zbyt słabo lub wcale.
3. Wpływ grupy rówieśniczej.
Dzieci mogą przyłączyć się do prześladowania kolegów, ponieważ :
naśladują osobę z grupy, która zachowuje się agresywnie,
widzą, że używający przemocy uczeń odnosi korzyści, nie traci swej popularności,
naśladowany uczeń stosujący przemoc nie spotyka się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych,
w grupie rozmywa się odpowiedzialność (jeżeli jest się jednym z wielu odpowiedzialność słabnie, zmniejsza się poczucie winy),
długotrwałe dokuczanie ofierze powoduje, że uczniowie zmieniają do niej zwój stosunek,
ofiara ma mniejszą wartość w oczach dzieci, zasługuje na taki los, poczucie winy zatem maleje, wyrzuty sumienia słabną.
Czasami zdarza się, że spokojni i mili uczniowie biorą udział w prześladowaniu innych. Działa tu mechanizm obniżonego poczucia odpowiedzialności - rozkłada się ona na wszystkich. Tak naprawdę nikt nie czuje się winny. Gdy ataki na daną osobę powtarzają się, wytwarza się przekonanie, że jest ona mało wartościowa i zasługuje na dokuczanie. Obniżenie oceny ofiary powoduje osłabienie poczucia winy w agresorach.
4. Wpływ mediów.
Obecnie bardzo duży wpływ na postępującą przemoc i agresję wśród uczniów mają masmedia - kino, telewizja, video, czasopisma dla młodzieży, gry komputerowe. Wszystkie te wizualne środki przekazu wywierają znaczący wpływ na zachowania młodzieży i kształtowanie jej postaw. Oglądanie aktów przemocy wpływa na uczenie się przez dzieci agresywnych zachowań. Dzieci wyraźnie uczą się zachowań agresywnych, gdy forma przemocy:
przynosi sprawcy satysfakcję, nagrodę lub nie jest ukarana,
jest demonstrowana przez atrakcyjną osobę, z którą dziecko może się łatwo utożsamiać,
jest dokonywana jednocześnie przez wiele osób - jest pokazana realistycznie atrakcyjnie.
Media obniżają poziom współczucia u dzieci dla ofiar oraz podwyższają próg tolerancji wobec przemocy gdy:
nie pokazują cierpienia, krzywdy ofiary przemocy,
nie ukazują negatywnych skutków przemocy, a napięcie u napastnika po zastosowaniu przemocy znika.
Formy przemocy stosowane w szkole.
Przemoc ma różne formy i w oddziaływaniach wychowawczych musimy je wszystkie wziąć pod uwagę a przede wszystkim uświadomić je dzieciom. Przemoc nie musi przybierać formy fizycznego znęcania się, może również przybrać pośrednią formę polegającą na poniżaniu, zmuszaniu do ustępstw, grożeniu czy straszeniu.
Formy przemocy fizycznej: bicie, podcinanie, wymuszanie pieniędzy, zamykanie, niszczenie własności, kopanie, plucie.
Formy przemocy słownej: przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, ośmieszanie, plotkowanie, szantaż, obrażanie.
Formy przemocy bez użycia słów i kontaktu fizycznego: wrogie gesty, miny, izolowanie, manipulowanie związkami.
Sposoby przeciwdziałania przemocy i agresji w szkole.
Każda szkoła powinna stworzyć - opracować własny system przeciwdziałania przemocy i agresji. Budowanie takiego systemu powinno się zacząć od przyjęcia i wprowadzenia w życie pewnych podstawowych ustaleń:
agresja i przemoc to problem , który chcemy rozwiązać,
jest to problem wszystkich nauczycieli i rodziców (decydujemy o zespołowej współpracy i wspieraniu każdego wychowawcy i rodzica, w rozwiązywaniu trudnych sytuacji),
przyjmujemy jednolity front w reagowaniu na przemoc i agresję,
tworzymy jednolite procedury postępowania w sytuacjach przemocy, poszukujemy skutecznych metod przeciwdziałania agresji.
System taki powinien składać się z następujących elementów:
jasnych norm zachowania w szkole - dzieci muszą mieć jednoznacznie określone, co wolno, a czego nie wolno,
gruntownej, rzetelnej diagnozy stopnia i zakresu agresji i przemocy,
stałej, systematycznej edukacji dzieci i rodziców - profilaktyka,
sprawnego, konkretnego systemu interwencji w sytuacjach przemocy.
Aby taki system mógł sprawnie działać na terenie szkoły należy:
Zebrać informacje o stosunkach panujących w szkole (np. poprzez anonimową ankietę zawierającą odpowiedzi na pytania: Jakie są reakcje otoczenia na przemoc?,
Jak często nauczyciele interweniują lub rozmawiają z uczniem?, Ilu uczniów
w każdej klasie dotyczy ten problem?).
Wprowadzić większą kontrolę nauczycieli dyżurujących podczas przerw, częstsze interwencje szczególnie w miejscach „zagrożonych” (szatnie, ubikacje).
Wdrożyć lepszą organizację czasu wolnego uczniów, atrakcyjnych zajęć pozalekcyjnych (zajęcia sportowe, świetlicowe, koła zainteresowań).
Uruchomić telefon kontaktowy lub skrzynkę listów szkolnych.
Na bieżąco prowadzić samodoskonalenie nauczycieli poprzez stworzenie grup samopomocowych, dzielących się doświadczeniami, wzajemnie wspierających się.
Przyjąć jednakowe modele postępowania w sytuacjach przemocy, wypracować jednolity tryb postępowania wszystkich dorosłych w szkole i konsekwentnie go realizować.
Prowadzić stałą współpracę z rodzicami dotyczącą problemu przemocy i agresji.
Wypracować program przeciwdziałania przemocy, który będzie realizowany przez szkołę (zorganizowanie dnia poświęconego problemowi przemocy w szkole: zajęcia z udziałem dyrekcji, pedagoga, nauczycieli i lekarza szkolnego polegające na dyskusji z uczniami nad problemem przemocy i możliwymi w szkole środkami zaradczymi. Celem takiego dnia jest wypracowanie programu działania, który będzie realizowany przez szkołę).
Na poziomie klasy nauczyciel - wychowawca powinien:
Opracować wspólnie z uczniami regulamin klasowy zawierający normy postępowania zapobiegające przemocy; przyjęte reguły można spisać i wywiesić na ścianie.
Nagradzać na forum klasy i szkoły osoby lub grupy osób wstawiających się
za słabszymi (promowanie zachowań prospołecznych, a nie tylko dobrych ocen).
Konsekwentnie karać za zachowania łamiące normy społeczne (poważna osobista rozmowa z uczniem, nakazanie, aby w czasie przerw uczeń przebywał w pobliżu nauczyciela, cofnięcie jakichś przywilejów) - nie może to być kara cielesna.
Prowadzić systematyczne rozmowy na godzinach wychowawczych o tym,
co wydarzyło się w ciągu tygodnia (społeczna kontrola ze strony rówieśników
i wychowawcy).
Wprowadzać wspólne zajęcia wzmacniające więzi między uczniami z włączeniem rodziców i nauczycieli przedmiotowych (zielona szkoła, przyjęcia klasowe, wyjścia
do kina, teatru).
8