Hipoterapia to działanie mające na celu przywracanie zdrowia i sprawności przy pomocy konia
i jazdy konnej. Daje ona wiele możliwości terapeutycznych, dlatego jest jedną z metod o największym zasięgu pod względem różnorodności korzystających z niej pacjentów.
Potrzeby i możliwości dzieci z nieharmonijnym rozwojem psychoruchowym lub upośledzeniem umysłowym różnią się zasadniczo od potrzeb i możliwości dzieci, u których takie choroby jak mózgowe porażenie dziecięce, wrodzony niedorozwój kończyn czy zespoły nerwowo-mięśniowe są przyczyną głównie niesprawności ruchowej. Jeszcze inne potrzeby i możliwości mają dzieci autystyczne, dzieci z wrodzonymi wadami postawy czy zaburzeniami psychiatrycznymi. Wszystkie one różnią się między sobą zdolnościami percepcyjnymi, możliwościami komunikacji werbalnej, stopniem dojrzałości emocjonalnej, umiejętnościami funkcjonowania społecznego oraz poziomem rozwoju fizycznego i motorycznego. Pomimo tak wielu różnic we wszystkich sferach rozwoju osobniczego, dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności ,,spotykają się'' na zajęciach hipoterapeutycznych...
Słowo Hipoterapia (od gr. hippos - koń) w Niemczech i krajach anglosaskich oznacza tylko i wyłącznie fizjoterapie na koniu, gimnastykę leczniczą na koniu (Heipertz 1977, Vogel 1987), tymczasem w Polsce termin ten przyjął się już w szerszym znaczeniu i dotyczy ogółu działań terapeutycznych związanych
z koniem i jazdą konną. Hipoterapia w polskim tego słowa znaczeniu najbliższa jest terminowi jeździectwo terapeutyczne (Therapeutisches Reiten). Obejmuje wszelkie działania mające na celu przywrócenie zdrowia i sprawności poprzez wykorzystanie jazdy konnej i kontaktu z koniem.
Z Hipoterapii mogą korzystać osoby:
• po przebytych chorobach zostawiających trwałe ślady w sprawności fizycznej i/lub psychice,
• upośledzone umysłowo,
• zaburzeniami rozwoju,
• z uszkodzeniem analizatorów (wzrok, słuch),
• niedostosowanie społecznie.
Celem hipoterapii jest przywrócenie tym osobom sprawności fizycznej i psychicznej w możliwym
do osiągnięcia zakresie. Hipoterapia stanowi jeden z elementów rehabilitacji leczniczej i jako taka jest prowadzona przez specjalistę, na zlecenie lekarza.
Wyodrębnione są następujące działania hipoterapeutyczne:
1. Fizjoterapia na koniu - przywracanie sprawności fizycznej poprzez odpowiednią gimnastykę leczniczą
wykonaną na koniu poruszającym się stępem, zalecana i nadzorowana przez lekarza, prowadzona przez
fizjoterapeutę. Jest uzupełnieniem klasycznej fizjoterapii.
2. Psychopedagogiczna jazda konna - zespół działań podejmowanych w celu usprawnienia intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. Podczas jazdy konnej i czynności z nią związanych stosowane są działania edukacyjne, pedagogiczne, elementy psychoterapii, terapii zajęciowej i logopedii. Zajęcia prowadzone są przez pedagogów i psychologów.
3. Terapia z koniem - to umożliwienie pacjentowi poznania zwierzęcia i nawiązania z nim kontaktu. Efektem terapeutycznym jest poprawienie komunikacji pacjenta ze światem zewnętrznym. Sama jazda konna
może, ale nie musi, być jednym z elementów tej formy terapii. Zajęcia prowadzone są przez
pedagogów, psychologów i psychiatrów.
Jazda konna dla osób niepełnosprawnych - sport i rekreacja - nie stanowi części hipoterapii,
ale jest z nią ściśle związana i ma aspekt terapeutyczny. Umożliwia aktywność sportową osobom niepełnosprawnym, wyrabia w nich nawyk i potrzebę aktywnego spędzenia wolnego czasu w otoczeniu przyrody. Zajęcia prowadzone są przez specjalnie przygotowanych instruktorów jazdy konnej i instruktorów hipoterapii.
Cele działań hipoterapeutycznych:
1. Stymulacja rozwoju psychoruchowego dziecka, w tym:
• poprawa koordynacji wzrokowo - ruchowej, orientacji przestrzennej oraz rozeznania w schemacie
własnego ciała,
• zwiększenie możliwości koncentracji uwagi i utrzymania zorganizowanej aktywności,
• zwiększenie motywacji do wykonywania ćwiczeń,
• rozwijanie samodzielności;
2. Zmniejszenie zaburzeń równowagi i poprawa reakcji obronnych;
3. Zwiększenie możliwości lokomocyjnych;
4. Zwiększenie poczucia własnej wartości;
5. Relaksacja i osłabienie reakcji nerwicowych;
6. Zapewnienie kontaktu ze zwierzęciem i przyrodą.
Wszyscy pacjenci przed rozpoczęciem hipoterapii muszą być zbadani przez lekarza specjalistę (neurologa, specjalistę rehabilitacji schorzeń narządu ruchu, psychiatrę itd.), który zaświadcza
o braku przeciwwskazań do tego typu zajęć. Każdy pacjent powinien posiadać dokumentację,
a hipoterapeuci zobowiązani są do prowadzenia obserwacji dotyczących przebiegu i skuteczności działań terapeutycznych…
Co daje obecność konia?
(z rozdziału p. Ewy Czownickiej oraz p. Moniki Mokrzyszczak)
Niewątpliwie, szczególne zainteresowanie, jakie wśród rodziców dzieci niepełnosprawnych budzi hipoterapia, zawdzięcza obecności niezwykłego „terapeuty'' - konia.
Początkowo konie były używane do terapii osób z mózgowym porażeniem dziecięcym. Spełniały swoje wyjątkowe zadanie, dając pacjentom złudzenie chodu ludzkiego. Okazało się, że praca terapeutyczna
z obecnością konia możliwa jest także w innych grupach pacjentów, którzy poza specyficzną dla tej formy terapii rehabilitacją ruchu mogą wykonywać ćwiczenia poprawiające ich funkcjonowanie poznawcze, emocjonalne i społeczne. Powstały różne formy zajęć hipoterapeutycznych oraz nauka jazdy konnej dla niepełnosprawnych. Koń stwarza dobre warunki do prowadzenia pracy rewalidacyjnej z osobami niepełnosprawnymi umysłowo, a samo obcowanie z nim i jazda konna dostarcza różnorodnych bodźców specyficznych dla tej formy terapii.
Doznania ruchowe pozwalają na odczuwanie stanów ruchu i bezruchu, odczucie rytmu ruchu, różnicowanie prędkości ruchu (szybko - wolno), doświadczenie różnych aspektów przestrzeni i położenia
w niej własnego ciała (pion podczas siedzenia, poziom w leżeniu na grzbiecie, przód i tył w relacji do głowy i zadu konia, pojęcie wysokości: wysoko - nisko).
Doznania zmysłowe stwarzają możliwość dotykowego rozpoznawania różnych jakości, które płyną
z ciała konia (ciepły - zimny, gładki - szorstki, miękki - twardy, mokry - suchy), obserwacji tych części ciała konia, z którymi dziecko jest w bezpośrednim kontakcie wzrokowym (głowa, ucho, grzywa itp.), wyodrębnienia dźwięków wydawanych przez konia (parsknięcia, stukot kopyt podczas chodu), specyficzny zapach sierści.
Pojęcie odrębności fizycznej konia kształtuje się podczas zajęć prowadzonych przy koniu, kiedy dziecko może go obserwować z pewnej odległości, nazywać i wskazywać jego części ciała, obchodzić i oglądać
z różnych stron. W ten sposób dziecko kształtuje pojęcie konia jako złożonej całości. Pomaga mu w tym ćwiczenie schematu własnego ciała, a na dalszym etapie rewalidacji, poznawanie własnych możliwości ruchowych, podczas wykonywania różnych ćwiczeń na grzbiecie konia. Do realizacji takiego celu niezbędny jest odpowiedni poziom poczucia przez dziecko własnej odrębności, rozumienie swojej roli jako jeźdźca oraz spostrzeganie konia jako obiektu podatnego na jego działanie. Proces ten trwa długo ze względu na możliwości psychofizyczne upośledzonego pacjenta. Małe dziecko wie, że aby koń ruszył, trzeba powiedzieć „wio'' lub cmoknąć, albo ścisnąć łydkami boki konia. Robi to na prośbę terapeuty i ma poczucie sprawstwa, chociaż naprawdę koń rusza, ponieważ to prowadzący nadaje mu ruch, bo dziecko jest zbyt słabe fizyczne. Jednak wiara we własny wpływ na zachowanie konia sprawia, że mały pacjent jest przekonany, że ruch konia to wynik jego woli i aktywności, co dodatkowo wzmacnia motywację do ćwiczenia. Samodzielnie kierować koniem mogą nieco starsi pacjenci o lżejszym poziomie upośledzenia. Nabywanie tej umiejętności jest długotrwałe, zwykle pojawia się ona w okresie dojrzewania. Nie oznacza to, że hipoterapeuta nie powinien podejmować prób nauki jazdy konnej osób głębiej upośledzonych, jeżeli mają do tego szczególne predyspozycje fizyczne i psychiczne. Mogą one brać udział w jazdach grupowych, jazdach w terenie oraz rajdach konnych. Jest to dobry moment do uczestniczenia w sporcie dla niepełnosprawnych i przygotowania do olimpiad specjalnych, gdzie jazda konna jest jedną z dyscyplin.
Rozwijanie dojrzałości społecznej i poczucia odpowiedzialności za siebie i konia to kolejna możliwość, jaką daje hipoterapia. Mały pacjent, kiedy pokona już pierwsze onieśmielenie, spowodowane najczęściej wielkością konia oraz koniecznością wykonywania różnych poleceń podczas jazdy, staje się zazwyczaj wielbicielem tej formy aktywności. Za szczególnie ważne uważa wszelkie bezpośrednie kontakty
z koniem - powitaniem przed rozpoczęciem zajęć, głaskanie i dotykanie go, a następnie możliwość rozpoczęcia jazdy. Uczy się troski o potrzeby swojego przyjaciela - karmi go marchewką lub, dziękując za przyjemną lekcję, daje do schrupania jabłko. Wiele dzieci przynosi ze sobą drobne „przekąski” dla swojego ulubieńca, które może mu podać po zakończonym zajęciu.
Starsze dzieci uczą się zasad z obcowania z koniem dotyczących własnego bezpieczeństwa: nie podchodź do konia od zadu, podawaj jedzenie na wyprostowanej dłoni, zachowuj się cicho i unikaj ruchów gwałtownych, wszystkie czynności wykonuj w obecności instruktora.
Zajęcia hipoterapeutyczne są dobrą okazją do uczenia się obsługi konia przed jazdą i po jej zakończeniu. Opiekun kieruje działaniami dziecka i ustala z nim, co należy zrobić przed rozpoczęciem jazdy. Dziecko pomaga przy „ubieraniu” konia, przynosi odpowiednie części rzędu, powinno także pamiętać
o założeniu toczka. Po zakończonej jeździe bierze udział w czyszczeniu kopyt, rozcieraniu konia, myje wędzidło i odkłada sprzęt na miejsce.
Taka forma zachowania jest okazją do uczenia się przez dziecko respektowania określonych reguł obowiązujących podczas nauki jazdy konnej.
Cele i formy pracy z pacjentami o różnym stopniu upośledzenia umysłowego
(z rozdziału p. Ewy Czownickiej oraz p. Moniki Mokrzyszczak)
Punktem wyjścia treningu zawsze musi być ten poziom, który reprezentuje pacjent. Ważne jest rozróżnienie ćwiczeń prowadzonych dla osób upośledzonych w stopniu lżejszym i głębszym oraz młodszych i starszych. Zadania dla młodszych i bardziej upośledzonych pacjentów powinny być nastawione na ćwiczenie pojedynczych sprawności, utrwalanie ich i dopiero w dalszej kolejności włączanie w całościowe schematy bardziej złożonych zachowań. Prezentowane propozycje ćwiczeń dotyczą podstawowych zakresu rozwoju psychomotorycznego możliwych do realizacji podczas zajęć hipoterapii.
Rozwój ruchowy: postawa ciała i lokomocja oraz opanowanie umiejętności chwytania i manipulacji
Pacjenci lekko upośledzeni umysłowo-Zajęcia rewalidacyjne prowadzone w ramach psychopedagogicznej jazdy konnej mogą być znaczące w usprawnieniu ruchowym. Dzieci lekko upośledzone umysłowo w wieku siedmiu, ośmiu lat potrafią sprawnie chodzić i biegać, ale ich ruchy są często niezgrabne i mało precyzyjne. Hipoterapeuta, przez ćwiczenia w zakresu nauki jazdy konnej, może stymulować napięcie mięśni różnych części ciała. U osób, które mają opanowaną lokomocję, może oddziaływać w kierunku poprawienia jej jakości, np. dzięki ćwiczeniom równoważnym (jak młynek) lub kształtującym swobodny dosiad. Możliwe jest także korygowanie wad postawy oraz ćwiczenia koordynacji ruchowej i ruchowo- wzrokowej. Służą temu gry i zabawy na koniu, poprawiające precyzje wykonywania ruchu docelowego
z użyciem przyborów. Bardzo ważne jest odpowiednie przygotowanie konia do ćwiczeń z użyciem zabawek dźwiękowych i przedmiotów do manipulacji (piłki, patyki, kijki, kółka itp.). Starszym pacjentom, powyżej dziesiątego roku życia, upośledzonym w stopniu lekkim można zaproponować naukę jazdy konnej oraz uczestnictwo w sporcie dla niepełnosprawnych. Jazda konna w tych przypadkach służy poprawie ogólnej sprawności ruchowej, koordynacji ruchowej i estetyki ruchu
Pacjenci głębiej upośledzeni umysłowo- Dla osób mających rozpoznanie umiarkowanego, znacznego i głębokiego upośledzenia umysłowego ćwiczenia na koniu mają charakter specyficzny,
inne dla dzieci, które opanowały umiejętność poruszania się, inne dla niechodzących. Najbardziej elementarną formą doświadczania ruchu podczas jazdy konnej jest dopasowanie ruchu własnego
ciała do ruchu ciała konia. W przypadku dzieci niesiedzących samodzielnie możliwe są dwa warianty:
1.leżenie na kłodzie konia,
2.siedzenie razem z terapeutą - dziecko siedzi oparte o brzuch dorosłego i utrzymuje jednocześnie
kontakt fizyczny z nim i z koniem.
Jazda konna w pozycji siedzącej dostarcza dziecku odczucia ruchu trójwymiarowego, dając jednocześnie złudzenie chodu ludzkiego. Poprzez oddziaływania osoby prowadzącej zajęcia, podczas ruchu konia można stymulować zmianę pozycji ciała pacjenta, np. z leżenia na brzuchu do podporu lub klęku albo z leżenia na plecach do siadu. Można także układać dziecko na brzuchu lub plecach na kłodzie konia.
Wpierwszej fazie terapeuta dostarcza doświadczeń ruchowych w kontakcie z koniem bez używania głosu, tylko przez odpowiednie ułożenie dziecka. Cisza potęguje doznania kinestetyczne i zwiększa odczucie przez pacjenta pozycji własnego ciała. Zawsze należy zatroszczyć się o jego poczucie bezpieczeństwa, które jest warunkiem skuteczności oddziaływań. Głos ma w tym przypadku znaczenie bardziej uspokajające niż poznawcze.
Wnastępnej fazie prowadzący zajęcia może w prosty sposób opisywać własne działania zmierzające do zmiany pozycji ciała dziecka, ale bez rozbudowanych wyjaśnień, ponieważ dzieci głębiej upośledzone mają znacznie ograniczone rozumienie mowy.
U pacjentów, którzy opanowali lokomocję, jazda konna i ćwiczenia na koniu mają podnieść ogólną sprawność ruchową, koordynację ruchową i ruchowo - wzrokową, stymulować odpowiednie napięcia mięśni, korygować wady postawy oraz równoważyć procesy pobudzania i hamowania.
Z obserwacji wynika, że rytmiczność chodu konia działa na dziecko uspokajająco, a w połączeniu
z elementami powodowania koniem koncentruje uwagę na zadaniu i mobilizuje do jego wykonania.
Chcieliśmy bardzo serdecznie podziękować
Pani Annie Strumińskiej, pod redakcją której ukończyła się pierwsza część serii wydawniczej,,ABC hipoterapii” pt.:,,Psychopedagogiczne aspekty hipoterapii dzieci
i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie”. Pani Anna z ogromną życzliwością odniosła się do naszych problemów i osobiście zezwoliła na wykorzystanie fragmentów tej, książki na stronie internetowej poświęconej naszemu synowi.
|