lac. res - rzecz, realis - prawdziwy, wierny
do XVIII wieku realizm był określeniem odnoszonym do ludzi, określeniem osobowości czlowieka trzeźwo myslącego, praktycznego, będacego w opozycji do idealisty; dopiero pod koniec XVIII wieku termin ten trafil do estetyki
w dobie romantyzmu (początek 1822 r.) określenie „realista” było określeniem pejoratywnym (M. Mochnicki realistę utożsamial z materialistą); rehabilitacja terminu nastąpila wraz z nastaniem pozytywizmu (1864 r. - klęska powstania styczniowego); z pozytywizmem (pozytywną propozycją w stosunku do tego, co było, czyli romantyzmu) zresztą termin ten byl utożsamiany
dopiero w II polowie XIX wieku realizm stal się terminem określającym prąd, kierunek w sztuce, charakteryzującym określony sposób przedstawiania rzeczywistości
początków realizmu upatrywano już w XVIII wieku, we wzroście roli mieszczaństwa przedstawionym u Dickensa; tendencje realistyczne widać również u Sterna czy Tolstoja
Glówne cechy realizmu:
Mimesis (Arystoteles) - fikcja naśladowcza; zasada prawdopodobieństwa; dopuszcza deformacje w postaci np. wyostrzeń, na potrzeby np. satyry, karykatury
Tematyka: codzienna; jednostka przedstawiona na tle spoleczeństwa, historii
Motywacja zdarzeń psychologiczna i spoleczna (stąd dlugie opisy i co za tym idzie, wolne tempo akcji); w romantyzmie motywacje były nadnaturalne, w eposach - mitologiczne
Poetyka szczególu: opisy, na podstawie których można rekonstruować rzeczywistość
Związki przyczynowo-skutkowe
Narrator wszechwiedzący (w przeciwieństwie do romantycznego, który, jak chcial romantyzm, nie mógl wiedzieć wszystkiego, bo czlowiek i świat jest niezbadany)
Bohater typowy dla epoki, np. dzieje Wokulskiego, ceniącego pracę, która zapewnila mu dobrobyt, na tle spoleczeństwa; bohaterowie często mają swoje realne pierwowzory
Panoramiczność: przekrój spoleczeństwa od wyżyn do nizin
Język codzienny, z odmianami środowiskowymi charakterystycznymi dla danej spoleczności; żargon, kolokwializmy
Ogólnym celem przyświecającym twórcom realizmu było maksymalne oddanie rzeczywistości
Przyczyn powstania realizmu upatrywano w sytuacji spoleczno polityczna: emancypacja mieszczaństwa, (które było uprzywilejowane już od lokacji miast na prawie niemieckim; mieszczaństwo sprowadzono zza granicy, aby pomóc poslkiej gospodarce; w zamian za przesiedlenie się otrzymywano szereg przywilejów, np. możliwość organizowania się, zwolnienia czasowe z podatków) w postaci rewolucji burżuazyjnej i przemyslowej, które były ostatnim etapem ksztaltowania się mieszczaństwa, które stylem życia upodobnilo się do szlachty; tym samym mieszczaństwo stalo się grupą spoleczną, która wymagala wlasnej literatury
Realizm w „Nad Niemnem”
Korczyn to fikcyjna wieś, która posiada jednak swój odpowiendik w rzeczywistości - wieś Miniewicze; w powieści zostala oddana topografia nadniemeńskiego terenu
Rodzina Korczyńskich wzorowani byli na Kamińskich (B. Korczyński walczyl o utrzymanie majątku po nalożeniu na niego kontrybucji, jako kary za udzial/pomoc w powstaniu styczniowym)
Historia była prawdziwa, jedynie nazwy i nazwiska zostaly zmienione; Bohatyrowicze - realna wieś; grób Jana i cecylii istnieje do dziś (było to malżeństwo powstale z mezaliansu, któremu Zygmunt August nadal herb Bohatyrowicz; zalożyli oni osadę nad Niemnem)
Powieść tendencyjna: przekonywanie do okreslonej idei, w tym przypadku konieczności pracy u podstaw; było to powieść o funkcjach wychowawczych, utylitarnych; o czarno-bialej strukturze postaci (dobre to te, które pracują)
Socrealizm
Jedyna dopuszczalna metoda twórcza w ZSRR
1934 r. - Maksym Gorki (pisarz rosyjski) proklamuje socrealizm zgodny z idealami markskizmu i leninizmu; podstawą dla socrealizmu była praca Stalina „O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej” (Stalin zdefiniowal socrealizm; był poetą gruzińskim)
program socrealizmu:
wybrane elementy realizmu, tj. mimesis i odpowiednia tematyka: walka klas, sojusz robotniczo-chlopski, ujarzmienie przyrody; postacie zle: inteligencja, arystokracja; motywacja ideologiczna; dydaktyzm
powieść tendencyjna - produkcyjna (lub dyrektorska - awans chlopa dzięki pomocy państwa); w Polsce popularna od 1949 r. (powstania PZPR); w tym czasie „bitwa o kulturę” (komuniści upodabniający się do romantyków)
socrealizm miał przybliżyć sztukę prostemu czlowiekowi
akcja w miejscu placu budowy, fabryce, kopalni; akcja oparta na planie 6cio letnim; postacie negatywne: agenci obcego wywiadu, niedobitki arystokracji, kulak (bogaty rolnik)
„Traktory zdobędą wiosnę”
Realizm magiczny
szczególnie obecny w Niemczech i w literaturze iberoamerykańskiej: Marquez, Borges; również Bruno Schulz i Olga Tokarczuk
wychodzi od sytuacja realistycznej i w te rzeczywistość wprowadza się coś, czego nie da się wytlumaczyć racjonalnie; tajemnica, nastrojowość, elementy makabryzmu (np. „Dom dusz”)