1. Podstawowe pojęcia: upośledzenie umysłowe, niepełnosprawność intelektualna, oligofrenia, niedorozwój umysłowy, demencja. Dysfunkcje intelektualne

Upośledzenie umysłowe

Wg Kościelaka UU jest to istotnie niższy od przeciętnego (co najmniej o 2 odchylenia standardowe) poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przygotowania społecznego, spowodowany przez czynniki genetyczne i egzogenne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.

Wg Kirejczyka UU określa się jako istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku (o co najmniej 2 odchylenia standardowe) globalny rozwój umysłowy jednostki z nasilonymi równocześnie trudnościami w zakresie uczenia się i przystosowania, spowodowany we wczesnym okresie rozwojowym przez czynniki dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu ( w tym w sporadycznych przypadkach przez czynniki socjalno-kulturowe) wywołujące trwałe (względnie) zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego.

Wg Kostrzewskiego UU to istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym.

Oligofrenia (Niedorozwój umysłowy)

Wg Kostrzewskiego niedorozwój umysłowy to te przypadki upośledzenia umysłowego, które powstały we wczesnych okresach rozwoju, do 3 roku życia, a zaburzenie funkcjonowania intelektualnego i przystosowawczego widoczne jest niemal od początku.

Większość badaczy współczesnych przyjmuje, że niedorozwój umysłowy (oligofrenia) jest to deficyt globalny, wrodzony i nieodwracalny. Najistotniejszą cechą oligofrenii jest DYSHARMONIA systemu poznawczego oraz dysharmonia procesów poznawczych.

Demencja (otępienie):

O otępieniu orzekać będziemy wtedy, gdy upośledzenie umysłowe powstaje po 3 roku życia. W przypadku demencji ogólny rozwój umysłowy do pewnego momentu przebiegał prawidłowo, a następnie w wyniku działania czynników szkodliwych, następuje rozpad pełnosprawnych funkcji intelektualnych z tendencją do regresji (cofania się).

Dysfunkcje intelektualne (niepoprawne funkcjonowanie):

Globalne: Odchylenie od normy w poziomie funkcjonowania intelektualnego rozpoznamy wówczas, gdy poziom wszystkich mierzonych sprawności intelektualnych tworzących inteligencję, jak też poziom zachowania przystosowawczego jest istotnie niższy tj. niższy o 2 odchylenia standardowe lub więcej. Całkowite obniżenie sfery intelektu

Parcjalne: Gdy od normy odbiega jedna funkcja, dwie lub kilka (np. tylko percepcja wzrokowa bądź słuchowa albo oba rodzaje percepcji) przy prawidłowym ogólnym poziomie funkcjonowania intelektualnego (fragmentaryczne, wycinkowe deficyty). Intelekt jako całość pozostaje w normie, a dysfunkcje są wycinkowe - mogą dotyczyć 1 funkcji lub kilku. W tym przypadku inteligencja może być wysoka, a nawet bardzo wysoki

2. Kryteria upośledzania umysłowego.

• kryterium psychologiczne

• kryterium ewolucyjne

• kryterium społeczne

• kryterium pedagogiczne

• kryterium lekarskie

Kryterium psychologiczne:

• uwzględnia się całą osobowość człowieka

• bada się przede wszystkim główne procesy regulacji, do których zalicza się procesy orientacyjno-poznawcze, intelektualne, emocjonalne, motywacyjne, mechanizmy kontroli oraz procesy wykonawcze

• zwraca się również uwagę na ważne społeczne cechy osobowości

• wnikliwe badania pozwalają na stwierdzenie, czy u danej osoby są istotne odchylenia od normy w zakresie wymienionych procesów regulacji oraz jakie ujawnia ona cechy osobowości. Badania te pozwalają na odróżnienie upośledzenia ogólnego poziomu intelektualnego od parcjalnych deficytów.

Kryterium ewolucyjne:

• polega na tym, że badacz porównuje poziom rozwoju czynności orientacyjno-poznawczych , intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych, w tym poziom rozwoju mowy, rozwoju motorycznego itp. badanego dziecka z poziomem wymienionych czynności prawidłowo rozwijającego się dziecka.

• Realizację tego kryterium umożliwiają te techniki, które pozwalają na obliczenie wieku rozwoju poszczególnych - mierzonych za ich pomocą - procesów. Niektóre techniki pozwalają na określenie wieku rozwoju percepcji wzrokowej, słuchowej, pamięci świeżej, trwałej, mechanicznej, logicznej, pamięci słów, zdań, tekstów, cyfr, figur geometrycznych, melodii, rytmu, mowy czynnej, rozumienia mowy, myślenia przyczynowo-logicznego, rozwiązywania problemów itp.

• Wiek rozwoju np. percepcji figur i tła, percepcji figur geometrycznych, percepcji stałości kształtów, pozycji figury w przestrzeni, stosunków przestrzennych, pamięci słów, zdań, tekstów, cyfr wskaże nam jakiemu wiekowi życia dziecko o prawidłowym rozwoju intelektualnym odpowiada w przybliżeniu dany proces badanego dziecka lub dorosłego

• Porównując musimy mieć na uwadze to, że u dzieci umysłowo upośledzonych stwierdza się różnice w profilach percepcji, pamięci, motoryki i innych mimo takiego samego globalnego wieku inteligencji

• Badania pozwalają również na obliczenie ilorazu rozwoju danego procesu u danej jednostki. Globalny iloraz inteligencji wskaże na globalne upośledzenie umysłowe, poszczególne zaś ilorazy rozwoju wskażą na parcjalne deficyty, gdy globalny poziom inteligencji nie odbiega od normy

Kryterium społeczne:

• bierze pod uwagę zaradność ogólną jednostki, jej wzrastającą w miarę upływu lat niezależność od innych, samodzielność, odpowiedzialność, uspołecznienie. Uwzględnia zdolność radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych i społecznych stosownie do wieku życia i środowiska społecznego, z którego ona pochodzi, odpowiedzialność społeczną i inne.

• Realizację tego kryterium ułatwia Skala Dojrzałości Społecznej Dolla, Skala Zachowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych K. Nihiry i współpracowników oraz inne.

Kryterium pedagogiczne:

Uwzględnia:

• zasób wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania przedszkolnego i szkolnego, w tym umiejętności rysowania, lepienia, czytania, pisania stosownie do wieku życia i grupy przedszkolnej lub klasy, do której dziecko uczęszcza. Należy wziąć pod uwagę: metody nauczania, systematyczność uczęszczania do przedszkola, współ[racę domu ze szkołą,

• rodzaj i stopień trudności w nauce przedszkolnej lub szkolnej,

• tempo uczenia się, tempo nabywania określonych wiadomości i umiejętności przedszkolnych lub szkolnych. Tempo to jest różne u jednostek o różnym stopniu upośledzenia umysłowego i normalnych o jednakowym wieku życia. Tempo uczenia się pozwala na odróżnienie dziecka zaniedbanego środowiskowo i dydaktycznie od dziecka upośledzonego umysłowo,

Umożliwia:

• wnikliwa analiza tempa nabywania wiadomości i umiejętności przez dziecko w toku jego nauczania

• pomiar zasobów wiadomości i umiejętności dziecka przy zastosowaniu rzetelnych, trafnych, znormalizowanych na reprezentatywnej próbce populacji testów osiągnięć szkolnych

• pomiar tempa uczenia się przy zastosowaniu szeregu testów, np. Test 15 słów A. Reya, Test Uczenia Się Wzrokowo-słuchowego, Chińskie Litery, Greckie litery, Obrazki, Test Kopiowania Figur Geometrycznych

Kryterium lekarskie:

uwzględnia całokształt badań lekarskich (badania pracowniane też)

bierze się pod uwagę:

• wyniki badań somatycznych, cechy somatyczne np. dla choroby Bourneville'a (stwardnienei guzowate), choroby Aperta, fenyloketonurii, Zespołu Downa, Miałczenia kota

• wyniki badań neurologicznych, psychiatrycznych, okulistycznych, audiologicznych

• wyniki badań biochemicznych np. fenyloketonurii, galaktozemii, homocystynurii]

• wyniki badań elektroencefalograficznych, pneumoencefalograficznych i innych

• wyniki badań cytogenetycznych np. Zespół Downa, Edwardsa, miałczenie kota

Należy podkreślić, że podczas badań psychologiczno-pedagogiczno-lekarsko-klinicznych dziecka podejrzanego o upośledzenie umysłowe trzeba uwzględnić wszytskie omówione kryteria

3.Klasyfikacja upośledzenia umysłowego.

Od 1 stycznia 1968 r. wprowadzono 4 stopnie upośledzenia umysłowego:

• Lekki 68-52

• Umiarkowany 51-36

• Znaczny 35-20

• Głęboki 19-0

Podział ten został wprowadzony przez Światową Organizację Zdrowia, zastępującym tym samym wcześniejszy trójstopniowy podział:

• Imbecylizm - został zastąpiony przez stopień umiarkowany i znaczny

• Idiotyzm

• Debilizm

Binet wprowadził pojęcie wieku inteligencji:

Iloraz inteligencji to wiek inteligencji dzielony przez wiek życia pomnożony przez 100.

Wiek inteligencji - np. jeżeli dziewięcioletnie dziecko rozwiązało wszystkie testy na 6 lat, a nie rozwiązało żadnego testu na 7, 8 czy 9, wówczas wiek inteligencji wynosi 6 lat. Jego opóźnienie w rozwoju wynosi 3 lata.

Klasyfikacja podziału czterostopniowego opiera się na odchyleniach standardowych.

Ilorazy inteligencji mieszczące się między:

• 2,01 a 3,00 odchylenia standardowego wskazują na lekkie upośledzenia umysłowe

• -3,01 a -4,00 odchylenia standardowego - stopień umiarkowany,

• -4,01 a -5,00 odchylenia standardowego - stopień znaczny

• poniżej -5,01 odchylenia standardowego wskazują na głębokie upośledzenie umysłowe

Klasyfikacja lekarska:

Opóźnienie umysłowe związane z:

• Schorzeniami zakaźnymi

• Z chorobami i czynnikami intoksykacyjnymi

• Z zaburzeniami metabolizmu i odżywiania

• Ze schorzeniami pourazowymi lub czynnikami fizycznymi

• Z nowotworami

• Ze schorzeniami i czynnikami działającymi w okresie przedporodowym

• Opóźnieniem umysłowym

4. Wybrane metody diagnozy.

Diagnoza psychometryczna - opiera się wyłącznie na uzyskanym przez dziecko w wyniku badań ilorazie inteligencji lub też ilorazie dojrzałości społecznej, bez uwzględniania całokształtu badań. (opiera się na testach, pytaniach testowych)

Diagnoza kliniczna - opiera się na całokształcie badań psychologiczno-pedagogiczno-lekarskich, wybiegających znacznie poza dane testowe. Opiera się na danych wywiadu anamnestycznego i środowiskowego, badaniach inteligencji uzupełnionych obserwacją dziecka, badaniach przystosowania społecznego, badaniach tempa uczenia się dziecka, jego wyuczalności oraz cechach osobowości.

Dane wywiadu anamnestycznego informują o dynamice rozwoju fizycznego, motorycznego, intelektualnego, społecznego. Pozwalają na odróżnienie niedorozwoju umysłowego od okresowego zahamowania rozwoju intelektualnego. Dane wywiadu środowiskowego pozwalają na odróżnienie niedorozwoju umysłowego od zaniedbania środowiskowego.

Badania kliniczne uwzględniają również pomiar inteligencji.

Pomiar inteligencji - dokonywany technikami znormalizowanymi na reprezentatywnej próbce populacji, w stosunku do której są stosowane. Technika musi być dobrana indywidualnie, stosownie do rodzaju niepełnosprawności. Należy wnikliwie obserwować badanego, zwracać uwagę na sposób wykonywania zadań. Badania uwzględniają przystosowanie społeczne dziecka, pomiar tempa uczenia, pomiar cech osobowościowych.

Przystosowanie społeczne - mierzone odpowiednimi technikami pomiaru, jak Skala Przystosowania dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych czy Skala Dojrzałości Społecznej.

Szczególnie ważny jest pomiar tempa uczenia się różnych umiejętności, dokonany odpowiednimi technikami. Równie ważny jest pomiar cech osobowości.

W Polsce diagnoza ma charakter diagnozy klinicznej, a nie testowej.

Badania diagnostyczne niezbędne do opracowania orzeczenia kwalifikującego do szkoły specjalnej obejmują:

1. badania lekarskie: uwzględniają ogólny stan zdrowia, rozwój fizyczny, badania specjalistyczne, koncentrują się na etiologii oraz rodzaju, stopniu, zakresie zaburzeń

2. badania psychologiczne: rozwój intelektualny, poziom rozwoju niektórych sprawności warunkujących powodzenie szkolne, dojrzałość społeczną, cechy osobowościowe

3. badanie pedagogiczne: zasób wiadomości i umiejętności

METODY DIAGNOZY UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

NIEKTÓRE TECHNIKI POMIARU INTELIGENCJI DZIECI I MŁODZIEŻY:

• Skala inteligencji (dla małych dzieci w wieku od 1 do 30 miesięcy) służy do pomiaru:

1. reakcji wzrokowych na przedmioty i manipulacji

2. reakcji na bodźce dźwiękowe, reakcji głosowych i rozwoju mowy

3. umiejętności wykonywania prostych zadań oraz rozwoju graficznego

Skala stosowana do diagnozy up. um. jak też niektórych deficytów lub opóźnień. Można uzyskać również profil mierzonych funkcji. Jest on pomocny w przypadku konieczności rozpoczęcia wczesnej stymulacji oraz rewalidacji dziecka.

• Skala Stanford-Bineta służy do pomiaru inteligencji dzieci w wieku od 2 lat, młodzieży i dorosłych o wyższym poziomie inteligencji.

Umożliwia ona pomiar:

1. zdolności rozumowania

2. percepcji i koordynacji wzrokowo-ruchowej

3. rozumowania arytmetycznego

4. pamięci i koncentracji uwagi

5. zasobu słownictwa i płynności słownej

6. sądzenia i wnioskowania

• Skala Psyche Cattell jest uzupełnieniem skali Stanford-Bineta.

• Skale Wechslera - stosowane są powszechnie w wielu krajach do pomiaru inteligencji, przeznaczona do badań dzieci w wieku 3,10 do 6,6 lat. Są pomocne w odróżnieniu parcjalnych deficytów od globalnego up. um.

• Skala Grace Arthur służy do pomiaru sprawności intelektualnych osób słyszących i głuchych w wieku od 5 do 59 lat.

• Skala Snijders-Oomen służy do pomiaru inteligencji osób słyszących i głuchych w wieku od 3 do 15 lat. Składa się z 8 testów, oprócz ilorazu inteligencji możemy uzyskać profil mierzonych zdolności.

TECHNIKI POMIARU NIEKTÓRYCH PROCESÓW PSYCHICZNYCH:

• Test Marianny Frostig

Służy do diagnozy odchyleń od normy w zakresie:

1. koordynacji wzrokowo-ruchowej

2. percepcji figury i tła

3. percepcji stałości kształtu

4. percepcji pozycji w przestrzeni

5. stosunków przestrzennych u dzieci w wieku od 4,0 do 7,11 lat oraz starszych, które ujawniają zaburzenia percepcji wzrokowo-ruchowej. Opracowany system korekcyjno-wyrównawczy pozwala ułatwić nauczycielom rewalidację określonych odchyleń od normy u danego dziecka.

• Test Bender-Koppitz

Służy do diagnozy:

1. dojrzałości percepcji i koordynacji wzrokowo-słuchowej

2. zaburzeń układów spoistych spowodowanych uszkodzeniami mózgu

3. zaburzeń w sferze emocjonalnej u dzieci w wieku od 5 do 10,11 lat lub starszych, u których występują odchylenia od normy w tym zakresie.

• Test Pamięci Wzrokowej dla dzieci od 7 roku życia, młodzieży i dorosłych

• Test Zapamiętywania Rysunków dla dzieci od 8,6 lat, młodzieży i dorosłych

• Test Inteligencji Zmysłowej dla dzieci od 4,0 do 8,11 lat.

• Test 15 słów A. Reya umożliwia pomiar zdolności zapamiętywania I przypominania materiału słownego, sprawdzalnego za pomocą odtwarzania i rozpoznawania. Pozwala na wykrycie zaburzeń w zakresie pamięci słów, kojarzenia, uwagi - od 6 do 14 lat.

• Test Uczenia się Wzrokowo-słuchowego pt. „Chińskie litery” oraz „Greckie litery”, jak również Test uczenia się Wzrokowo-Ruchowego pt. „Przerysowywanie figur geometrycznych”. Pozwalają na pomiar tempa uczenia się dziecka, co ułatwia odróżnienie dziecka zaniedbanego środowiskowo od upośledzonego umysłowo.

TECHNIKI POMIARU ROZWOJU MOTORYCZNEGO I LATERALIZACJI:

Graficzna metoda Oceny Rozwoju Motorycznego Niemowląt - Niemowląt dzieci w pierwszym r.ż. bada odchylenie od normy w zakresie rozwoju motorycznego. Do badań dzieci przedszkolnych można użyć prób motorycznych Haliny Gniewkowskiej. Znaną techniką służącą do pomiaru uzdolnień ruchowych dzieci i młodzieży w wieku od 4 do 16 lat jest skala Metryczna N. Oziereckiego, która umożliwia pomiar:

1. równowagi (koordynacji statystycznej)

2. koordynacji ruchów rąk

3. koordynacji ruchów całego ciała

4. zdolności do wykonywania ruchów szybkich

5. zdolności do wykonywania jednocześnie różnych ruchów

6. precyzji wykonywania ruchów

TECHNIKI POMIARU DOJRZAŁOŚCI:

Znaną techniką pomiaru dojrzałości społecznej jest Skala Dojrzałości Społecznej E.A.Doll. Służy ona do badań dzieci, młodzieży i dorosłych w wieku 1-25 lat i powyżej.

Mierzy ona:

• zaradność ogólną

• zaradność przy jedzeniu

• zaradność przy ubieraniu

• lokomocję

• umiejętność zajęcia się zabawą i pracą

• umiejętność porozumiewania się

• samodzielność

• uspołecznienie

Skala Zachowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych K. Niniwy, R. Frotera, M. Shellhasa i H.Lelanda.

Cześć I skali mierzy niezależność osobistą

II część zaburzenia w zachowaniu się jednostki.

Umożliwia wczesne wykrycie różnych zaburzeń w zakresie przystosowania społecznego oraz właściwą rewalidację, intensywną stymulację, postępowanie psychoterapeutyczne itp.

NIEKTÓRE TECHNIKI BADANIA OSOBOWOŚCI:

Arkusz zachowania się ucznia: bada dzieci lekko upośledzone umysłowo

Technika umożliwia poznania:

1. motywacji do nauki szkolnej

2. zachowania się antyspołecznego

3. przyhamowania

4. uspołecznienia

5. zainteresowań seksualnych dzieci w wieku od 6 do 14 lat.

Skala zachowania przystosowawczego umożliwia poznanie - niezależnie od stopnia up. um. - tj. zachowania gwałtowne i destruktywne, antyspołeczne, buntownicze, kradzież, kłamstwo, zamykanie się w sobie, stereotypy ruchowe...

Zaburzenie w sferze emocjonalnej u dzieci upośledzonych umysłowo mogą być wykryte zarówno w badaniach Testami Beuder-Koppitz i Testem Rysunku Człowieka F. L. Goodenough. Umożliwia ocenę prawidłowego rozwoju umysłowego dzieci w wieku od 4 do 12 lat, również diagnozę zaburzeń emocjonalnych.

Test Świata Charlotty Buhler

Test Wsi Arthusa

Test 5 zadań Charlotty Buhler i Katarzyny M...

Test Piramidy Barw K. W. Schaie, E. Heissa

Test Plam Atramentowych Rorschache

U dzieci z odchyleniami od normy można zastosować różne wersje Testu Zadań Niedokończonych; Niedokońcozne opowiadania, dla dzieci od 6 do 13 lat. Test Bajek, Obrazkowy Test Frustracji

---