TŁO HISTORYCZNO - USTROJOWE

1. Absolutyzm - uwagi ogólne

• absolutyzm jest formą rządów polegającą na niepodzielnym skupieniu władzy w rękach panującego monarchy

• cechy monarchii stanowej

• dualizm wpływów i władzy państwowej - król współrządził z reprezentacją stanową

• cechy monarchii absolutnej

• urzędnicy wynagradzani stałą płacą, a nawet emeryturą; tworzyli scentralizowany, zhierarchizowany aparat

• zarząd absolutystycznego państwa oparty był na zasadach centralizmu i biurokracji oraz hierarchii urzędniczej

2. Państwo konstytucyjne - uwagi ogólne

• pierwsza konstytucja -

• Stany Zjednoczone Ameryki Północnej z 1787r.

• uchwalona po zwycięstwie byłych kolonii angielskich o niepodległość

• w formie spisanej ustawy, posiadającej nadrzędny charakter i określającej podstawowe reguły ustroju państwa

• pierwsza konstytucja europejska

• polska Konstytucja 3 Maja 1791r.

• powstała w rezultacie radykalnej przebudowy ustroju politycznego

• pierwszą konstytucją obalającą dotychczasowy i wprowadzającą nowy ustrój była konstytucja francuska z września 1791r.

• w XIX w. konstytucje przeważnie były oktrojowane przez monarchów - były one aktami ich łaski i utrzymywały bardzo silną władzę monarszą, ale jednocześnie stanowiły wyraz jej samoograniczenia

• w XIX w. stopniowo zaczęły się pojawiać w konstytucji : schemat trójpodziału władz, zapisy o równości wszystkich wobec prawa, gwarancje praw obywatelskich oraz szereg innych demokratycznych i liberalnych ograniczeń - katalizatorem tych przemian była Wiosna Ludów 1848r.

3. Francja w dobie absolutyzmu i rewolucji

• charakterystyka absolutyzmu

• władza króla była wszechmocna

• król ingerował w uprawnienia innych organów i urzędów

• król rządził przy pomocy rady królewskiej oraz urzędników

• w radzie królewskiej wyodrębniano sekcje zajmujące się np. sprawami zagranicznymi i wewnętrznymi, administracyjnymi, finansowymi, sądowymi

• decyzje podejmowano w imieniu króla

• król powoływał ministrów jako doradców

• absolutyzm został obalony przez rewolucję w 1789, powstała monarchia ograniczona, po uchwaleniu konstytucji nastała monarchia konstytucyjna

• konstytucja z 1791 - pierwsza w Europie spisana konstytucja, która zniosła stosunki feudalne; oparta była na suwerenności narodu i trójpodziale władz

• władza ustawodawcza spoczęła w łonie jednoizbowego parlamentu

• władza wykonawcza - w rękach króla i odpowiedzialnych przed nim ministrów

• władza sądownicza - w rękach wybieranych przez obywateli sędziów

4. Ziemie niemieckie w dobie absolutyzmu

• Prusy

• panuje król - sam podejmuje decyzje, sprawując rządy osobiste

• ministrowie jako pomocnicy

• rozrost aparatu państwowego (w drugiej połowie XVIII w. powstało państwo policyjne)

• rozbudowana armia (silnie zdyscyplinowana)

• Austria

• pełnia władzy spoczywała w rękach panującego, któremu na szczeblu centralnym doradzali liczni urzędnicy

• w drugiej połowie XVIII w. ukształtował się ustrój - absolutyzm oświecony

• usprawnienie i rozbudowanie aparatu państwowego

• oddzielenie władzy sądowej od administracyjnej

• rozbudowanie policji

• popieranie przemysłu, handlu, rolnictwa i szkolnictwa

• łagodzenie stosunków poddańczych na wsi

• zakładanie szkół i manufaktur

• kodyfikacja prawa

• żądali bezwzględnego posłuszeństwa, stałych podatków i siły zbrojnej

5. Rosja absolutna

• carowie rządzili osobiście i nie odpowiadali przed nikim

• posiadali liczne, centralne organy doradcze, które przygotowywały im warianty decyzji

• ustawy z 1906r. ograniczyły władzę cara na rzecz dwuizbowego parlamentu

• carat upadł na początku 1917r.

6. Polska od XVI do XVIII w.

• Polska nazywała się Rzeczpospolitą szlachecką - rządziła magnateria

• magnaci sprawowali władzę jako senatorzy, oraz pośrednio, po przez posłów na sejmach

• król elekcyjny, był podporządkowany prawu (artykuły henrykowskie, pacta conventa) i w razie łamania prawa można go było złożyć z tronu

• ustrój państwa polskiego był przestarzały i silnie zdecentralizowany

• na szczeblu lokalnym działały sejmiki szlacheckie, nieskuteczne z punktu widzenia interesu ogólnokrajowego

• formalnie panowała monarchia, społeczeństwo uważało Polskę za republikę - mieszana forma rządów

• w 1764r. został wybrany ostatni król, w 1788r., rozpoczął obrady Sejm Czteroletni, a w 1791r. uchwalił on postępową, spisaną konstytucję - od uchwalenia konstytucji Polska stała się monarchią konstytucyjną i parlamentarną

• postanowienia konstytucji

• dziedziczny monarcha miał dzielić władzę z sejmem

• zapoczątkowano trójpodział władz - władzę ustawodawczą polegającą na stanowieniu powszechnie obowiązującego prawa , miał objąć dwuizbowy sejm; władzę wykonawczą, polegającą na wykonywaniu ustaw sejmu i administracji sprawować miał król wraz ze Strażą Praw; władzę sądowniczą, polegającą na rozstrzyganiu sporów prawnych i karaniu przestępców wykonywać miały sądy

7. Anglia od okresu absolutyzmu do czasów monarchii parlamentarnej

• absolutyzm w Anglii różnił się od absolutyzmu kontynentalnego - utrzymał się nieregularnie zwoływany parlament, a w terenie, w hrabstwach pewne formy samorządu mieszkańców; brakowało rozbudowanego, biurokratycznego aparatu administracyjnego

• w połowie XVII w. wybuchła rewolucja, przez 11 lat (1649 - 1660) istniała republika; po rewolucji restaurowano monarchię Stuartów

• na przełomie XVII/XVIII w. rozpoczęła się współpraca między królem a parlamentem - dwuizbowy parlament stanowił władzę ustawodawczą

• w ciągu XVIII w. stopniowo król przestawał rządzić, on tylko panował - pełnia władzy wykonawczej przeszła na rząd, i tylko on ponosił odpowiedzialność przed parlamentem ( z oskarżeniem występowała izba niższa - Izba gmin, a oskarżony minister odpowiadał następnie przed sądem izby wyższej - Izby Lordów

• obok odpowiedzialności konstytucyjnej pojawiła się odpowiedzialność polityczna, przed parlamentem - odpowiedzialność parlamentarna

• rząd solidarnie odpowiadał za działalność własną i króla

• kiedy parlament stawiał rządowi wotum nieufności, król mógł rozwiązać izby parlamentarne i zarządzić nowe wybory

• po wyborach król powołuje na premiera lidera partii posiadającej większość parlamentarnej

• rząd musiał posiadać zaufania większości parlamentarnej, gdyż w przeciwnym razie groziło mu odwołanie

• system rządów tak ukształtowany nazywamy systemem parlamentarno - gabinetowym - skupienie władzy ustawodawczej w parlamencie, a władzy wykonawczej w rękach gabinetu, istnienie odpowiedzialności prawnej i politycznej gabinetu oraz symboliczną władzę nieodpowiedzialnego króla

• ustrój Anglii - monarchia parlamentarna

8. Francja w dobie napoleońskiej i ponapoleońskiej

• rządy Napoleona - rządy autorytarne lub autokratyczne

• Napoleon

• nie sprawował władzy absolutnej lecz konstytucyjnej, bowiem opierała się na konstytucji, określającej podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania państwa; utrzymano także zasadę suwerenności narodu (tylko formalnie)

• zasłynął z reform administracji lokalnej, którą ujednolicił i umocnił

• podzielił zarząd terytorialny na kilka stopni i na czele każdego szczebla polecił postawić jednego tylko urzędnika, odpowiedzialnego przed zwierzchnikami

• zcentralizował administrację, polecając skupienie władzy w rękach organów centralnych, mianując (tworzących hierarchię) urzędników oraz nie dopuszczając samorządu ludności

• system administracji lokalnej był stabilny pomimo licznych zmian rządów i konstytucji

• po klęsce Napoleona restaurowano monarchię - monarcha nadał społeczeństwu konstytucję z 1814r.

• rządy objął dziedziczny monarcha o szerokich uprawnieniach w zakresie władzy ustawodawczej i wykonawczej

• nastąpiło odejście od trójpodziału władz - monarcha pozostał źródłem wszelkich władz

• król pozwolił na działanie dwuizbowego parlamentu, do którego należało uchwalanie ustaw

• Francja stała się monarchią konstytucyjną

9. Ziemie polskie pod zaborami - Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie

• Księstwo Warszawskie

• utworzone w 1807r. z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego, w 1809r. zostało poszerzone o tereny trzeciego zaboru austriackiego

• na wpół suwerenne państwo, uzależnione od Francji; faktycznie upadło w 1813r., formalnie zostało zlikwidowane w 1815r. na Kongresie Wiedeńskim

• obowiązywała konstytucja, opracowana i nadana przez Napoleona Bonaparte w 1807r.

• na czele Księstwa stanął podległy Napoleonowi król saski - Księstwo było połączone unią personalną z Saksonią

• konstytucja opierała się na trójpodziale władz - władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy sejm, jego kompetencje sprowadzały się do spraw podatkowych i monetarnych oraz prac kodyfikacyjnych nad prawem; władzę wykonawczą sprawował król (i książę warszawski w jednej osobie) wraz z Radą Stanu oraz Radą Ministrów

• inicjatywa ustawodawcza spoczywała wyłącznie w rękach króla i Rady Stanu

• konstytucja gwarantowała przewagę władzy wykonawczej nad ustawodawczą

• władza sądownicza należała do mianowanych dożywotnio przez monarchę, niezawisłych sędziów, urzędujących w sądach powszechnych, jednolitych dla wszystkich mieszkańców bez względu na ich przynależność stanową

• Królestwo Polskie

• było połączone unią personalną - oznaczało to posiadanie wspólnego monarchy, ale odrębnych instytucji państwowych - w rzeczywistości przybrała ona charakter unii personalnej z elementami unii realnej

• królem był każdorazowy car rosyjski, koronowany w Warszawie

• w 1815r. otrzymało konstytucję i samodzielne władze administracyjne, wzorowane częściowo na tradycji staropolskiej i częściowo na Księstwie Warszawskim

• konstytucja opierała się na trójpodziale władz - władzę ustawodawczą pełnił król i dwuizbowy sejm, władzę wykonawczą sprawował król z Radą Stanu

• do króla należała inicjatywa ustawodawcza, wykonywana za pośrednictwem Rady Stanu

• konstytucja zapewniała przewagę władzy wykonawczej nad ustawodawczą

• władza sądownicza należała do powszechnych i niezawisłych sądów

10. Ziemie niemieckie w XIX w.

• w Prusach pierwsza konstytucja pojawiła się w okresie rewolucji 1848r. - Prusy były monarchią konstytucyjną

• w 1850r. druga konstytucja wprowadziła ustrój wzorowany na monarchii angielskiej i monarchii francuskiej po upadku Napoleona

• wprowadzono monarchię dziedziczną - monarcha panował i sprawował władzę wykonawczą

• władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu i do króla

• władza sądownicza spoczęła w rękach niezawisłych sądów

• w 1870r. doszło do zjednoczenia ziem niemieckich - powstała federacja krajów niemieckich

• poszczególne kraje zachowały własne konstytucje i organy państwowe

• sprawami wspólnymi Cesarstwa Niemieckiego zarządzał dwuizbowy parlament, w zakresie władzy ustawodawczej, oraz kanclerz,, sprawujący najwyższą władzę wykonawczą w imieniu cesarza - władza cesarza i kanclerza była bardzo silna

• w Austrii pierwsza konstytucja powstała w 1861r., ostatecznie ustrój uregulowano w 1867r. po zawarciu ugody austriacko - węgierskiej - powstała monarchia austro - węgierska

• była to unia personalna obu państw z elementami unii realnej

• powołano kilka wspólnych ministerstw i innych organów

• oddzielne były konstytucje, parlamenty i rządy

• konstytucja austriacka - władza ustawodawcza była sprawowana przez dwuizbowy parlament, władza wykonawcza przez cesarza z radą ministrów, władza sądownicza przez niezawisłe sądy -rządy cesarza były silne

11. Francja na przełomie XIX/XX w.

• 1875r. - ustrój republikański (republika parlamentarna), w tym samym roku uchwalono konstytucję

• władza ustawodawcza - parlament

• władza wykonawcza - rząd - rada ministrów z premierem na czele

• głową państwa był wybierany przez połączone izby parlamentarne prezydent - cieszył się dużym autorytetem, ale posiadał nie wiele kompetencji

12. Ustroje republik europejskich w okresie międzywojennym

• do czasu I wojny światowej przeważały w Europie monarchie

• królestwami były - Wielka Brytania (monarchia parlamentarna), Niemcy, Austro - Węgry, Rosja (a także: Belgia, Holandia, Dania, Hiszpania, Włochy, Rumunia, Bułgaria, Serbia, Grecja) - były to przeważnie monarchie konstytucyjne, w których władza panującego była ograniczona przez obowiązującą konstytucję

• republiką była Francja od 1871r.

• po I wojnie pojawiło się więcej republik - Niemcy, Austria, Czechosłowacja, Polska, Litwa, Łotwa, Estonia - uchwalone w nich konstytucje miały charakter demokratyczny, przeważnie przeważała władza ustawodawcza nad wykonawczą, rządy odpowiadały przed parlamentem

• najbardziej demokratyczną konstytucją w Europie była konstytucja niemiecka z 1919r.

• Niemcy pozostały federacją

• obowiązywał trójpodział władz

• na szczeblu federacji władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu, władza wykonawcza - do rządu z kanclerzem na czele, rząd odpowiadał przed parlamentem tak, jak w systemie parlamentarno gabinetowym, głową państwa był wybierany w wyborach powszechnych prezydent

• w 1933r. Niemcy stały się państwem totalitarnym

13. Druga Rzeczpospolita

• w 1918r. Polska odzyskała niepodległość

• w listopadzie 1918r. Piłsudski przyjął tytuł Tymczasowego Naczelnika Państwa - naczelnik miał pełnić swą funkcję do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego

• Sejm Ustawodawczy został wybrany w demokratycznych, pięcioprzymiotnikowych wyborach na początku 1919r. - sejm podjął decyzję o dalszym powierzeniu władzy Piłsudskiemu - uchwała ta została nazwana małą konstytucją :

• przyjęła zasada suwerenności Sejmu Ustawodawczego i koncentracji pełnej władzy w parlamencie

• władza wykonawcza złożono w ręce Naczelnika Państwa i rządu

• naczelnik i rząd był odpowiedzialny, ale nie sprecyzowano sposobu ich pociąganie do niej

• ograniczenie uprawnień egzekutywy

• 17 marca 1921r.państwo polskie przyjęło nazwę Rzeczpospolitej Polskiej (Druga Rzeczpospolita) - uchwalono konstytucję

• ustanowiono w Polsce republikę z dwuizbowym parlamentem oraz systemem parlamentarno - gabinetowym

• władza ustawodawcza - pełniona była przez sejm i senat - dwie izby pochodzące z demokratycznych, pięcioprzymiotnikowych wyborów

• władza wykonawcza - pełniona była przez prezydenta i rząd

• głowę państwa wybierały połączone w Zgromadzenie Narodowe obie izby parlamentu; uprawnienia prezydenta były ograniczone:

• reprezentował państwo, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, ale bez prawa osobistego dowodzenia, obsadzał wyższe stanowiska cywilne, posiadał prawo łaski

• mianował prezesa rady ministrów, a na jego wniosek - poszczególnych ministrów

• ministrowie odpowiadali solidarnie za politykę rządu, a indywidualnie - za działalność własnych resortów

• konstytucja zawierała obszerny katalog demokratycznych praw obywatelskich

• w 1926r. po przewrocie majowym uchwalono nowelę sierpniową - wzmacniała ona uprawnienia prezydenta i rządu kosztem sejmu i senatu; prezydent otrzymał m.in. prawo rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji oraz prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy

• w 1935r. uchwalono konstytucję kwietniową

• zwierzchnikiem wszystkich władz był prezydent, który posiadał liczne i silne kompetencje oraz był zwolniony od wszelkiej odpowiedzialności

• prezydent otrzymała m.in. prawo wydawania dekretów z mocą ustawy, inicjatywę ustawodawczą łącznie z inicjatywą w sprawie zmiany konstytucji, prawo veta zawieszającego wobec ustaw i rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji, możliwość mianowania części senatorów oraz wskazania swego następcy na urzędzie

• ograniczono uprawnienia ustawodawcze sejmu w stosunku do senatu

• zwrot w kierunku rządów autorytarnych

1. Monarchia absolutna zastąpiła stanową

2. Pierwsze konstytucje na świecie pojawiły się w toku rewolucji lub walki o niepodległość

3. Konstytucje oktrojowane były aktami łaski monarszej i utrzymywały silną władzę króla

4. Wielka burżuazyjna rewolucja we Francji obaliła ustrój absolutny i doprowadziła szybko do powstania monarchii konstytucyjnej, a wkrótce potem - Pierwszej Republiki

5. W drugiej połowie XVIII w. ukształtował się w Prusach, Austrii i kilku innych państwach europejskich absolutyzm oświecony

6. Ustrój absolutny w Rosji panował od XVIII w. do początków XX w.

7. Ustrój Pierwszej Rzeczpospolitej stanowił formalnie rzecz biorąc monarchię, lecz państwo nazywano republiką (Rzeczpospolitą)

8. Konstytucja 3 Maja 1791r. ustanawiała monarchię konstytucyjną i zarazem parlamentarną

9. W połowie XVII w. Anglia jeden jedyny raz w całej swojej historii na krótko stała się republiką

10. W ciągu XVIII w. stopniowo, ukształtowała się w Anglii monarchia parlamentarna z system rządów parlamentarno - gabinetowych

11. Dyktatorskich rządów Napoleona Bonaparte nie nazywamy absolutnymi, lecz autorytarnymi

12. Ustrój przywróconej po upadku Napoleona, francuskiej monarchii konstytucyjnej stał się w drugiej połowie XIX w. wzorem dla Prus i Austrii

13. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie nie posiadały pełnej suwerenności oraz opierały się na uniach personalnych z innymi państwami

14. Trzecia Republika we Francji narodziła się jeszcze w XIX w., a w okresie międzywojennym stała się prototypem nowopowstałych republik parlamentarnych w Europie

15. Po uchwaleniu konstytucji marcowej Polska stała się republiką z systemem parlamentarno - gabinetowym

16. Konstytucja kwietniowa zerwała z systemem parlamentarno - gabinetowym na rzecz autorytarnego

POJĘCIE „ADMINISTRACJA”, NARODZINY ADMINISTRACJI I ZARYS JEJ DALSZEGO ROZWOJU

1. Pojęcie „administracja”

• administracja w znaczeniu zarządzania, kierowania - czynności związane z zarządzaniem przedsiębiorstwem, stowarzyszeniem, funduszem itd.

• administracja publiczna - jest to administracja wykonywana przez państwo i związki publiczno - prawne, dzieli się ona na:

• administrację państwową (rządową)

• administrację samorządową

• administracja publiczna - w ogólniejszym znaczeniu - działanie człowieka na stanowisku publicznym, tj. na stanowisku dającym mu przewagę wobec innych lub wyłączną możliwość użycia szczególnych środków

• administracja jest tą częścią działalności państwowej, która pozostaje po odjęciu ustawodawstwa i sądownictwa

• administracyjna działalność państwa (działy administracji)

• administracja spraw zagranicznych

• administracja spraw wojskowych

• administracja spraw wewnętrznych

• administracja sądowa

• administracja skarbowa

• cechy działalności administracyjnej

• trwały i planowy charakter

• wyodrębnienie

• uporządkowanie (organizacyjne i kompetencyjne)

• funkcjonowanie na podstawie prawa i dla dobra publicznego

• administracja to działalność organizatorska państwa posiadająca 3 cechy:

• jest ona realizowana (chociaż częściowo) przy pomocy biurokracji)

• obejmuje szeroki zakres spraw o znaczeniu społecznym

• jest regulowana przez generalne normy prawne

2. Narodziny administracji

• początki administracji znajdujemy w starożytności głównie w:

• Egipcie - powstał scentralizowany aparat urzędników, na czele wszystkich urzędników stał wezyr, najważniejszy po faraonie, sprawy załatwiano na piśmie

• Starożytnym Rzymie - zarząd centralny oparty był na fachowcach i biurokracji, urzędy podzielono na rangi i tytuły, a urzędnikom zagwarantowano pobory; zorganizowano czterostopniowy zarząd terytorialny

3. Zarys dalszego rozwoju administracji

• wzory dla współczesnej i nowoczesnej administracji publicznej pojawiły się w Europie doby absolutyzmu

• budowę administracji klasycznej zapoczątkowali Francuzi w epoce napoleońskiej

• jednym z klasycznych rozwiązań administracyjnych jest oparcie ustroju na konstytucji (konstytucjonalizm), inne klasyczne rozwiązania administracji i ustroju to system biurokratyczny, samorząd, sądownictwo administracyjne

• administracja współczesna w Europie ukształtowała się po I wojnie światowej

1. Jedną z najprostszych definicji administracji jest definicja w formie negatywnej

2. Administratywiści definiują administrację przeważnie jako działalność państwa posiadającą określone cechy

3. Na administrację publiczną składa się administracja państwowa (rządowa) i samorządowa

4. Początki administracji sięgają starożytności

5. Bezpośrednie wzory dla administracji współczesnej powstały w epoce absolutyzmu

6. W XIX w., począwszy od Francji napoleońskiej, zbudowano administrację klasyczną

7. Po I wojnie światowej zaczęła się kształtować administracja współczesna

ZADANIA ADMINISTRACJI

1. Zasięg działania administracji w epoce absolutyzmu

• zasięg administracji w dobie absolutyzmu był bardzo szeroki - rozbudowano aparat skarbowy, który zajmował się pobieraniem cel i podatków

2. Ewolucja pojęcia policji od „rządzenie” po „formację zapewniającą bezpieczeństwo”

• termin policja - pochodzi z języka łacińskiego, w którym „politeja” oznaczała ustrój państwa, w średniowieczu we Francji oznaczała dobry uporządkowany stan spraw państwowych, w Niemczech obejmowała całokształt zwierzchnich praw panującego w sprawach świeckich; prawa te przeciwstawiano uprawnieniom tegoż panującego w sprawach kościelnych

• w absolutyzmie monarsze przysługiwało tzw. prawo policji - utożsamiano je z prawem władzy państwowej

• panujący miał prawo, a nawet obowiązek dbania o dobro poddanych i porządek publiczny

• był uprawniony do podejmowania wszelkich działań niezbędnych dla dobra państwa

• władcy uznawali swoje prawo do wtrącania się w prywatne życie poddanych

• poddani mieli obowiązek bezwzględnego posłuszeństwa wobec władzy - musieli wykonywać przepisy policyjne, nie przysługiwały im żadne środki obrony; nie było możliwe odwołanie się od decyzji administracyjnej, nieznane było sądownictwo administracyjne

• często utożsamiano policję z administracją wewnętrzną - w Polsce na mocy Konstytucji 3 Maja powstało ministerstwo spraw wewnętrznych, które nazywano Komisją Policji

• w XIX w. ograniczono władzę policji - państwa policyjne przekształciły się w państwa praworządne, w których

• władze administracyjne podporządkowano ustawom

• dokonano podziału władz

• zagwarantowano ochronę prawną jednostce

• rozbudowano postępowanie administracyjne

• uregulowano tok instancji

• zapewniono kontrolę sądową nad administracją

• w XIX w.

• policja zaczęła nabierać współczesnego znaczenia - jako pewna funkcja państw i jako zorganizowany, policyjny aparat wykonawczy

• policja jako funkcja państwowa oznaczała działalność państwa mająca na celu ochronę lub przywrócenie bezpieczeństwa, porządku i spokoju publicznego, także przy wykorzystaniu środków przymusu

• policja bezpieczeństwa - obejmowała

• policję polityczną - mającą na celu ochronę przed zamachami z zewnątrz i od wewnątrz

• policję kryminalną - polegająca na ściganiu przestępstw kryminalnych

• policja jako organ sprawujący funkcje policyjne była zorganizowana na dwa sposoby:

• jako korpus czysto wojskowy - był częścią składową armii i był podporządkowany przełożonym wojskowym, aż po Ministra Wojny na najwyższym szczeblu - nazywany był żandarmerią

• żandarmeria była sprawna w działaniu, miała wysokie poczucie odpowiedzialności i godności osobistej oraz cieszyła się dużym autorytetem w społeczeństwie

• jako służba cywilna - umundurowane, wyszkolone i zorganizowane na zasadach wojskowych osoby cywilne; była podporządkowana Ministrowi Spraw Wewnętrznych

• w II RP początkowo powstały samodzielne formacje policyjne; zostały zastąpione specjalnym organem - Policją Państwową:

• działała na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z 1928r.

• w tym rozporządzeniu policję zdefiniowano jako jednolity, zorganizowany na wzór wojskowy korpus, przeznaczony do utrzymania bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego

• policja podlegała władzom administracji ogólnej, a w ostatecznej instancji - Ministrowi Spraw Wewnętrznych

• organizacja policji została dostosowana do podziału administracyjnego kraju

• na czele policji stał Komendant Główny, był nominowany przez Prezydenta RP i podlegał on bezpośrednio Ministrowi Spraw Wewnętrznych

• w XX w. policję określano działalność państwową polegającą na zapobieganiu zagrożeniom dla porządku i bezpieczeństwa publicznego

1. W dobie absolutyzmu administracja zdecydowanie administracja powiększyła zasięg swego działania

2. Podstawą absolutyzmu było przysługujące panującemu tzw. prawo policji utożsamiane z rządzeniem

3. Osiemnastowieczne państwa policyjne bezwzględnie reglamentowały i kontrolowały całe, również prywatne, życie poddanych

4. W XIX w. policję zaczęto traktować we współczesnych znaczeniu jako formację zapewniającą bezpieczeństwo

5. W XIX w. powstały dwa sposoby organizacji aparatu policyjnego: jako korpusu czysto wojskowego oraz jako służby cywilnej

6. W XX w. nadal używano terminu policja w znaczeniu pewnej funkcji państwowej, przenikającej większość działów administracji

PRAWO ADMINISTRACYJNE I JEGO ŹRÓDŁA

1. Rozwój prawa administracyjnego w XIX i na początku XX w.

• w XIX w. prawo administracyjne powszechnie zaliczano w Europie do prawa publicznego

• w XIX w. podstawą prawa administracyjnego stało się ustawodawstwo

• normy administracyjne w XIX w. wiązały już i obywateli i aparat państwowy - najpierw administracja zaczęła działać w ramach prawa, następnie, po wprowadzeniu trójpodziału władz i zapewnieniu jednostce ochrony prawnej, a więc w państwach praworządnych, administracja zaczęła działać na podstawie prawa

• akty administracyjne musiały mieć wyraźną podstawę w przepisach

• na straży tych wymogów stanęły sądy administracyjne

• w drugiej połowie XIX w. odróżniano już naukę prawa administracyjnego od nauki administracji

• przepisy i normy prawa administracyjnego uznano za przedmiot nauki prawa administracyjnego

• przeciwstawiono je czynnościom i sposobom działania administracji, które uznano za przedmiot nauki administracji

• nauka prawa administracyjnego zajmowała się teorią oraz krytyką norm i konstrukcji prawa administracyjnego, a nauka administracji była jakby nauką biurokracji, nauką kunsztu administracyjnego

• najpóźniej w prawie administracyjnym pojawiły się normy proceduralne

• w Polsce w 1928r. posiadała swój własny kodeks postępowania administracyjnego

• procedura administracyjna objęła przepisy i zasady dotyczące postępowania władz i urzędów administracyjnych w sprawach z zakresu prawa administracyjnego

• celem tego postępowania było zwykle wydanie jakiegoś nakazu, zakazu lub udzielenie czegoś jednostce albo też ukaranie jednostki za przekroczenie przepisów administracyjnych

2. Prawo administracyjne w Drugiej Rzeczpospolitej - jego źródła i zbiory

• według konstytucji marcowej ustawa była źródłem wszystkich innych źródeł prawa i miała bezwzględne pierwszeństwo w hierarchii aktów prawnych

• nowela sierpniowa umożliwiła Prezydentowi RP wydawanie rozporządzeń z mocą ustawy; prezydent mógł je wydawać na podstawie specjalnego upoważnienia ustawowego oraz w okresie, gdy parlament był rozwiązany, a istniała taka konieczność państwowa

• stopniowo akty prezydenta uzyskały przewagę ilościową nad ustawami i stały się głównymi źródłami prawa

• konstytucja kwietniowa przełamała zasadę pierwszeństwa ustawy, dekrety wydawane przez prezydenta stały na równym poziomie z ustawami, miały moc równą ustawi, nie mogły jedynie być podstawą do zmiany konstytucji

• głównymi źródłami administracyjnymi w II RP stanowiły rozporządzenia -

• akty prawne wydawane przez władze administracyjne

• ukazywały się na podstawie delegacji ustawowej i miały charakter powszechnie obowiązujący

• np. rozporządzenia porządkowe (policyjne) - zawierały one nakazy i zakazy ograniczające prawa obywatelskie w celu zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego

• organy uchwalające związków samorządowych wydawały, na podstawie upoważnienia ustawowego, akty prawne zwane statutami -

• miały one charakter prawny rozporządzeń i wymagały należytej publikacji

• ich moc obowiązująca rozciągała się w zasadzie tylko na członków danego związku samorządowego

• charakter rozporządzeń posiadały także regulaminy zakładów i przedsiębiorstw publicznych

• były wydawane przez władze zakładowe i organy kierownicze przedsiębiorstw w celu unormowania wewnętrznych stosunków obowiązujących w zakładach lub przedsiębiorstwach

• regulaminy mogły nakładać obowiązki na osoby korzystające z zakładu lub przedsiębiorstwa

• innymi źródłami prawa administracyjnego były układy (umowy) publiczno prawne -

• porozumienia zawierane przez związki samorządowe w celu wspólnej realizacji pewnych przedsięwzięć, np. budowy szpitala

• do układów zaliczano umowy zbiorowe o pracę, zawierane przez związki zawodowe pracowników i pracodawców, określające głównie warunki pracy i wysokość płacy

• źródła posiłkowe - źródło prawa administracyjnego do którego zaliczamy np. orzecznictwo sądów administracyjnych i praktykę administracyjną, tj. pewne uświęcone tradycją sposoby postępowania lub rozstrzygnięcia stosowane przez urzędników

• zbiory źródeł prawa

• Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej - publikowano w nim akty ustawodawcze, rozporządzenia wykonawcze i umowy międzynarodowe

• Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Rzeczpospolitej Polskiej - codzienna gazeta rządowa, zamieszczono w niej materiał urzędowy, głównie przedruki z Dziennika Ustaw, a także różne obwieszczenia i ogłoszenia, służące celom informacyjnym, obowiązkowo ogłaszano w nim pewne fakty np. zamiar zmiany nazwiska lub zagubienia urzędowych dokumentów

• Dzienniki urzędowe - wspólna publikacja urzędowa władz i urzędów terytorialnych działających na obszarze województwa - ogłaszano w nich rozporządzenia władz, obwieszczenia i niektóre akty administracyjne

1. Początki prawa administracyjnego wiążą się z regulacjami prawnymi wydawanymi przez władców absolutnych

2. Właściwe powstanie i rozwój prawa administracyjnego przypada na wiek XIX

3. W XIX w. powstała nauka administracji, zajmująca się sposobami działania, kunsztem władz administracyjnych, a naukę tę odróżniano ad nauki prawa administracyjnego

4. Na początku XX w. doszło do usamodzielnienia się niektórych dotychczasowych regulacji prawa administracyjnego oraz wyodrębnienia procedury administracyjnej

5. Głównymi źródłami prawa administracyjnego w II RP były, obok konstytucji i ustaw: rozporządzenia, samorządowe przepisy prawne, regulaminy zakładów i przedsiębiorstw publicznych oraz układy publiczno - prawne

6. W II RP istniały różnorodne zbiory źródeł prawa administracyjnego z Dziennikiem Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej i Monitorem Polskim na czele

ADMINISTRACJA CENTRALNA I PODSTAWOWE ZASADY JEJ ORGANIZACJI

1. Centralizacja administracji - uwagi ogólne

• w państwach absolutnych (oprócz Anglii) administracja publiczna oparta była na zasadzie centralizacji:

• jedynymi i bezpośrednimi organami władzy byli monarchowie, którzy dla sprawnego zarządu państwami tworzyli scentralizowane aparaty urzędnicze

• urzędy powołane na szczeblu lokalnym miały ściśle państwowy charakter i wykonywały czynności administracyjne według szczegółowych instrukcji rządu centralnego

• w XIX w. ośrodkiem, z którego wywodziła się administracja publiczna był rząd:

• sprawował on administrację przy pomocy jednolitego, hierarchicznie zbudowanego aparatu władz państwowych

• w państwach konstytucyjnych do wykonywania funkcji administracyjnych dopuszczano w pewnym zakresie ludność - w jednych krajach większy w innych wcale

• w XX w. powszechny był pogląd - scentralizowany model administracji polega na hierarchicznym podporządkowaniu organów administracji niższego stopnia - organom wyższym, które miały prawo kierowania organami niższymi, tj. decydowania o ich obsadzie personalnej i sposobie załatwiania sprawa

• centralizacja i koncentracja utrzymywała się w Europie zasadniczo po drugą połowę XIX w., do czasu stworzenia samorządu

2. Narodziny biurokracji i jej rozwój w XVIII - XIX w.

• w epoce absolutyzmu powstała nowa grupa społeczna - urzędnicy (zorganizowany aparat posłusznych, fachowych i wynagradzanych pracowników) - ludzie przeważnie pochodzenia mieszczańskiego lub drobnoszlacheckiego

• klasyczna administracja XIX w. opierała się na systemie biurokratycznym:

• w Niemczech od kandydatów wymagano wyższych studiów prawniczych

• we Francji ceniono wykształcenie techniczne urzędników

• w Anglii preferowano wykształcenie ogólne

• urzędnicy posiadali odrębny status prawny, którego cechą była trwałość służby państwowej

• na urzędników narzucano obowiązki - zachowanie tajemnicy urzędowej i posłuszeństwo wobec przełożonych

• urzędników często obowiązywał nakaz zamieszkania w tej miejscowości, gdzie pełnili służbę oraz zakaz wykonywania innych zajęć ubocznych

• posiadali prawo do ustalonych przez państwo poborów i do emerytury oraz prawo do awansu

3. Zjawisko biurokratyzmu w XIX w.

• w XIX w. przystąpiono do ograniczenia wad systemu biurokratycznego i jego racjonalizacji:

• zaczęto wprowadzać odpowiedzialność parlamentarną ministrów, sądownictwo i samorząd

• na przełomie XIX/XX w. podjęto próby uproszczenia aparatu administracyjnego oraz dalszej decentralizacji

• w XX w. odróżniano już biurokrację od biurokratyzmu

• biurokratyzm - negatywne zjawisko w funkcjonowaniu administracji - bezduszne przestrzeganie przepisów w załatwianiu spraw urzędowych i interesantów, rutynę i opieszałość; biurokratyzm łączono z niekompetencją i obojętnością dla spraw jednostek i ogółu

4. Administracja centralna we Francji w XVIII - XIX w. i zasady jej organizacji

• absolutyzm :

• u boku monarchy działała rada królewska, wśród niej wyodrębniły się części (sekcje), spośród których najważniejsza była Rada Stanu (Tajna Rada)

• do Rady Stanu należały główne sprawy państwa

• rada królewska działała kolegialnie, a jej wszystkie decyzje zapadały w imieniu króla

• zasada resortowości - kształtowała się powoli:

• początkowo absolutny król powoływał 4 podstawowych ministrów tzw. sekretarzy stanu; każdy zarządzał sprawami wewnętrznymi i zagranicznymi swojej ćwierci terytorium państwa - taką organizację władz centralnych nazywamy systemem prowincjonalnym, ponieważ wszystkie sprawy dotyczące każdego z wydzielonych terytoriów (prowincji) załatwiano w jednym organie centralnym; obok sekretarzy stanu działali: kanclerz (ds. wymiaru sprawiedliwości) i generalny kontroler finansów (ds. finansów)

• w XVII w. wprowadzono nowoczesny podział resortowy - król powoływał sekretarzy ds. wojny, ds. zagranicznych, ds. domu królewskiego, ds. marynarki

• Francja rewolucyjna

• w 1791r. wprowadzono nowy podział resortów administracji - zorganizowano ministerstwo spraw wewnętrznych, zajmowało się ono czuwaniem nad porządkiem i bezpieczeństwem, nadzorem nad administracją terytorialną oraz sprawami nie należącymi do pozostałych resortów

• zreorganizowano ministerstwo spraw zagranicznych, spraw wojskowych, ministerstwo sprawiedliwości, ministerstwo skarbu, ministerstwo kolonii i marynarki

• system panujący we Francji od rewolucji nazywa się systemem ministerialnym (realnym) - władza centralna w tym systemie objęła tylko jeden dział administracji, a nie ogół spraw danego terytorium; każdy minister posiadał swój resort na terenie całego kraju

• Francja za Bonapartego

• zasada jednoosobowego kierownictwa

• Napoleon osobiście sprawował władzę wykonawczą, w celu zasięgania opinii powoływał on ministrów

• ministrowie stali na czele resortów i na zasadzie wyłączności podejmowali decyzje w sprawach należących do resortu

• ministrowie nie tworzyli organu kolegialnego ani żadnej rady ministrów; odpowiadali tylko przed cesarzem

• Napoleon upowszechnił zasadę jednoosobowości (monokratyczności) umożliwiło to:

• szybkie podejmowanie decyzji - sprawność działania

• określenie kto za co odpowiada

• podejmowanie decyzji dowolnych (arbitralnych)

• narzędziami władzy Napoleona były:

• Senat

• Rada Stanu - mianowana przez cesarza w celu przygotowania projektów ustaw, działała jako sąd administracyjny

• Rada Prywatna - przypominał dawne tajne rady z okresu absolutyzmu, dublowała ona funkcje innych organów centralnych

• Francja w czasie rewolucji - Wiosny ludów

• obowiązywała zasada kolegialności - rewolucjoniści nie ufali zasadzie jednoosobowości

• powoływano komitety lub tzw. konwenty, które działały na zasadzie kolegialności - rozwiązywały one sprawy wszechstronne, ale wolno

• XIX w.

• ministrowie stojący na czele resortów zaczęli odgrywać podwójne rolę: byli członkami rządu i szefami powierzonych im działów administracji publicznej

• z funkcją ministra jako członka rządu powiązaną solidarną odpowiedzialność rządu, natomiast z funkcją ministra jako szefa danego działu administracji wiązała się odpowiedzialność indywidualna

5. Administracja centralna w Prusach u schyłku XVIII i w XIX w. oraz zasady jej organizacji

• XVIII w.

• głównym organem zarządu państwa było tzw. Generalne Dyrektorium, złożone z departamentów z ministrami na czele

• departamenty miały mieszane kompetencje - niektórym podlegały poszczególne prowincje, innym pewne grupy spraw

• w drugiej połowie XVIII w. król zreorganizował departamenty i zwiększył ich liczbę, powierzając nowym departamentom pewne kategorie spraw gospodarczych

• obok Generalnego Dyrektorium funkcjonowały organy centralne m.in. ministerstwa

• współpraca króla z ministrami ograniczała się do kontaktów pisemnych - król przyjmowała raporty, przygotowane przez ministrów lub przez kolegialne zespoły urzędników; na podstawie tych raportów podejmował decyzje, które zwykle wypisywał na marginesach przedłożonych akt sprawy lub też wydawał w formie specjalnego rozkazu

• XIX w.

• po klęsce w walce z Napoleonem, Prusy przystąpiły do przeprowadzenia reform społecznych i politycznych wzorowanych na scentralizowanym modelu francuskim

• powołano nowoczesnych ministrów: Ministra Spraw Wewnętrznych, Ministra Spraw Zagranicznych, Ministra Sprawiedliwości, Ministra Skarbu, Ministra Wojny

• ministrowie kierowali resortami na zasadzie jednoosobowego kierownictwa

• utworzyli oni Radę Ministrów, na czele której stał „premier” noszący tytuł kanclerza państwa

• druga połowa XIX w.

• 1850r. - ustanowiono konstytucję

• powołano nowe resorty

• wszyscy ministrowie kierowali ministrami i odpowiadali za nie, lecz wyłącznie przed królem, któremu bezpośrednio podlegali

• ministrowie tworzyli radę ministrów z premierem na czele, który odgrywał tylko rolę pierwszego z ministrów

6. Administracja centralna w Księstwie Warszawskim i zasady jej organizacji

• najwyższa władza w państwie należała do dziedzicznego monarchy (księcia warszawskiego), którym był król Saksonii

• zarząd Księstwa był scentralizowany, na szczeblu centralnym spoczywał w rękach ministrów powołanych przez króla

• ministrowie stali na czele 5 resortów: spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, policji, przychodów i skarbu, sprawiedliwości

• obok głównych ministrów, powołano ministra - sekretarza stanu, który rezydował u boku króla w Dreźnie i zapewniał łączność między królem a władzami krajowymi

• ministrowie działali jednoosobowo, chociaż posiadali aparaty pomocników - wykonywali ustawy sejmowe, wydawali dekrety, kontrasygnowali akty królewski

• powołano Radę Ministrów - składała się z wszystkich ministrów z prezesem na czele, obradowała nad sprawami przekraczającymi kompetencje jednego resortu; nie rządziła, nie zastępowała nieobecnego króla, stanowiła forum porozumienia się ministrów przed skierowaniem sprawy do decyzji króla

7. Administracja centralna w Królestwie Polskim i zasady jej organizacji

• król polski - car Rosji, posiadał najwyższą władzę wykonawczą i znaczące kompetencje ustawodawcze

• zastępcą króla, podczas jego nieobecności był Namiestnik, mianowany przez króla

• Namiestnik nie decydował samodzielnie, lecz dopiero po wysłuchaniu opinii Rady Stanu i kontrasygnacie decyzji przez właściwego ministra

• Rada Stanu złożona była z Namiestnika, ministrów i dalszych urzędników; pełniła ona rolę centralnego organu administracji oraz trybunału administracyjnego, zajmował się głównie przygotowywaniem projektów ustaw

• Rada Administracyjna - ciało doradcze monarchy, złożone z ministrów i innych powołanych osób pod przewodnictwem Namiestnika - zajmowała się sprawami przekraczającymi kompetencje jednego resortu

• Radzie Administracyjnej podlegały Komisje rządowe - kolegialne resorty działające pod kierownictwem ministra:

• Komisja Spraw Wewnętrznych; Wojny; Sprawiedliwości; Przychodów i Skarbu; Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

• załatwiały sprawy kolegialnie, po naradzie i głosowaniu

• każdy z ministrów mógł w sprawach mniejszej wagi decydować samodzielnie

8. Administracja centralna w Austrii oraz monarchii austro - węgierskiej i zasady jej organizacji

• od 1867r. cesarz powoływał ministrów dwóch odrębnych rządów: austriackiego i węgierskiego

• na czele Rady Ministrów stał Prezes

• rząd Austriacki sprawował władzę wykonawczą i odpowiadał przed cesarzem, nie przed parlamentem

• ministrowie kierowali ministerstwami jednoosobowo

• zreformowano administrację lokalną - zdecentralizowano ją poprze wprowadzenie samorządu i autonomii terytoriów

• podział resortów: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych; Spraw Zagranicznych i Domu Cesarskiego; Sprawiedliwości; Wojny; Skarbu; Policji; Wyznań i Oświaty

9. Administracja centralna w Cesarstwie Niemieckim i zasady jej organizacji

• konstytucja z 1871r. wyznaczała kompetencje przyznane organom Rzeszy jako państw związkowego- dotyczyło to spraw zagranicznych, wojskowych, monetarnych, podatkowych, pocztowych, telegraficznych, kolejowych, kolonialnych i innych - pozostałe kompetencje należały do poszczególnych państw wchodzących w skład Rzeszy

• władza wykonawcza spoczęła w rękach Cesarza Niemieckiego oraz Kanclerza Rzeszy

• cesarz sprawował rolę naczelnego wodza, szefa polityki zagranicznej i reprezentanta Rzeszy na zewnątrz

• cesarz powoływał szefa władzy wykonawczej w osobie Kanclerza, reprezentanta Prus (premier rządu pruskiego)

• Kanclerz był jedynym organem wykonawczym zjednoczonego państwa niemieckiego, odpowiadał wyłącznie przed Cesarzem, kontrasygnował wszystkie akty państwowe cesarze oprócz decyzji wojskowych

10. Administracja centralna w Rosji w XIX wieku i zasady jej organizacji

• na początku XIX w. powołano 8 ministerstw z mianowanymi prze cara ministrami na czele

• każdy minister kierował jednoosobowo ministerstwem

• zorganizowano Komitet Ministrów - organ doradczy cara

• Rada Państwa - inny organ doradczy cara

• kancelaria cara - dzięki niej car utrzymywał stałą i ścisła łączność z ministerstwami

• w 1906r. car został zmuszony do wydania konstytucji, na jej mocy została powołana Rada Ministrów z premierem na czele, która odpowiadała wyłącznie przed monarchą

11. Administracja centralna w Anglii w XIX wieku i zasady jej organizacji

• XVI w. - administracja centralna

• powołano dwóch sekretarzy stanu, którzy zarządzali sprawami według kryterium terytorialnego

• sekretarz stanu departamentu północnego zajmował się administrowaniem hrabstwami północnymi, sprawami kolonii północnych oraz stosunków zagranicznych z krajami północnymi i wschodnimi

• analogiczne kompetencje posiadał sekretarz departamentu południowego

• koniec XVIII w. i XIX w.

• rząd jako całość administracji państwowej

• gabinet jako właściwy rząd - złożony z pierwszego ministra (premiera) i ministrów

• skład gabinetu był ustalany przez premiera - wybierała członków gabinetu kierowników pewnych resortów

• w skład gabinetu wchodzili:

• dostojnicy wywodzący się z czasów średniowiecza

• kilku sekretarzy stanu

• kilku członków rządzącej aktualnie partii

• stanowisko premiera łączono często z urzędem Pierwszego Lorda Skarbu

• początek XX w.

• zasadniczy skład gabinetu: Pierwszy Lord Skarbu, Lord Wielki Kanclerz, Pierwszy Lord Admiralicji, Kanclerz Skarbu oraz pięciu sekretarzy stanu

• jako pierwszy pojawił się Sekretarz Stanu ds. Wewnętrznych, posiadający szersze kompetencje niż minister spraw wewnętrznych na kontynencie

• następnie powołano Sekretarza Stanu ds. Zagranicznych oraz Sekretarza Stanu ds. Wojskowych

12. Powszechny wzrost liczby resortów w XIX i XX wieku

• nowe resorty powstawały przeważnie przez wyłączenie z resortu spraw wewnętrznych pewnej kategorii ważnych społecznie spraw - utworzono resorty oświaty, przemysłu i handlu, rolnictwa, robót publicznych

13. Administracja centralna w Drugiej Rzeczpospolitej i zasady jej organizacji

• początkowo powołano na rozległych obszarach władze dzielnicowe, wyposażone w szerokie kompetencje ustawodawcze i administracyjne:

• Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej

• Generalnego Delegata Rządu w byłej Galicji

• Generalnego Komisarza Ziem Wschodnich

• w ten sposób każda prowincja otrzymała organ rządzący, który na jego obszarze spełniał prawie wszystkie funkcje administracji najwyższej instancji

• w organizacji administracji wprowadzono system prowincjonalny

• władze dzielnicowe zlikwidowano pod hasłem unifikacji kraju - punkt ciężkości administracji publicznej spoczął w ministerstwach

• zgodnie z konstytucją marcową Radę Ministrów tworzyli

• Prezes Rady Ministrów

• ministrowie

• mianowanie premiera należało do Prezydenta, który formalnie niczym nie był ograniczony w wyborze kandydata, faktycznie musiał liczyć się z większością sejmową

• mianowanie i odwoływanie pozostałych ministrów odbywało się na wniosek Prezesa Rady Ministrów

• liczbę ministerstw oraz kompetencje określała ustawa

• ministrów zastępowali podsekretarze stanu czyli wiceministrowie

• Rada Ministrów

• centralny organ administracji publicznej

• Prezes Rady Ministrów posiadał status pierwszego ministra tj. ministra obdarzonego zaufaniem większości parlamentarnej, tworzącego rząd i będącego kierownikiem jego obrad

• Premier zajmował się koordynacją prac rządu

• w razie potrzeby zastępował go wicepremier

• organem pomocniczym premiera i rządu było Prezydium Rady Ministrów

• kompetencje Rady ministrów - określone ramowo przez konstytucję marcową:

• inicjatywa ustawodawcza, coroczne przedstawienie parlamentowi do zatwierdzenia zamknięcia budżetu

• przedstawienie Prezydentowi wniosków o mianowanie urzędników państwowych

• decydowanie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego

• wydawała rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia i uchwały

• kompetencje Rady Ministrów - po uchwaleniu konstytucji marcowej uległy wzmocnieniu

• Prezes Rady Ministrów kierował rządem i reprezentował go oraz stał się właściwym zwierzchnikiem służbowym ministrów

• rząd stał się nie tylko organem wykonawczym, ale także organem kierującym sprawami państwa niezastrzeżonymi dla innych organów władzy

• resorty - początkowo było ich 16, w 1928r. działało 13 ministerstw

1. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

2. Ministerstwo Spraw Zewnętrznych

3. Ministerstwo Spraw Wojskowych

4. Ministerstwo Sprawiedliwości

5. Ministerstwo Skarbu

6. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

7. Ministerstwo Przemysłu i Handlu

8. Ministerstwo Rolnictwa, które w 1932r, połączono z pokrewnym Ministerstwem Reform Rolnych w Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych

9. Ministerstwo Robót Publicznych (do 1932r.)

10. Ministerstwo Komunikacji

11. Ministerstwo Poczt i Telegrafów

12. Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej

• po zorganizowaniu władz rządowych dominującą stała się zasada jednoosobowości - realizowano ją dzięki wykonaniu systemu biurowego:

• szef urzędu decydował tylko w sprawach najwyższych

• większość spraw załatwiali pracownicy biura, wyposażeni w tzw. prawo aprobaty, czyli prawo rozpatrzenia sprawy i przedłożenia projektu jej rozstrzygnięcia do decyzji szefa

• pracownicy biura zawsze działali w imieniu szefa oraz w powierzonym im zakresie

• biuro stanowiło tylko aparat pomocniczy i wykonawczy, urzędem był tylko urzędu

• kolegialne organy opiniodawcze względnie doradcze administracji:

• w składzie znaleźli się przedstawiciele organizacji społecznych i prawno - publicznych, władz państwowych i samorządowych, a także znawcy przedmiotu, uczeni i inne osoby

• powstały m.in. przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych - np. Państwowa Rada Samorządowa; Ministerstwie Przemysłu i handlu - np. Rada Handlowo - Przemysłowa, Państwowa Rada Chemiczna, Państwowa Rada Naftowa; Ministerstwie Skarbu - np. Państwowa Rada Finansowa, Rada Spółdzielcza

• rady miały charakter branżowy i reprezentowały pewne grupy interesów, dążące do uzyskania korzystnych dla branży decyzji ministerialnych

1. W XVIII w. w Prusach i we Francji narodził się system biurokratyczny

2. Biurokracja i biurokratyzm posiadają w oczach administratywistów różne znaczenia

3. Władze centralne mogą być zorganizowane według tzw. systemu prowincjonalnego lub przeciwnego mu modelu ministerialnego

4. Wzorcowy system resortowy narodził się we Francji absolutnej

5. Francuzom zawdzięczamy także przyjęcie zasady podwójnego charakteru ministra

6. Napoleon nie wniósł do organizacji administracji centralnej żadnych trwałych wartości

7. Centralna administracja pruska wzorowała się na francuskich resortach

8. W księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim brakowało ministra spraw wewnętrznych

9. W Królestwie Polskim akceptowano zasadę kolegialności

10. W monarchii austro - węgierskiej istniały dwa odrębne rządy

11. W cesarstwie Niemieckim głównymi organami wykonawczymi byli Cesarz oraz Kanclerz, a rządu nie było

12. W Rosji centralne organy administracyjne miały tylko charakter doradczy wobec absolutnego cara

13. Anglia swą administrację centralną zbudowała samodzielnie i odmiennie

14. W II RP powołano początkowo władze dzielnicowe o szerokich kompetencjach ustawodawczych i administracyjnych

15. W II RP centralnym organem administracji publicznej była Rada Ministrów, działało kilkunastu ministrów, a pozycja premiera uległa wzmocnieniu

16. W II RP przy ministerstwach pojawiły się, podobnie jak w innych państwach, kolegialne organy opiniodawcze

PODZIAŁY TERYTORIALNO - ADMINISTRACYJNE

1. Podziały terytorialne doby absolutyzmu

• Francja

• przeżyła w XVII w. proces unifikacji lokalnej - utrzymał się podział historyczny kraju na prowincje, ale obok pojawił się podział na okręgi intendenckie

• okręg podległy intendentowi nie pokrywał się z obszarem prowincji, lecz przeważnie z okręgiem skarbowym

• we Francji wprowadzono częściowo racjonalistyczny podział terytorialny (prze Rewolucją było ponad 30 okręgów

• Rosja

• na początku XVIII w. został zorganizowany nowoczesny podział terytorialno - administracyjny

• utworzono 8 wielkich okręgów administracyjnych - guberni

• gubernie podzielona na 50 prowincji

• prowincje podzielono na dystrykty

• druga połowa XVIII w. - caryca Katarzyna II zmodyfikowała podział terytorialny

• podstawą podziału na gubernie stała się liczba ludności (300 - 400 tyś. Mieszkańców)

• gubernie podzielono na powiaty (ujezdy) - ludność 20 - 0 tys. mieszkańców

• Austria

• schyłek XVIII w. - podzielono kraj na gubernie i cyrkuły (starostwa)

• Prusy

• początek XVIII w. - państwo podzielono na okręgi (departamenty kamer), najniższą jednostką administracyjną był powiat (Kreis) ze starostą (landratem) na czele

• Anglia

• zachował się podział tradycyjny ukształtowany w przeszłości podział na hrabstwa

2. Ewolucja podziałów terytorialnych w XIX i na początku XX w.

• Francja

• koniec XVIII w. - podział na:

• departamenty - organizację ich oparto na przesłankach racjonalnych: geograficznych i gospodarczych; o wielkości departamentu decydował zasięg marszu pieszego (przyjęto założenie, ze oddalenie granicy departamentu od jego stolicy musi być takie, by umożliwić dotarcie pieszego w ciągu jednego dnia od stolicy); nazwy ich tworzono od nazw rzek (departament Sekwany), gór (Alp Nadmorskich) lub innych właściwości terenu - powstało 83 departamenty

• dystrykty (okręgi)

• kantony - obwody wyborcze i sądowe, obejmujące kilka gmin - dawne miasta oraz dawne parafie - brak podziału na gminy wiejskie i miejskie

• był to trójstopniowy podział

• reformy napoleońskie

• Francja została podzielona na

• departamenty

• okręgi

• gminy

• dystrykty zlikwidowano; kantony pozostawiono wyłącznie w charakterze obwodów sądowych i policyjnych

• Księstwo Warszawskie

• podział terytorialny

• departamenty - 10

• powiaty -100

• gminy miejskie i wiejskie

• utworzono miasta municypalne - Warszawa, Kraków, Poznań, Toruń

• oddzielano sądownictwo od administracji oddzielono sądownictwo

• Królestwo Polskie

• podział terytorialny:

• województwa - 8

• obwody - 39

• gminy

• po powstaniu listopadowym wprowadzono w miejsce województwa gubernie, ich liczba wzrosła do 10 - warszawska, płocka, kaliska, piotrkowska, radomska, kielecka, lubelska, siedlecka, łomżyńska, suwalska; obwody zmieniono na powiaty

• odrębna organizacja administracji obowiązywała na wsi i w miastach, wsie tworzyły gminy

• Prusy

• XIX w.

• zniesiono departamenty kamer, najwyższą jednostką administracyjną stała się prowincja

• w 1815r. wprowadzono obwody rejencyjne (obwody regencyjne) - początkowo było ich 25

• rejencje dzieliły się na powiaty ze starostami (landratami) na czele

• gminę stanowiła wieś (gminy były jednowioskowe)

• gminy łączono w okręgi policyjne, tzw. wójtostwa

• równorzędny gminie był obszar dworski - dawne folwarki

• Cesarstwo Niemieckie

• wszędzie istniała wielostopniowa administracja

• Austria

• podzielona była na 17 krajów koronnych

• kraje dzieliły się na powiaty oraz gminy - był to podział trójstopniowy

• na najniższym szczeblu pojawiły się po uwłaszczeniu gminy jednowioskowe oraz obszary dworskie

• Cesarstwo Rosyjskie

• dzieliło się na gubernie, powiaty i gminy

• zaczęto tworzyć generał - gubernie (połączone gubernie) - powstał podział czterostopniowy

• Wielka Brytania

• prawie przez cały XIX w. utrzymywał się podział XIX w., w 1894r. powołano dystrykty, jednostki niższe od hrabstw - powstał podział trójstopniowy

3. Podziały terytorialne w Drugiej Rzeczpospolitej

• w końcu 1918r. pojawiły się dwie koncepcje podziały państwa na województwa

• pierwsza - niewielkie województwa, wzorowane obszarem na pruskich obwodach rejencyjnych lub departamentach francuskich; niewielki województwa miały obejmować nie duże powiaty (liczące do 25 tyś. Mieszkańców) i jednowioskowe gminy

• druga - województwa miały przypominać prowincje - wielkie, liczące milion a nawet kilka milionów ludności; województwa dzieliły by się na duże powiaty (liczące ponad 100 tyś. Mieszkańców), a także - na niższym szczeblu, na wielowioskowe gminy - da koncepcja zwyciężyła

• w 1919r. utworzono województwo poznańskie i pomorskie

• na początku 1920r. zorganizowano 5 województw na terenie byłego Królestwa Kongresowego: warszawskie, białostockie, kieleckie, lubelskie i łódzkie

• każde z nich objęło obszar dwóch dawnych guberni

• Warszawę wyłączono z województwa warszawskiego, tworząc z niej odrębną jednostkę administracyjną

• w połowie 1920r. utworzono województwo śląskie z Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego

• koniec 1920r. - podzielono Galicję na 4 województwa:

• w Galicji Zachodniej utworzono województwo krakowskie

• w Galicji Wschodniej zorganizowano 3 województwa: lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie

• na ziemiach wschodnich utworzono województwa wołyńskie, poleskie, staropolskie - ustawą z 1921r., w 1925r. utworzono województwo wileńskie

• wyznaczając granice województw uwzględniano dawne linie zaborów

• najmniejszym województwem było śląskie (ponad 4 tyś km² ), największe poleskie - ponad 40 tyś km²

• odziedziczona po zaborcach sieć powiatowa nie uległa w II RP zasadniczym zmianom; generalnie zmniejszono liczbę powiatów, a ich granice w pewnych przypadkach przesunięto

• początkowo sieć gmin również nie uległa większym zmianom - dopiero w 1933r. w województwach zachodnich i południowych wprowadzono w miejsce gmin jednowioskowych - gminy zbiorowe

• w latach 1928 - 1933 działała przy Prezesie Rady Ministrów Komisja dla Usprawnienia Administracji Publicznej - przestawiła ona propozycję podziału terytorialno - administracyjnego:

• zaproponowała podział na województwa oparty na zasadzie racjonalnej i mający na celu przełamanie dawnych granic państw zaborczych oraz powiększenie gmin i powiatów

• postulaty Komisji wprowadzono częściowo - w obrębie województwa pomorskiego, scalono Kujawy i ziemię dobrzyńską; w latach 1938 -1939 nastąpiły zmiany granic kilku województw

• w 1939r. terytorium II RP obejmowało 16 województw, miasto stołeczne Warszawę, 264 powiaty, 611 gmin miejskich oraz 3195 gmin wiejskich

1. Napoleoński podział Francji na departamenty, okręgi i gminy okazał się niezwykle trwały

2. W Księstwie Warszawskim przyjęto francuski podział trójstopniowy, przy czym departamenty podzielono na powiaty

3. Początkowy podział terytorialny Królestwa Polskiego nawiązywał częściowo do wzorów staropolskich, ponieważ utworzono województwa, obwody i gminy

4. Rosja od XVIII w. dzieliła się na generał - gubernie, gubernie, powiaty i gminy i był to podział czterostopniowy

5. Od XIX w. Prusy posiadały czterostopniowy podział administracyjny na prowincje, rejencje, powiaty i gminy

6. Austria oparła się na podziale trójstopniowym na kraje koronne, powiaty i gminy

7. II RP podzielono na 16 województw, miasto stołeczne Warszawę, blisko 300 powiatów oraz prawi 4000 gmin wiejskich i miejskich

ORGANIZACJA ADMINISTRACJI TERYTORIALNEJ

1. Administracja terytorialna doby absolutyzmu

• Francja - rozpoczęła przebudowę administracji w XVII w. :

• miejsce średniowiecznych urzędników zajęli początkowo gubernatorzy

• gubernatorzy tak często przebywali na dworze królewskim, że ich funkcje w prowincjach przejęli stopniowo intendenci

• intendenci

• byli powoływani przez króla i zorganizowani hierarchicznie na wzór hierarchii kościelnej

• posiadali szerokie uprawnienia w dziedzinie administracji, sądownictwa i skarbowości

• mieli nie tylko prawo decyzji, ale i prawo stosowania środków przymusu bez potrzeby zwracania się do sądów

• w praktyce konkurowali z istniejącymi od dawna w prowincjach tzw. parlamentami czyli sądami najwyższymi

• dzięki ujednoliceniu i scentralizowaniu ich działalności, sprawdzili się w praktyce

• odrębną organizację posiadały wsie, gdzie najczęściej rządzili panowie wsi; królowie wspierali działanie samorządu wiejskiego w postaci zgromadzeń parafialnych, które kierowali intendenci

• Rosja

• nowi urzędnicy zostali powołani na początku XVIII w. przez Piotra I Wielkiego

• uprawnienia gubernatorów rozciągnięto w guberniach na administrację, wojskowość i skarbowość

• szeroki zakres władzy posiadali także wojewodowie w prowincjach

• ziemscy komisarze dbali w dystryktach głównie o pobór żołnierzy oraz ściąganie podatków - urzędnicy tego szczebla przetrwali stosunkowo krótko

• spróbowano rozdzielić administrację od sądownictwa

• druga połowa XVIII w. - za panowania Katarzyny II

• na czele powiatów stanęli wybierani przez miejscową szlachtę naczelnicy powiatów, tzw. isprawnicy albo kapitanowie

• dodano im do pomocy tzw. niższe sądy ziemskie, które nie zajmowały się wymiarem sprawiedliwości, lecz policją i porządkiem

• gubernatorzy stojący na czele guberni podlegali bezpośrednio carowi i posiadali szerokie kompetencje

• dodano im do pomocy zarządy gubernialne

• władza generał - gubernatora była niemal nieograniczona, na to stanowisko byli powoływani przez cara zaufane osoby przeważnie generałowie

• Austria

• XVIII w. - reformy przeprowadzone przez Józefa II

• administracja uległa biurokratyzacji

• gubernatorzy podlegali władzom centralnym w Wiedniu

• gubernatorom byli podporządkowani starostowie, którzy nadzorowali miasta i wsie

• w miastach zostały wprowadzone wydziały miejskie i magistraty z burmistrzami na czele

• we wsiach rządzili właściciele wsi, którzy powoływali wójtów

• Prusy

• w XVIII w. zlikwidowano rejencje - dotychczas najwyższe organy administracji lokalnej; utrzymały one wyłącznie uprawnienia sądowe

• po wprowadzeniu departamentów postawiono na ich czele organy kolegialna tzw. kamery wojny i domen

• w powiatach urzędnicy rządzili natomiast jednoosobowo - byli to landraci , zwani po polsku starostami

• Anglia

• utrzymywała się zdecentralizowana administracja terytorialna

• stojący na czele hrabstw sędziowie pokoju pochodzili, w którym pełnili funkcje

• na wsi rządził przeważnie proboszcz, będący jednocześnie właścicielem ziemskim

2. Administracja terytorialna XIX w. - uwagi ogólne

• wiek XIX, zwłaszcza jego pierwsza połowa, był generalnie okresem zdecydowanej centralizacji i biurokratyzacji administracji w krajach Europy kontynentalnej; procesom tym towarzyszyło wprowadzenie zasady jednoosobowości oraz zespolenie administracji, tj. połączenie w tym samym urzędzie wszystkich lub większości działów administracji

3. Administracja terytorialna we Francji w XIX w.

• Francji rewolucyjna

• władze administracji lokalnej były kolegialne

• głównymi organami w departamentach były rady departamentalne oraz wyłonione z ich grona kilkuosobowe dyrektoriaty

• analogicznie w dystrykcie działały: rada dystryktu oraz wybrany przez radę kilkuosobowy dyrektoriat

• w gminie organem uchwalającym była rada municypalna, a organem wykonawczym - mer

• nadzór na władzami gminnymi wykonywały władze departamentalne i dystryktalne

• nie mogły one jednak usuwać członków organów gminnych

• Francja za Napoleona

• zostały zniesione pozostałości systemu samorządowego

• administracja terytorialna została oparta na ścisłej centralizacji i biurokratyzacji

• na czele każdego departamentu stał prefekt

• na czele okręgu - podprefekt

• na czele gminy - mer

• wprowadzono zasadę jednoosobowego podporządkowania

• prefekci podlegali ministrowi spraw wewnętrznych

• podprefekci - prefektom; podprefekci byli jednocześnie pośrednikami w kontaktach między prefektami a merami

• prefekci i na niższym szczeblu podprefekci łączyli w swoich rękach zadania administracji większości resortów

• istniały okręgi policyjne, skarbowe oraz szkolne

• prefekt oraz podprefekt kierowali administracją na obszarze departamentu lub okręgu jednoosobowo

• u ich boku funkcjonowały rady departamentalne lub okręgowe, a u boku mera - gminne, ale nie miały one dużego znaczenia początkowo

• przy organizacji władz lokalnych wykorzystano sformułowane w okresie rewolucji hasło: „działać winien jeden, zaś uchwalać wielu”

• w myśl tej zasady pełnię władzy skupiali na kolejnych szczeblach administracji lokalnej prefekci, podprefekci oraz merowie

• ograniczono kompetencje rad działających u ich boku

• rada prefektury doradzała prefektowi oraz jednocześnie była sądem administracyjnym

• organem uchwalającym była w departamencie rada generalna

• wszystkie rady zbierały się tylko raz w roku

• druga połowa XIX w.

• zaczęto odchodzić od zasad centralizacji

• stopniowo odstąpiono od zasady nominacji mera na rzecz jego wyboru - najpierw przyjęto zasadę mianowania merów spośród pochodzących z wyborów członków rad miejskich; następnie wprowadzono wybory merów

4. Administracja terytorialna w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim

• Księstwo Warszawskie - przyjęto napoleoński system administracji terytorialnej

• prefekci jednoosobowo kierowali sprawami administracji w departamentach, podprefekci - administracją powiatów

• funkcjonowały rady departamentalne lub odpowiednio powiatowe - zbierały się one raz w roku i zajmowały przede wszystkim rozkładem podatków na powiaty lub odpowiednio na miasta, wsie i dwory

• organizacja miast i wsi

• przyjęto wzory francuskie, ale w pewnym zakresie utrzymano zasady samorządności miejskiej

• na czele miast municypalnych stanęli prezydenci municypalni, podlegli prefektom

• prezydenci byli organami wykonawczymi rad municypalnych czyli miejskich organów samorządowych

• w małych miastach organem samorządowym były rady miejskie, a administracyjnym - burmistrzowie

• rady municypalne i miejskie powoływane były spośród kandydatów wysuniętych przez mieszczan - posiadaczy nieruchomości, co stanowiło element samorządności

• władze w gminie wiejskiej wykonywał wójt, jeśli jego władza obejmowała kilka wsi, wyznaczał swoich zastępców - sołtysów

• w praktyce wójtami zostawali właściciele wsi

• od administracji oddzielono sądownictwo

• Królestwo Polskie

• zrezygnowano z systemu francuskiego

• na czele województwa stanął organ kolegialny - komisja wojewódzka; we wszystkich sprawach decydowała ona większością głosów, a stojący na jej czele prezes był jedynie organem wykonawczym

• komisja wojewódzka podlegała Radzie Stanu i ministrom

• w terenie polecenia komisji wykonywali komisarze obwodowi, działający jako delegaci w poszczególnych obwodach

• administracja miejska opierała się na urzędach municypalnych , zwanych później magistratami - składały się one w dużych miastach z prezydenta i radnych, a w małych miastach - z burmistrza i ławników

• urzędnicy miejscy pochodzili z wyboru - byli mianowani przez odpowiednie władze rządowe

• na czele gmin stali wójtowie, którymi zostawali właściciele wsi

5. Administracja terytorialna na ziemiach niemieckich w XIX w.

• Prusy

• na początku XIX w. przeszły poważną reformę organizacji administracji w terenie

• zniesiono kamery wojny i domen

• na czele prowincji stanęli nadprezydenci prowincji, którzy na tym obszarze byli przede wszystkim reprezentantami króla

• prezesi rejencji posiadali na terytorium swego działania bardzo rozległe kompetencje

• na czele powiatów stanęli landraci czyli starostowie

• wszyscy wymienieni urzędnicy pochodzili z nominacji, jedynie procedura nominacyjna na urząd landrata łączyła elementy wyboru z mianowaniem

• kandydatów na landrata wybierała szlachta lub ludność powiatu (różnie w różnych prowincjach), a król mianował landrata spośród przedstawionych kandydatów

• w latach 70 - tych i 80 - tych XIX w. utworzono samorządowe organy uchwałodawcze i wykonawcze

• oddzielono sądownictwo od administracji ; zorganizowano odpowiednie instancje sądowe

• miasta pruskie posiadały odrębny status administracyjny - cieszyły się samorządem, kontrolowanym przez władze państwowe

• organami samorządu miejskiego były: rady miejskie oraz magistraty z burmistrzem na czele

• Cesarstwo Niemieckie

• administracja lokalna wykazywała w poszczególnych krajach znaczną różnorodność

• Austria

• zarząd lokalny spoczywał na najwyższym szczeblu w rękach namiestników (w mniejszych krajach koronnych - prezydentów krajowych)

• namiestnik był podporządkowany władzom centralnym w Wiedniu; reprezentował cesarza w terenie, kierował administracją rządową oraz nadzorował władze autonomiczne

• namiestnikom podlegali starostowie - stanowili oni niższe i zarazem ostatnie ogniwo administracji rządowej, poza tym zajmując się kontrolą gmin

• rozdział sądownictwa od administracji

• obowiązywał system biurokratyczny

6. Administracja terytorialna w Rosji w XIX w.

• w ciągu XIX w. organizacja administracji lokalnej nie zmieniła się

• Administracja terytorialna w Anglii w XIX w.

• w XIX w. nie doszło do centralizacji i biurokratyzacji

8. Administracja terytorialna Drugiej Rzeczpospolitej

• administracja terytorialna II RP obejmowała administrację rządową i samorząd

• w organizacji administracji rządowej panowała zasada zespolenia - połączenia w tym samym urzędzie różnych i licznych działów administracji państwowej

• obok administracji ogólnej (zespolonej) ukształtowała się administracja niezespolona (specjalna)

• administracja zespolona:

• podzielono kraj na:

• województwa - na czele stanęli wojewodowie

• wojewoda pochodził z mianowania Prezydenta RP

• prezydent mianował wojewodów na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych, uchwalony przez Radę Ministrów

• wojewoda był przedstawicielem rządu centralnego w województwie i z jego ramienia sprawował na tym obszarze całą administrację państwową z wyjątkiem wojskowej, sądowej, skarbowej, szkolnej, kolejowej, pocztowo - telegraficznej etc.

• jako przedstawiciel rządu obsadzał kierownicze stanowiska administracyjne w województwie oraz koordynował działalność całej administracji państwowej, zgodnie z polityką rządu

• był szefem administracji ogólnej (zespolonej) w województwie, do zakresu jego działania należały sprawy:

• administracji spraw wewnętrznych

• przemysłu i handlu (z pewnymi wyjątkami)

• rolnictwa ( z pewnymi wyjątkami)

• opieki społecznej i pośrednictwa pracy

• robót publicznych ( z wyjątkiem niektórych spraw

• wyznaniowe oraz kultury i sztuki

• wojewoda miał prawo wydawać rozporządzenia i zarządzenia

• był odpowiedzialny za utrzymanie spokoju i bezpieczeństwa na swoim terenie, dysponował policją na obszarze województwa, a nawet mógł żądać pomocy wojskowej

• był zwierzchnikiem podległych mu władz i urzędów oraz nadzorował samorząd gminny i powiatowy

• miał zapewnione poważny wpływa na wyłączne wydziały administracji specjalnej - zwoływał on zebrania mające na celu uzgadnianie działalności (położonych na obszarze województwa) władz i urzędów administracji niezespolonej z polityką rządu

• opiniował obsadę stanowisk w administracji specjalnej

• mógł uczestniczyć w posiedzeniach wszystkich kolegialnych organów administracyjnych działających w województwie, mając prawo przewodniczenia obradom oraz prawo głosu poza kolejnością

• wykonywał swoje kompetencje przy pomocy urzędników, tworzących urząd wojewódzki - urzędy te zorganizowano na zasadach biurokratycznych, dzieliły się na wydziały, a wydziały na oddziały

• z każdym wojewodą współpracowały dwa ciała kolegialne

• rada wojewódzka - składała się głównie z członków wybranych przez powiatowe i miejskie organy samorządowe, zebranych pod przewodnictwem samego wojewody; stanowiło ona głównie organ opiniodawczy; wojewodowie przedstawiali radom m.in. raporty o stanie województwa

• wydział wojewódzki - składał się z kilku urzędników i kilku delegatów rady wojewódzkiej, zebranych pod przewodnictwem wojewody; uchwały wydziału zapadały kolegialnie, jednak w razie równości głosów rozstrzygało stanowisko urzędników; wydział wojewódzki miał generalnie głos doradczy we wszystkich sprawach przekazanych mu przez wojewodę do zaopiniowania; w niektórych ważnych sprawach uprawnienia wydziału przybierały charakter głosu stanowczego, m.in. w zakresie nadzoru nad samorządem

• kompetencje analogiczne do uprawnień wojewody posiadał Komisarz Rządu Miasta Stołecznego Warszawy - stał na czele administracji ogólnej stolicy; na czele powiatów grodzkich, na jakie w 1928r. podzielono Warszawę, stanęli starostowie grodzcy

• powiaty (nazywane starostwami) - na czele stanęli starostowie

• całą administrację państwową, z wyjątkiem niektórych wyłączonych działów, sprawowali starostowie

• pochodzili z nominacji ministra spraw wewnętrznych

• starosta był przedstawicielem rządu w powiecie oraz szefem administracji ogólnej

• do jego zakresu działania należały wszystkie sprawy administracji państwowej, o ile nie były one zastrzeżone do właściwości władz centralnych, samorządowych, wojewody lub innych władz państwowych

• w szczególności do zadań starosty należał nadzór nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym w powiecie

• wykonywał swe kompetencje przy pomocy starostwa oraz innych podległych mu urzędów

• ze starostą współpracowały organy samorządu powiatowego: sejmik powiatowy oraz wydział powiatowy - ich rola była analogiczna do uprawnień rady wojewódzkiej i wydziału wojewódzkiego

• miasta liczące powyżej 75 tyś. Mieszkańców tworzyły dla celów administracji państwowej odrębne powiaty miejskie

• na ich czele stanęli od 1932r. starostowie grodzcy

• uprawnienia starostów grodzkich były podobne do kompetencji starostów powiatowych

• w 1932r. na czele powiatu miejskiego Gdyni postawiono Komisarza Rządu

• niższe jednostki administracyjne miały charakter samorządowy

• administracja niezespolona - objęła w II RP przede wszystkim wojsko, sądownictwo, skarbowość, szkolnictwo, kolejnictwo, pocztę i telegraf, górnictwo, wykonanie reformy rolnej, inspekcję (ochronę) pracy

• administrację wojskową - wykonywali w terenie dowódcy okręgów korpusów i podlegli im komendanci garnizonów oraz powiatowe (później rejonowe) komendy uzupełnień

• administrację sądową - wykonywali : I prezes Sądu Najwyższego oraz prezesi sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich, a także prokuratorzy odpowiednich instancji

• resort skarbu - posiadał w terenie izby i urzędy skarbowe, urzędy, urzędy akcyz i monopoli państwowych oraz dyrekcje i urzędy celne

• ministerstwu wyznań religijnych i oświecenia publicznego - podporządkowano kuratorów i inspektorów szkolnych

• administrację kolejową - wykonywały dyrekcje kolei państwowych, oddziały i urzędy kolejowe

• administracja poczt i telegrafów - ich organami niższych instancji były dyrekcje, urzędy i agencje pocztowe

• ministrowi przemysłu i handlu - podlegały m.in. urzędy górnicze

• ministerstwu reform rolnych - podporządkowano okręgowe i powiatowe urzędy ziemskie

• ministrowi pracy i opieki społecznej - podporządkowano okręgowych i obwodowych inspektorów pracy

1. We Francji absolutnej zorganizowano w prowincjach sprawny zarząd intendentów

2. W absolutnej Rosji władza generał - gubernatorów i gubernatorów była bardzo rozległa

3. Napoleon stworzył wzorcowy scentralizowany system administracji terytorialnej

4. Francuscy prefekci i podprefekci zespalali w swoich rękach zadania administracji różnych resortów

5. Prefekci, podprefekci, prezydenci municypalni działali również w Księstwie Warszawskim

6. W Królestwie Polskim na czele województwa postawiono kolegialne komisje wojewódzkie

7. W Prusach zarząd w terenie wykonywali: nadprezydenci prowincji prezesie rejenci oraz landraci

8. W monarchii austro - węgierskiej zarząd lokalny spoczął w rękach namiestników, którym podlegali starostowie

9. W Anglii administrację w hrabstwach od wieków wykonywali bezpłatnie sędziowie pokoju

10. W II RP wojewoda był przedstawicielem rządu centralnego w województwie, a ponadto szefem administracji ogólnej

11. W II RP mówiono, że starosta jest niejako wojewodą, tylko na mniejszym terenie

12. Administrację niezespoloną posiadały w II RP przede wszystkim resorty: spraw wojskowych, sprawiedliwości, skarbu, poczt i telegrafów, reform rolnych

DECENTRALIZACJA I DEKONCENTRACJA W ADMINISTRACJI

1. Decentralizacja i dekoncentracja administracji - uwagi ogólne

• w XIX w. w państwach konstytucyjnych zaczęto coraz częściej ograniczać system centralistyczny , pojawiło się zjawisko decentralizacji administracji - polegające na tym, że obok głównego ośrodka władzy dopuszczano do działania szereg innych ośrodków, samodzielnie wykonujących administrację; w praktyce w XIX w. podstawową formą decentralizacji był samorząd

• w XIX w. pojawiła się forma decentralizacji administracji w postaci zakładu

• za zakłady uznano m.in. szkoły muzea, biblioteki, szpitale

• zakłady zdecydowanie odróżniano od związków samorządowych; samorządy posiadały bowiem członków, a zakłady tylko użytkowników , którzy zwykle nie mieli wpływu na kierownictwo zakładu

• w XX w. pojawiła się dekoncentracja tj. rozkładanie zadań na organy różnych szczebli (w pionie) lub na różne organy tego samego szczebla (w poziomie); przyjmowała ona charakter dekoncentracji pionowej (terytorialnej) lub poziomej (resortowej)

• w XX w. dokonano również decentralizacji administracji poprzez znaczne usamodzielnienie organów administracji niższego stopnia lub ograniczenie ich podporządkowania od organów stopnia wyższego - oznaczała ona zarazem ograniczenie zależności służbowej i osobowej organów niższych od wyższych; organy wyższe przestały decydować o sprawach personalnych organów niższych oraz w nieograniczony sposób narzucać im swą wolę w zakresie sposobów załatwiania spraw, zachowały natomiast prawo nadzoru, ingerując w przypadkach określonych prawem

2. Zakład administracyjny jako forma decentralizacji administracji

• zakładem publicznym stawał się zespół osób i środków rzeczowych, tworzących jedność techniczną i służących zaspakajaniu potrzeb publicznych

• powstawały w drodze ustawy lub aktu administracyjnego

• powoływano je najczęściej do prowadzenia działalności niegospodarczej, przeważnie do świadczenia usług niematerialnych

• przejęły i realizowały szereg zadań państwa w dziedzinie oświaty, nauki, kultury, ochrony zdrowia, opieki społecznej itp.

• Nie były nastawione na uzyskanie zysku, chociaż nie wprowadzono bezwzględnego zakazu pobierania opłat za niektóre usługi (np. opłaty za wstęp do muzeum); korzystanie z tych usług było w zasadzie dobrowolne

• zakłady posiadały osobowość prawną a ich działalność finansowano z budżetu organizatora

• organizatorami zakładów było przeważnie państwo i gminy

• gminy zakładały i utrzymywały np. przytułki dla biednych i chorych, a większe jednostki samorządowe - m.in. zakłady ubezpieczeń od ognia, instytucje kredytowe, kasy oszczędnościowe, biura pośrednictwa pracy

• zakładami zostawały przedszkola, szkoły, szkoły wyższe, instytuty naukowe, biblioteki, muzea, szpitale, domy opieki społecznej, zakłady, poprawcze, więzienia

• cechą zakładów było tzw. władztwo zakładowe - poddanie wszystkich użytkowników zakładu regulaminowi zakładowemu

• nie dysponował on władzą w stosunku do jednostek, które znajdowały się poza zakładem

• władztwo zakładowe przede wszystkim umożliwiało stanowienie aktów wewnętrznych skierowanych do użytkowników

• nieposłuszeństwo wobec takiego aktu mogło spowodować sankcje dyscyplinarne

• w zakładzie mogła działać czuwająca nad porządkiem policja zakładowa

• obok zakładów publicznych działały przedsiębiorstwa publiczne:

• w Europie w rękach państwowych już przed I wojną światową znalazły się np. koleje żelazne

• w szybkim czasie pojawiły się państwowe kopalnie, przedsiębiorstwa tytoniowe i spirytusowe, loterie państwowe i inne

• działały one na podstawie prawa przemysłowego; celem ich zakładania był zysk

• duże dochody czerpały skarby państwa przede wszystkim z monopolu tytoniowego i spirytusowego, dochodowe były także koleje

3. Zakłady i przedsiębiorstwa publiczne w Drugiej Rzeczpospolitej

• w II RP państwo oraz związki samorządowe, przede wszystkim gminy miejskie, tworzyły instytucje publiczne, w postaci zakładów i przedsiębiorstw; następowało to w drodze wydania pewnego aktu określającego cel powołania instytucji i jej organizację

• niektóre instytucje publiczne posiadały osobowość prawną; było to w szczególności szkoły akademickie, państwowe koleje żelazne, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, komunalne kasy oszczędności; działały również liczne instytucje publiczne nie posiadające osobowości prawnej, jak np. szkoły powszechne, gimnazja, więzienia, elektrownie i gazownie

• między zakładami publicznymi a przedsiębiorstwami publicznymi istniały wyraźne różnice

• zakłady podlegały prawu publicznemu, a przedsiębiorstwa - prawu prywatnemu

• zakłady posiadały tzw. władztwo administracyjne, którym nie rozporządzały przedsiębiorstwa

• celem zakładu było zaspokojenie pewnej ściśle określonej potrzeby publicznej, podczas gdy cel przedsiębiorstwa sprowadzał się do przynoszenia zysku

• zakłady publiczne

• powoływano do wytworzenia pewnych dóbr lub dostarczania pewnych usług

• jeden zakład przeznaczano do wykonywania jakiegoś jednego, określonego zadania

• obywatele korzystali z usług zakładów dobrowolnie lub obowiązkowo - dobrowolnie można było korzystać m.in. z bibliotek, muzeów, szpitali, szkół średnich i wyższych; z drugiej strony istniał przymus szkolny, nakazujący posyłanie dzieci do szkół powszechnych; korespondencję wolno było przesyłać wyłącznie za pośrednictwem poczty państwowej; w miastach na właścicieli domów nakładano obowiązek włączenia się do sieci wodociągowej lub kanalizacyjnej; zakazywano bicia zwierząt w innych miejscach niż rzeźnia miejska

• bez względu na dobrowolny lub przymusowy sposób korzystania z zakładu publicznego, dopuszczenie obywatela do korzystania z zakładu następowało to zwykle na podstawie aktu administracyjnego - aktem takim była np. decyzja dziekania zezwalająca na dokonanie wpisu na uniwersytet

• za użytkowanie niektórych zakładów publicznych pobierano opłaty, obowiązek uiszczenia opłaty wynikał zawsze z ustawy

• przedsiębiorstwa publiczne

• podlegały prawu prywatnemu i nie dysponowały władztwem administracyjnym

• nie było przymusu korzystania z ich usług

• opłaty za usługi miały charakter opłat prywatnych

• przedsiębiorstwa ze względu na cel działania i zadania dzielono na

• fiskalne - celem ich był zysk, należały do nich przedsiębiorstwa monopolowe (tytoniowe, spirytusowe, loteryjne i in.) oraz przedsiębiorstwa przemysłowe i górnicze

• użyteczności publicznej - celem ich było pełnienie specjalnej służby publicznej - banki państwowe

• często zaliczano do nich także niektóre zakłady publiczne, administrowane według zasad handlowych - skomercjalizowane - koleje żelazne oraz poczta

• Przedsiębiorstwo Polskie Koleje Państwowe miało status osoby prawnej, było wpisane do rejestru handlowego i działało na zasadach handlowych z uwzględnieniem potrzeb państwa i społeczeństwa; PKP przynosiło dochody, których część zasilała skarb państwa, a część była przeznaczona na inwestycje kolejowe

• Polska Poczta, Telegraf i telefon także stanowiła przedsiębiorstwo państwowe, wyposażone w osobowość prawną i wpisane do rejestru handlowego - wykonywała usługi pocztowe, na które państwo posiadało monopol

• obok przedsiębiorstw publicznych działały też tzw. przedsiębiorstwa koncesjonowane - przedsiębiorstwa prywatne, najczęściej spółki akcyjne, którym państwo zleciło pewną działalność, np. telefoniczną, kolejową, bankową - np. Bank Polski - miał on formę spółki akcyjnej i posiadał przywilej emisji biletów bankowych

4. Dekoncentracja w Drugiej Rzeczpospolitej

• poważnym krokiem na drodze dekoncentracji było utworzenie województw i przeniesienie na wojewodów dość rozległych kompetencji

• dekoncentrację przewidywała konstytucja marcowa

• również niektóre ustawy upoważniały ministrów do przenoszenia kompetencji na władze regionalne

1. Podstawową formą decentralizacji administracji w praktyce XIX w. był samorząd

2. W XIX w. pojawiły się pierwsze zakłady administracyjne jako nowa forma decentralizacji

3. W XX w. za celową uznano dekoncentrację administracji w pionie lub poziomie

4. Zakłady administracyjne przejęły na początku XX w. liczne zadania państwa w dziedzinie oświaty, nauki, kultury, opieki społecznej, ochrony zdrowia

5. Organizatorami zakładów były często gminy, utrzymujące m.in. przytułki dla biednych i chorych

6. Niektóre przedsiębiorstwa publiczne przynosiły duże zyski już w okresie międzywojennym

7. Obywatele II RP korzystali z jednych zakładów dobrowolnie, a z innych obowiązkowo

8. W II RP do przedsiębiorstw fiskalnych zaliczano m.in. przedsiębiorstwa monopolowe, a do przedsiębiorstw użyteczności publicznej - banki państwowe

9. Utworzenie w II RP województw z wojewodami na czele było wyrazem dekoncentracji administracji

SAMORZĄD TERYTORIALNY I AUTONOMIA

1. Samorząd terytorialny - uwagi wstępne

• samorząd terytorialny - był niekiedy przejawem „niecentralizacji” administracji - oznacza wszelkie postacie udziału obywateli w wykonywaniu funkcji administracyjnych w ramach zarządu terytorialnego

• od XIX w. Zaczęto samorząd, zwłaszcza terytorialny, traktować jako formę udziału obywateli w rządzeniu; dostrzegano potrzebę ograniczenia arbitralnej władzy ministrów oraz wszechwładzy biurokracji; postulowano odciążenie władz centralnych od wykonywania zadań lokalnych

• twórcom i teoretykom samorządu terytorialnego XIX w. wydawało się, że administracja samorządowa stworzy przeciwwagę dla scentralizowanej i zbiurokratyzowanej administracji państwowej

• ukształtowany na przełomie XIX/XX w. samorząd cechowały znaczne odrębności w poszczególnych państwach; można jednak zauważyć pewne cechy charakterystyczne:

• władze samorządowe obsadzano zwykle w drodze wyborów, a nie nominacji

• samorządy pozostawały przeważnie niezależne od władz rządowych i wzajemnie od siebie - niezależność ta nie oznaczała jednak braku nadzoru samorządowego lub państwowego

• personel władz samorządowych początkowo wykonywał pracę przeważnie bezpłatnie lub za częściowym wynagrodzeniem

• stopniowo biura organów samorządowych wypełnili zawodowi urzędnicy

• typowa cechą samorządu było wreszcie stopniowe włączenie do współdziałania dużej liczby obywateli, co zwykle łączyło się z kolegialnym załatwianiem spraw

• do schyłku XIX w. typowymi cechami samorządu, mimo lokalnych odrębności, były:

• wyłanianie organów w drodze wyborów

• brak zasady hierarchicznego podporządkowania

• honorowe - w zasadzie - pełnienie funkcji oraz kolegialność

• w XX w. ostatecznie przyjęto zasadę, że tzw. własny zakres działania gmin powinny określać ustawy

• na straży praw gminy w jej własnej sferze działania stanęły sądy administracyjne

2. Samorząd angielski

• od wieków w Anglii cała administracja terytorialna opierała się na samorządzie

• w każdym hrabstwie zarząd wykonywało 8 sędziów pokoju - powoływał ich monarcha, lecz wyłącznie spośród właścicieli ziemskich zamieszkałych w hrabstwie

• od XVII w. zaczęto wymagać od kandydatów na sędziów pokoju odpowiedniego dochodu z majątku ziemskiego

• sędziowie pokoju pełnili swoje funkcje bezpłatnie - honorowo; byli odwołalni

• zakres działania sędziów pokoju był znaczny :

• wykonywali oni zarówno funkcje administracyjne, udzielając, np. koncesji na wyszynk napojów albo zgody na osiedlenie się w danej parafii, jak i funkcje sądowe

• sędziom pokoju podporządkowani byli zarówno mieszkańcy wsi, jak i miast

• sędziowie pokoju nie podlegali nadzorowi żadnych organów nadrzędnych, a w razie naruszenia prawa odpowiadali przed zwykłym sądem

• w XIX w. przeprowadzono w Anglii reformy zarządu terytorialnego; najpierw zreformowano zarząd miast, a następnie zarząd hrabstw :

• sędziowie pokoju utracili kompetencje administracyjne na rzecz pochodzących z wyborów rad hrabstw

• w rękach sędziów pokoju pozostał natomiast wymiar sprawiedliwości

• u schyłku XIX w. powołano rady okręgowe

• sprawy samorządu podporządkowano jednemu organowi centralnemu - Urzędowi Administracji Lokalnej

• angielskie organy samorządowe posiadały i posiadają szerokie prawo wydawania aktów normatywnych; akty samorządu angielskiego wymagają zatwierdzenia przez władze centralne

3. Samorząd w państwach Europy kontynentalnej - uwagi ogólne

• w Europie kontynentalnej samorząd terytorialny powstał w zasadzie w drugiej połowie XIX w.

• budowano go przeważnie obok istniejących, scentralizowanych i zbiurokratyzowanych organów administracyjnych

• dualizm administracji terytorialnej (współistnienie obok siebie administracji scentralizowanej i samorządowej) - opierał się na rozdziale zadań między administracją scentralizowaną i samorządową

• podstawowym kryterium rozdziału zadań było znaczenie spraw:

• sprawy ogólnopaństwowe - należały do organów scentralizowanych

• lokalne - do samorządowych

4. Samorząd w Prusach

• w drugiej połowie XIX w. zorganizowano w Prusach na wszystkich szczeblach zarządu lokalnego, z wyjątkiem rejencji, samorząd

• najwyższym szczeblem samorządu był samorząd prowincjonalny

• istniał dualizm władzy w prowincji: jednocześnie funkcjonowały organy rządowe i samorządowe

• organem samorządu prowincjonalnego był sejm prowincjonalny:

• po reformach samorządowych (1876 - 1889) kompetencje sejmów prowincjonalnych rozciągnięto na lokalne sprawy prowincji, takie jak np. budżet czy etaty urzędników

• wydawał opinie w sprawach przekazanych mu przez władze państwowe

• organami wykonawczymi sejmu byli : wybrany przez sejm wydział prowincjonalny oraz wybrany dyrektor krajowy, reprezentujący wydział i załatwiający głównie sprawy bieżące

• organami pruskiego samorządu powiatowego był sejmik powiatowy

• przewodniczył mu starosta - landrat

• do kompetencji sejmiku należały przede wszystkim sprawy finansów i dróg

• władzą wykonawczą był wydział powiatowy

• najniższą jednostką pruskiego samorządu stanowiła gmina wiejska i miejska - na tym szczeblu istniała wyłącznie administracja samorządowa

• kompetencje samorządu gminnego podzielono na :

• własne - sprawy dróg, szkół, zakładów leczniczych, gazowni, elektrowni itp.

• poruczone - miejscowa policja

• w gminach wiejskich w charakterze organów uchwalających i kontrolnych działały pochodzące z wyborów przedstawicielstwa gminne

• organami wykonawczymi byli wybierani naczelnicy gmin, działający wraz z ławnikami

• samorząd miejski zorganizowano w Prusach już na początku XIX w., lecz początkowo działał on pod ścisłą kontrolą państwa

• w drugiej połowie XIX w. samorząd miejski rozbudowano

• organami uchwalającymi i kontrolującymi były pochodzące z wyborów rady miejskie - zajmowały się one sprawami budżetu miasta, rozkładały podatki oraz decydowały o majątku miejskim

• organami wykonawczymi były magistraty z burmistrzem na czele; magistraty zarządzały majątkiem miejskim i reprezentowały miasto

5. Samorząd w monarchii austro - węgierskiej

• w monarchii austro - węgierskiej funkcjonowały trzy szczeble samorządu: gminny lub miejski, powiatowy, krajowy (samorząd krajowy łączył się z autonomią krajów koronnych)

• samorząd powiatowy

• dopuszczano zaledwie w czterech, na siedemnaście istniejących, krajach koronnych

• istniał także w Galicji

• jego organami były rada powiatowa o władzy uchwałodawczej i kontrolnej oraz wydział powiatowy o władzy wykonawczej

• na czele wydziału powiatowego stał marszałek powiatu zatwierdzony przez cesarza

• nadzór nad samorządem wykonywały władze autonomiczne - sejm i wydział krajowy

• samorząd na szczeblu gminnym

• sprawy należące do gmin, zarówno wiejskich, jak i miejskich podzielono na sprawy własnego (zarząd majątkiem gminnym, sprawy drogowe, szkolne, miejscowej policji itd.) i porucznego zakresu działania (pobór rekruta oraz ściąganie podatków)

• gminy wiejskie

• działały rady gminne jako organy uchwalające oraz zwierzchności gminne jako organy wykonawcze

• zwierzchność gminną tworzył wójt i przysiężni

• miasta

• organami uchwalającymi i kontrolującymi były rady miejskie, a wykonawczymi - magistraty z burmistrzem na czele

• w niektórych dużych miastach zamiast burmistrza powoływano prezydenta (Kraków, Lwów)

6. Samorząd w Rosji i Królestwie Kongresowym

• już w XVIII w. Istniał samorząd miejski oraz samorząd szlachecki, samorząd ten nosił jeszcze charakter stanowy

• właściwą reformę samorządową przeprowadzono w Rosji w drugiej połowie XIX w., w związku ze zniesieniem poddaństwa chłopów

• w 1864r. powołano ziemstwa

• jednostki samorządowe na terenie powiatów i guberni

• w powiatach utworzono zgromadzenia powiatowe i zarządy powiatowe, odpowiednio w charakterze organów uchwalających i wykonawczych

• na terenie guberni zaczęły działać zgromadzenia gubernialne i zarządy gubernialne o analogicznych uprawnieniach uchwałodawczych i wykonawczych

• zgromadzenia te pochodziły z wyborów; wybory jednak ograniczano tak wysokim cenzusem majątkowym, że mogła w nich uczestniczyć tylko szlachta

• kompetencje zgromadzeń - sprawy dróg, mostów, szpitali, zakładów dobroczynnych itp.

• Rosyjskie ziemstwa podlegały ścisłemu nadzorowi ze strony władz rządowych, zwłaszcza gubernatorów

• miasta (od 1870r.)

• organami samorządu były duma miejska, zarząd miejski oraz prezydent

• kompetencje samorządu miejskiego, początkowo obejmujące m.in. budżet miejski, utrzymanie porządku publicznego i opieki społecznej, sprawy gospodarcze i kulturalne, już u schyłku XIX w. uległy ograniczeniu, a same organy samorządowe poddano ścisłemu nadzorowi gubernatorów

• wsie

• organami samorządowymi były zgromadzenia gromadzkie i starostwie, a na szczeblu gminy zgromadzenie gminne, zarządy gminne oraz wójtowie

• samorząd wiejski bardzo szybko poddano nadzorowi urzędników państwowych

• reforma nie objęła (z wyjątkiem samorządu wiejskiego) Królestwa Kongresowego, wobec którego po powstaniu styczniowym prowadzono politykę centralizacyjną

• po upadku powstania styczniowego car wprowadził samorząd w gminach wiejskich Królestwa

• organami uchwałodawczymi były zebrania gminne, a wykonawczymi - wójtowie wraz z ławnikami

• w gromadach organami uchwałodawczymi były zebrania gromadzkie, a wykonawczymi sołtysi

7. Samorząd we Francji

• we Francji samorząd rozwijał się słabo i z opóźnieniem

• w szerszym zakresie funkcjonował w XIX w. tylko w gminach

• w połowie XIX w. na szczeblu gminnym wprowadzono wybory merów, ponadto gminy zaczęły realizować zadania własne, obok zadań zleconych

• w II połowie XIX w. za związek samorządowy uznano we Francji departament

• rozszerzono uprawnienia działających w departamentach jako organy uchwałodawcze rad generalnych, które pochodziły już z wyborów, a nie z nominacji

• powołano też komisje departamentalne kontrolujące w pewnym stopniu prefekta

• reformom tym nie towarzyszyło jednak istotniejsze ograniczenie kompetencji prefekta

• prefekt pozostał jedynym organem wykonawczym samorządu w departamencie, co znacznie osłabiło samorząd

• cechą charakterystyczną samorządu francuskiego było zdecydowane ograniczenie instytucji samorządowych w Paryżu

• Paryż był formalnie gminą, nie posiadał jednak własnego mera, a rada miejska pochodziła z niedemokratycznych wyborów

8. Polskie tradycje samorządowe

• tradycje samorządowe sięgają średniowiecza

• w Rzeczpospolitej szlacheckiej samorząd , chociaż ograniczony, posiadały miasta i wsie

• w miastach działały rady miejskie, często nazywane magistratami - w większych miastach występowały też szersze organy, reprezentujące ogół obywateli miasta

• organami samorządu wiejskiego byli wójtowie oraz działający przy nich przysiężni

• w ostatnich latach istnienia Rzeczpospolitej, dzięki ustawom Sejmu Czteroletniego, szeroki samorząd otrzymały miasta:

• był to zarazem samorząd dwuszczeblowy

• samorząd niższego szczebla powołano w tzw. miastach królewskich, czyli wolnych; działały tu zgromadzenia uchwalające oraz magistraty z prezydentami lub wójtami na czele

• taki sam samorząd mogły przyjąć także małe miasta prywatne lecz dopiero za zgodą ich właścicieli

• wyższym szczeblem samorządu miejskiego były zgromadzenia tzw. wydziałów miejskich, na które podzielono całe państwo

• w Izbie Poselskiej oraz w ministerstwach zasiadali ponadto reprezentujący wydziały miejskie plenipotenci miast

• obok samorządu miejskiego Sejm Czteroletni zdołał powołać jeszcze stosunkowo nowoczesny oraz pełny samorząd terytorialny

• w całym kraju utworzono kolegialne organy zarządu terytorialnego w postaci tzw. komisji porządkowych cywilno - wojskowych - tworzone je w województwach albo ziemiach lub nawet w powiatach

• w komisjach zasiadała szlachta oraz magnateria

• w przeciwieństwie do ograniczonego składu komisji, ich zakres działania był szeroki

• zadania komisji obejmowały m.in. pobór podatków i rekruta, kontrolę ruchu ludności, doradztwo rolnicze, drogi, szkolnictwo, opiekę społeczną, a nawet sądownictwo

• komisje przejęły kompetencje, należące wcześniej do starostów, których urzędy w praktyce zniesiono

9. Samorząd terytorialny na ziemiach polskich w przededniu odzyskania niepodległości

• samorząd terytorialny istniał w różnych formach na wszystkich ziemiach polskich w okresie zaborów

• w dwóch zaborach : austriackim i pruskim był to samorząd trójstopniowy

• Galicja

• działał samorząd: gminny, powiatowy, i krajowy

• po włączeniu Galicji do państwa polskiego samorząd krajowy zniesiono

• samorządu wojewódzkiego nie wprowadzono

• zabór pruski

• funkcjonował samorząd: gminny, powiatowy i prowincjonalny

• po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, samorząd prowincjonalny zmieniono na wojewódzki

• Królestwo Kongresowe

• istniał wyłącznie samorząd gminny

• samorząd ten w państwie polskim utrzymano

• obok niego wprowadzono samorząd miejski oraz powiatowy, wzorowane częściowo na rozwiązaniach galicyjskich, a częściowo - na pruskich

• samorządu wojewódzkiego nie zbudowano

• na kresach wschodnich w ramach samorządu rosyjskiego działał samorząd gminny wiejski, a ponadto częściowo samorząd miejski, jak również powiatowy i gubernialny

• w państwie polskim samorząd ten zniesiono, a w jego miejsce wprowadzono organizację samorządu taką, jak na ziemiach polskich byłej Kongresówki

10. Samorząd terytorialny w Drugiej Rzeczpospolitej

• konstytucja marcowa z 1921r.

• deklarowała szerokie prawa do samorządu terytorialnego w gminie, powiecie i województwie

• w jednym z pierwszych artykułów stanowiła nawet o przekazaniu samorządowi pewnego zakresu ustawodawstwa w zakresie administracji, kultury i gospodarki

• prawo samorządu do szerokiego i samodzielnego stanowienia ustaw samorządowych było wyrazem decentralizacji ustawodawstwa

• 1933r. - wejście w życie ustawy o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, zwanej ustawą scaleniową

• akt ten określał ustawy samorządowe mianem miejscowych statutów lub miejscowych przepisów prawnych i uzależnił ich obowiązywanie od zatwierdzenia przez władzę nadzorczą

• analogicznie konstytucja kwietniowa przyznała samorządom prawo wydawania przepisów obowiązujących na danym terenie, jednak pod warunkiem ich zatwierdzenia przez władzę nadzorczą - w ten sposób samorządy terytorialne definitywnie pozbawiono prawa do samodzielnego stanowienia ustaw samorządowych

• wbrew zapewnieniom konstytucji marcowej, zapowiadającej utworzenie samorządu wojewódzkiego w całym kraju, jego wprowadzenie nie powiodło się

• nie wykonano też ustawy z 1922r. o powszechnym samorządzie województw - obawiano się m.in. zdominowania organów samorządowych przez mniejszości narodowe na kresach wschodnich

• samorząd wojewódzki istniał w byłym zaborze pruskim i działał na podstawie przepisów pruskich

• ustawa scaleniowa

• dotyczyła ona tylko dwóch szczebli samorządu : gminnego - wiejskiego i miejskiego oraz powiatowego

• nie unormowała zakresu działania związków komunalnych

• nie zajmowała się samorządem wojewódzkim

• spod jej przepisów wyłączono Warszawę

• ustawa scaleniowa ujednoliciła organizację związków samorządowych i kwestie nadzoru nad samorządem

• podzieliła organy samorządowe na :

• uchwałodawcze

• organami uchwałodawczymi były rady: gminne, miejskie i powiatowe; radom powiatowym pozostawiono na ziemiach byłego zaboru pruskiego i rosyjskiego nazwy sejmików powiatowych

• pochodziły one z wyborów - najczęściej wybory pośrednie, tylko rady miejskie wybierano w wyborach bezpośrednich

• wykonawcze

• organami wykonawczymi były zarządy: gminne, miejskie i powiatowe

• na czele zarządu gminnego stał wybierany przez radę gminy wójt

• na czele zarządu miejskiego stał wybierany przez radę miejską i zatwierdzany przez władze rządowe burmistrz (w małych miastach) lub prezydent (w większych miastach)

• na czele wydziału powiatowego stał starosta - oznaczało to połączenie w jego rękach funkcji administracji rządowej i samorządowej; takie zespolenie władz samorządowych z władzami rządowymi zapewniało koordynację działań obu typów władz, a tym samym szybszą i skuteczniejszą egzekutywę

• nadzór nad samorządem sprawowały organy rządowe: minister spraw wewnętrznych, wojewodowie i starostowie oraz organy związków samorządowych wyższego stopnia

• nadzór mógł przybrać charakter represyjny, kiedy dochodziło np. do unieważnienia wyborów samorządowych lub rozwiązania organów kolegialnych i zarządzenia nowych wyborów, albo też charakter prewencyjny wtedy, gdy organ nadzorujący np. zatwierdzał ważniejsze akty samorządowe lub wybór jednoosobowego organu samorządowego - sołtysa, wójta, burmistrza lub prezydenta

• na ziemiach byłego zaboru pruskiego ustawa utrzymała samorząd wojewódzki, jego organami były: sejmik wojewódzki i wydział wojewódzki ze starostą krajowym na czele

11. Autonomia - uwagi wstępne

• autonomia - oznaczała, w XIX w. w Europie, samorząd o wielkich kompetencjach

• autonomia była rezultatem decentralizacji administracji i jednocześnie decentralizacji ustawodawstwa

• polegała przeważnie na przyznaniu danemu terytorium określonego zakresu samodzielności prawodawczej i administracyjnej, jakiej nie miały inne jednostki terytorialne państwa

• autonomia łączyła się zazwyczaj z powołaniem organów autonomicznych o charakterze ustawodawczym i rządowym albo też z dopuszczeniem specjalnej reprezentacji danego terytorium w organie ustawodawczym państwa

12. Autonomia na ziemiach polskich w XIX w.

• Wielkie Księstwo Poznańskie posiadało autonomię

• posiadało własny herb, flagę i własne urzędy

• otrzymało polskiego namiestnika królewskiego oraz jednoizbowy sejm prowincjonalny

• stanowisko namiestnika nie łączyło się z realną władzą a jedynie z funkcją reprezentacyjną

• władza polityczna i administracyjna spoczywała w rękach pruskiego nadprezydenta prowincji

• sejm prowincjonalny posiadał określone uprawnienia, większe niż istniejący w tym samym czasie sejm stanowy galicyjski

• utrzymano język polski w szkołach, urzędach i sądach

• w 1830r. zlikwidowano urząd namiestnika, w 1832r. wprowadzono język niemiecki w charakterze urzędowym, w 1833r. zerwano z obowiązującą zasadą wyboru starostów (landratów) i wprowadzono mianowanie na ten urząd

• Wolne Miasto Kraków

• było to państwo - miasto, którego ustrój nawiązywał do wolnych miast istniejących niegdyś w Pierwszej Rzeszy Niemieckiej

• wolne miasto pozostawało pod protektoratem Rosji, Austrii i Prus

• posiadało własną konstytucje z 1815r. i własne władze

• rolę organu przedstawicielskiego pełniło jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów - uchwalało budżet i ustawy oraz wybierało senatorów

• funkcję najwyższego organu wykonawczego - Senat Wolnego Miasta - wykonywał uchwały zgromadzenia oraz posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej

• językiem szkolnym, urzędowym i sądowym był polski

• po powstaniu listopadowym:

• zredukowano senat

• zmniejszono uprawnienia Zgromadzenia Reprezentantów

• wzmocniono kontrolę mocarstw protekcyjnych - ograniczenie autonomii

• po powstaniu polskim w 1846r.

• całkowicie zlikwidowano autonomie Krakowa

• Kraków wraz z okręgiem został wcielony do Austrii

• Królestwo Polskie (1815)

• na mocy konstytucji Królestwo pozostawało w unii personalnej z Cesarstwem Rosyjskim

• posiadało własne organy władzy z sejmem, Radą Stanu i namiestnikiem na czele

• przewagę miała władza wykonawcza

• po powstaniu listopadowym - Królestwo utraciło własny sejm, armię, a następnie również Radę Stanu

• po powstaniu styczniowym - zlikwidowano odrębność ustrojowo - administracyjną Królestwa Polskiego; Polaków pozbawiono prawa do własnych instytucji samorządowych

• autonomia Galicji (1861 - 1918)

• pojawił się jednoizbowy Sejm Krajowy -

• pochodził on z powszechnych wyborów, ale nierównych i niedemokratycznych

• posiadał kompetencje ustawodawcze w sprawach rolnictwa i leśnictwa, budownictwa publicznego i dobroczynności publicznej

• miał prawo wydawania przepisów szczegółowych, dostosowujących niektóre ustawy ogólnopaństwowe (np. w sprawach szkolnych, gminnych, kościelnych) do warunków krajowych

• organem wykonawczym autonomii galicyjskiej był Wydział Krajowy z Marszałkiem Krajowym na czele - współpracował on z Namiestnikiem Galicji

• Rada Szkolna Krajowa - w jej skład weszli zarówno przedstawiciele władz politycznych i autonomicznych, jak i reprezentanci głównych religii oraz uczeni; przewodniczącym rady był formalnie Namiestnik; rada zarządzał szkolnictwem ludowym i średnim

13. Autonomia Śląska w Drugiej Rzeczpospolitej

• Śląsk otrzymał w II RP odrębny system administracyjny

• w lipcu 1920r. zapadła ustawa konstytucyjna, na mocy której województwo śląskie uzyskało autonomię - był to tzw. statut ograniczony województwa śląskiego

• statut mógł być zmieniony jedynie na podstawie jednobrzmiących ustaw, wydanych przez sejm śląski i sejm ogólnopaństwowy

• autonomia Śląska uległa ograniczeniu po wejściu konstytucji kwietniowej, konstytucja ta uzależniała zmianę Statutu ograniczonego wyłącznie od woli sejmu ogólnopaństwowego

• województwo śląskie uzyskało rozległe kompetencje ustawodawcze:

• należała do niego cała administracja z wyjątkiem administracji wojskowej i zagranicznej

• posiadał własny sejm, własny skarb i radę wojewódzką jako organ wykonawczy

• sejm pochodził z demokratycznych wyborów

• sejm wyrażał zgodę na centralne decyzje gospodarcze dotyczące Śląska

• zajmował się ustawodawstwem z zakresie prawa administracyjnego i podatków

• Rada Wojewódzka z Wojewodą Śląskim na czele była organem wykonawczym sejmu

• administracja szkolna i skarbowa zostały na Śląsku zespolone we władzach administracji ogólnej

• gminy wiejskie były jednowioskowe

• w województwie śląskim ukazywał się Dziennik Ustaw Śląskich

1. Stan, w którym pewna grupa ludzi zawiaduje własnymi sprawami i wykonuje w ten sposób administrację publiczną określa się mianem samorządu

2. W XIX w. ukształtowało się kilka typowych cech samorządu: wyłonienie organów w drodze wyborów, kolegialność, brak zasady hierarchicznego podporządkowania oraz bezpłatne pełnienie funkcji

3. W Anglii od średniowiecza po wiek XIX administracja terytorialna nieprzerwanie opierała się na samorządzie wykonywanym przez sędziów pokoju

4. W drugiej połowie XIX w. zorganizowano w Prusach samorząd terytorialny na trzech szczeblach: prowincji, powiatu i gminy

5. W monarchii austro - węgierskiej funkcjonowały również 3 szczeble samorządu: krajowy, powiatowy i gminny

6. W Rosji wybory do samorządu były ograniczone, a kompetencje - niezwykle skromne

7. W Królestwie Polskim miasta całkowicie pozbawiono samorządu

8. We Francji - wobec dużej władzy prefekta - samorząd był słaby i rozwijał się z opóźnieniem

9. Konstytucja marcowa deklarowała niezwykle szerokie prawo do samorządu terytorialnego

10. Ustawa z 1933r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, zwana scaleniową, ujednolicała organizację samorządu, lecz zarazem osłabiała jego rolę

11. Konstytucja kwietniowa zdecydowanie ograniczała samodzielność samorządu terytorialnego

12. Samorząd wojewódzki w II RP działał tylko na ziemiach byłego zaboru pruskiego i opierał się na przepisach pruskich

13. Jednostka terytorialna obdarzona autonomią posiada samodzielność prawodawczą i administracyjną

14. Przykładami autonomicznych jednostek terytorialnych w XIX w. są Wielki Księstwo Poznańskie, Wolne Miasto Kraków, Królestwo Polskie i Galicja

15. Autonomia Śląska w II RP opierała się na Statucie organicznym województwa śląskiego

SAMORZĄD TERYTORIALNY I ZAWODOWY

1. Samorząd gospodarczy i zawodowy - uwagi ogólne

• klasyczna teoria administracji dzieli samorząd na:

• zakładowy - np. samorząd uniwersytecki

• korporacyjny

• jego cechą charakterystyczną było przymusowe członkostwo, czyli stawaniem się „członkiem” tego samorządu z mocy prawa np. z powodu zamieszkania na określonym terenie lub z racji wykonywania pewnego zawodu

• podmiotowość publicznoprawna

• dzieli się na :

• terytorialny

• specjalny

• gospodarczy

• zawodowy

• samorząd gospodarczy - przedmiotem jego działalności było życie gospodarcze, załatwiał też inne sprawy, w szczególności prowadził szkoły

• samorząd zawodowy (specjalny)

2. Powstanie i rozwój samorządu gospodarczego i zawodowego w XIX w.

• samorząd gospodarczy i zawodowy ukształtował w XIX w.

• w pierwszej połowie XIX w. pojawiła się organizacja samorządu w

• Księstwie Warszawskim - zorganizowano rady handlowe, będące formą samorządu kupiectwa i rzemiosła

• Królestwie Polskim - na mocy postanowienia namiestnika, wprowadzono zgromadzenia rzemieślnicze, zgromadzenia kupieckie oraz izby handlowe i rękodzielnicze

• zgromadzenia rzemieślnicze tworzyli majstrowie różnych zawodów

• na czele zgromadzeń stały kolegialne, pochodzące z wyborów urzędy starszych

• do kompetencji urzędów starszych należało m.in. prowadzenie list majstrów oraz czuwanie nad przestrzeganiem porządku w rzemiośle

• w 1817r. utworzono kilka izb handlowych i rękodzielniczych; ich członków wybierali znaczniejsi kupcy i rzemieślnicy

• nadzór nad izbami powierzono Ogólnej Radzie Handlu i Rękodzieł, którą usytuowano przy resorcie spraw wewnętrznych

• rada i izby handlowe pełniły wyłącznie funkcje doradcze i opiniodawcze

• Prusy i zjednoczone Cesarstwo Niemieckie

• w 1848r. pojawiła się w Prusach ustawa umożliwiająca działalność izb przemysłowo - handlowych

• ustawa o izbach rolniczych umożliwiła powołanie samorządu rolniczego

• w 1897r. wydano w II Rzeszy nowoczesną ustawę przemysłową, na podstawie której powstały izby rzemieślnicze

• wszystkie te izby składały się z członków powołanych w drodze wyborów, posiadały osobowość prawną i mogły zawierać umowy oraz nabywać majątek

• w XIX w. dopuszczono działalność korporacji reprezentujących interesy zawodowe pewnych grup

• samorząd adwokacki

• powoływano izby adwokackie, które najczęściej skupiały adwokatów zamieszkujących w pewnym okręgu sądowym

• władze izb pochodziły z wyborów

• izby przeważnie reprezentowały interesy palestry na zewnątrz, zajmowały się prowadzeniem list adwokatów, czuwały nad prawidłowym i etycznym wykonywaniem obowiązków zawodowych przez swoich członków, wykonywały sądownictwo dyscyplinarne, zarządzały funduszami izb etc.

• samorząd notarialny

• bardzo dobrze zorganizowany był w monarchii austro - węgierskiej

• samorząd ten opierał się na ustawie notarialnej z 1871r.

• notariusze mający siedzibę w jednym okręgu sądowym tworzyli kolegium notarialne

• kolegium wybierało swoje władze, posiadało regulamin oraz budżet i zajmowało się opiniowaniem spraw związanych z organizacją notariatu

• kolegia notarialne wyłaniały z siebie izby notarialne; izby nadzorowały urzędowanie notariuszy, współdziałały w obsadzaniu posad notarialnych, prowadziły listy notariuszy, przyjmowały i rozstrzygały skargi na notariuszy i wykonywały szereg innych czynności administracyjnych

3. Samorząd gospodarczy w Drugiej Rzeczpospolitej

• samorząd gospodarczy stanowił w II RP przymusową organizację osób, prowadzących w określonej dziedzinie działalność gospodarczą

• utworzenie samorządu gospodarczego przewidywała konstytucja marcowa

• proklamowała ona powstanie izb rolniczych, przemysłowo - handlowych, rzemieślniczych oraz izb pracy (robotniczych)

• przewidywała dwustopniową organizację samorządu gospodarczego i możliwość połączenia izb w Naczelną Izbę Gospodarczą

• NIG miała zajmować się koordynacją działalności samorządu gospodarczego; nie zdołano jednak utworzyć w II RP tej izby jak i nie powołano do życia Izby Pracy

• w latach1927 - 1928 dokonała się częściowa unifikacja samorządu gospodarczego

• powołano do życia i uregulowano prawnie działalność izb przemysłowo - handlowych i izb rolniczych

• posiadały one osobowość prawną

• reprezentowały i broniły interesów gospodarczych swoich członków

• podejmowały inicjatywy i popierały rozwój życia gospodarczego

• wykonywały w pewnym zakresie funkcje zlecone państwowej administracji gospodarczej

• izby często prowadziły szkoły zawodowe

• posiadały własną organizację

• organami uchwałodawczymi były rady pochodzące częściowo z wyborów, a częściowo z nominacji dokonanej przez właściwego ministra

• organami wykonawczymi były zarządy, na czele izb stali dyrektorzy lub prezesi, kierujący wykonaniem uchwał izb

• izby przemysłowo - handlowe powoływała Rada Ministrów (w 1935r. było ich 10)

• izby rzemieślnicze powoływał Minister Przemysłu i Handlu (1935 - 17) - przejęły one część dawnych funkcji cechów rzemieślniczych

• izby rolnicze powoływał Rada ministrów (1935 - 13) - zajmowały się nie tylko rolnictwem, lecz także leśnictwem, ogrodnictwem, hodowlaną zwierząt i ryb oraz wytwórczością związaną bezpośrednio z rolnictwem

• izby posiadły nie tylko swoje jednostki terytorialne, lecz również ogólnokrajowe - Związek Izb Przemysłowo - Handlowych, Związek Izb Rzemieślniczych; ogólnopolski zasięg miał także Związek Izb i Organizacji Rolniczych, działający jednak w formie stowarzyszenia zarejstrowanego

4. Samorząd zawodowy w Drugiej Rzeczpospolitej

• samorząd zawodowy łączył w II RP ludzi należących do tego samego zawodu

• izba adwokacka (1938)

• izba notarialna (1933)

• izba lekarska (1934)

• izba lekarsko - dentystyczna (1938)

• izba aptekarska

• izba lekarsko - weterynaryjna

• zawody medyczne posiadały zarówno reprezentacje terytorialne, jak i reprezentacje ogólnokrajową - Naczelna Izba Lekarska, Naczelna Izba Lekarsko - Dentystyczna, Naczelna Izba Lekarsko - Weterynaryjna, Naczelna Izba Aptekarska

• organizacja izb opierała się na organach uchwałodawczych, zarządzających, rewizyjnych oraz dyscyplinarno - sądowych

• organami uchwałodawczymi były przeważnie walne zebrania radców albo rady

• organami zarządzającymi były zarządy

• kontrolę działalności finansowej i gospodarczej izb oraz ich organów wykonywały komisje rewizyjne

• nad prawidłowym wykonywaniem zawodów czuwały sądy dyscyplinarne

1. Już w pierwszej połowie XIX w. działały w Królestwie Polskim izby handlowe i rękodzielnicze

2. W Prusach w drugiej połowie XIX w. Samorząd gospodarczy reprezentowały izby: przemysłowo - handlowe, rolnicze i rzemieślnicze

3. Samorząd adwokacki w XIX w. rozwinął się m.in. w Prusach, Austrii, a nawet w Rosji, z wyjątkiem obszaru Królestwa Polskiego

4. Bardzo dobrze zorganizowany był samorząd notarialny w Austrii

5. W II RP zunifikowano samorząd gospodarczy, tworząc izby przemysłowo - handlowe, rolnicze, a później - rzemieślnicze

6. Samorząd gospodarczy posiadał w II RP jednostki terytorialne i ogólnokrajowe

7. W ramach samorządu zawodowego powstały w II RP izby: adwokacki, notarialne, lekarskie, lekarsko - dentystyczne, aptekarskie i lekarsko - weterynaryjne

KONTROLA ADMINISTRACJI

1. Kontrola administracji - uwagi wstępne

• kontrola wewnętrzna administracji - władze wyższego stopnia czuwały nad wykonaniem swych własnych zarządzeń

• w XIX w. pojawiły się państwowe organy kontrolne, usytuowane poza pionem administracji - państwowa kontrola administracji

• w XX w. kontrolę powierzono różnym instytucją kontrolującym i zaczęto podejmować w różnych formach

2. Rozwój odpowiedzialności państwa

• panujący w XIX w. królowie i cesarze z reguły byli władcami nieodpowiedzialnymi - nie mogli być usunięci ani sądzeni przez jakąkolwiek instytucję państwową

• w XIX w. pojawił się wymóg kontrasygnaty ministrów - oznaczało to przerzucenie odpowiedzialności z działalność nietykalnego monarchy na ministrów

• odpowiedzialność prezydentów w republikach:

• Trzecia Republika Francuska

• głowa państwa nie odpowiadała politycznie

• akty prezydenta kontrasygnowali ministrowie

• prezydent ponosił odpowiedzialność za zdradę główną, a więc odpowiedzialność konstytucyjną

• oskarżała go izba niższa parlamentu - Izba Deputowanych, a sądził Senat

• Republika Weimarska

• prezydent odpowiadał tylko prawnie, za zawinione złamanie konstytucji lub ustawy Rzeszy

• w stan oskarżenia mogli go postawić posłowie, przy czym uchwała sejmu wymagała kwalifikowanej większości głosów takiej samej, jakiej wymagano dla zmiany konstytucji

• prezydent nie ponosił odpowiedzialność politycznej

• wszystkie zarządzenia i rozporządzenia prezydenta wymagały dla swej ważności kontrasygnaty kanclerza lub ministra, którzy w ten sposób brali na siebie odpowiedzialność za akty prezydenta przed parlamentem

3. Początki odpowiedzialności politycznej ministrów

• przesłanka odpowiedzialności politycznej - przekonanie organu decydującego o odpowiedzialności (monarchy lub parlamentu), że osoba piastująca urząd nie jest w stanie, z pewnych powodów, podołać swoim obowiązkom

• odpowiedzialność polityczna - odpowiedzialność za celowość polityki czy trafność działań, choćby najzupełniej zgodnych z prawem, podporządkowanej osoby lub jednostki organizacyjnej

4. Rozwój odpowiedzialności parlamentarnej rządu

• zasada odpowiedzialności politycznej rządu przed parlamentem wykształciła się w Anglii w XVIII w.

• w XIX w. lub na początku XX wieku stała się w Europie klasyczną funkcją legislatywy

• jej celem było bezpośrednie oddziaływanie parlamentu na rząd i nadzorowany przez rząd aparat państwowy, po to, by działały one zgodnie z prawem i efektywnie

• kontrola parlamentarna - wykonywana jest przez parlament jako całość, jak również przez jego izby, komisje lub parlamentarzystów indywidualnie

• kontrola ta zależy od stopnia demokratyzacji ustroju państwa

• do form kontroli parlamentarnej zaliczamy: uchwalanie budżetu i kontrolę jego wykonania oraz interpelacje i zapytanie członków rządu

• Anglia

• narodziny kontroli parlamentarnej wiąże się z powstałą w Anglii w XVIII w. praktyką kierowania prze posłów interpelacji, adresowanych do urzędników królewskich oraz praktyką odrzucania rządowych projektów ustaw

• już w XVIII w. ministrowie odpowiadali solidarnie przed parlamentem za działalność własną i króla, któremu kontrasygnowali akty

• zakwestionowanie polityki jednego lub kilku ministrów następowało w formie uchwalonego przez parlament wotum nieufności i powodowało dymisję całego gabinetu: premiera i ministrów

• Francja

• w pierwszej połowie XIX w. pojawił się system parlamentarno - gabinetowy

• rząd francuski musiał mieć poparcie parlamentu, a posłowie zdobyli prawo interpelacji

• Trzecia Republika Francuska

• odpowiedzialność parlamentarną i solidarną Rady Ministrów ustanowiła konstytucja z 1875r.

• nie określała ono procedury tej odpowiedzialności, ale odpowiednie mechanizmy pojawiły się w praktyce politycznej, a następnie zostały unormowane prawnie

• członkowie parlamentu mogli kierować do każdego ministra pytania, a ten nie mógł uchylić się od odpowiedzi, chyba że ze względu na interes publiczny

• wprowadzono interpelacje, nad którymi odbywały się w parlamencie dyskusje i głosowania prowadzące do wyrażenia ministrowi wotum zaufanie lub nieufności

• Republika Weimarska

• stojący na czele kanclerz oraz ministrowie potrzebowali zaufania parlamentu dla pełnienia swych urzędów

• każdy z nich musiał ustąpić, jeżeli parlament w drodze uchwały odmówił im zaufania

• za zawinione złamanie konstytucji lub ustawy kanclerz i ministrowie odpowiadali przed Trybunałem Rzeszy

• wniosek o postawienie w stan oskarżenia wymagał uchwały sejmu powziętej kwalifikowaną większością głosów

5. Kontrola państwowa nad finansami w XIX w.

• Francja

• we Francji absolutnej działało kilkanaście specjalnych urzędów kontrolujących rachunki i kasjerów

• nowoczesną kontrolę państwową stworzył Napoleon

• w 1807r. powstała Izba Obrachunkowa, miała ona charakter kolegialny i skupiała kontrolę wszystkich kas i rachunków państwa

• cechą charakterystyczną Izby Obrachunkowej było badanie samej legalności wypłat - Izba kontrolowała zatem, czy w danym roku nie doszło do przekroczenia budżetu i czy dokonane wydatki były przewidziane w budżecie

• Księstwo Warszawskie

• w 1808r. utworzono Główną Izbę Obrachunkową - stanowiła ona organ kolegialny i podlegała bezpośrednio królowi, który wybierał asesorów spośród podwójnej liczby kandydatów przedstawionych przez departamenty

• zadaniem Izby była kontrola finansowa kas publicznych

• przepisy pozwalały izbie nie tylko kontrolę formalno - rachunkową, lecz również na wgląd w merytoryczną stronę gospodarki finansowej

• Królestwo Kongresowe

• Główną Izbę Obrachunkową przemianowano na Najwyższą Izbę Obrachunkową

• konstytucja zapewniła izbie niezależność od wszystkich władz poza królem

• najwyższy nadzór nad izbą sprawował Namiestnik

• izba stanowiła ciało kolegialne i decydowała większością głosów - komplet prawny tworzyło 3 urzędników

• działalność Izby polegała na sprawdzaniu stanu funduszów, ksiąg rachunkowych, rachunków wszędzie tam, gdzie wydawano publiczne pieniądze

• Anglia

• instytucje kontroli finansowej zorganizowano ostatecznie w 1866r. w postaci jednego urzędu Kontrolera Generalnego

• urząd ten był nie zależny od rządu

• tylko parlament mógł usunąć mianowanych przez króla Kontrolera Generalnego i jego zastępcę

• kontrola finansowa obejmowała zarówno kontrolę wstępną (wypłat), jak i następną (sprawozdań z wydatków)

• Prusy

• w 1872r. powołano Najwyższą Izbę Obrachunkową - niezależną i kolegialną instytucję kontroli finansowej

• członkowie izby byli nieusuwalni

• izba zajmowała się kontrolą rachunków pod względem legalności, a ponadto - oszczędności i celowości

6. Inne formy zewnętrznej kontroli administracji

• Rosja

• w XVII car zorganizował szczególny organ zewnętrznej kontroli administracji w postaci prokuratury, usytuowanej obok Senatu

• na czele tej prokuratury stanął generał - prokurator (generalny prokurator), mianowany przez cesarza i jemu bezpośrednio podległy

• generał - prokurator kierował i nadzorował pracę Senatu

• przez jego ręce przechodziły wszystkie sprawy wpływające do Senatu, a on sam mógł wyrazić sprzeciw wobec decyzji Senatu

• sprawował w imieniu absolutnego monarchy, nadzór nad sądownictwem i administracją

• wykonywał go za pośrednictwem podległych mu bezpośrednio prokuratorów

• prokuratorzy mieli prawo sprzeciwu wobec decyzji organów, przy których zostali ustanowieni, np. organów lokalnych

7. Kontrola administracji w Drugiej Rzeczpospolitej

• głównym organem kontroli państwowej była Najwyższa Izba Kontroli

• powołano ją do życia w 1919r., a jej działalność unormowano w 1921r. w ustawie o kontroli państwowej

• była organem kolegialnym, niezależnym od rządu

• na czele izby stal Prezes, mianowany przez Prezydenta RP na wniosek premiera

• Prezes miał stanowisko równorzędne z ministrami, ponosił podobną odpowiedzialność (parlamentarną i konstytucyjną), a nawet brał udział w posiedzeniach rządu poświęconych sprawom kontroli

• do izby należała kontrola całej administracji publicznej pod względem finansowym

• badała zamknięcia rachunków państwa oraz rokrocznie przedstawiała Sejmowi wniosek o absolutorium stwierdzał prawidłowość gospodarki finansowej państwa

• kontrolując instytucje dotowane przez Skarb Państwa badała legalność, celowość oraz efektywność ich działalności

• kontrolę parlamentarną nad działalnością rządu - Prezesa Rady Ministrów i ministrów - sprawował Sejm

• Sejm miał prawo żądać ustąpienia rządu lub ministra

• możliwa była zarówno solidarna odpowiedzialność polityczna ministrów, jak i ich indywidualna odpowiedzialność polityczna

• wyłącznie Sejm był organem kompetentnym do pociągnięcia do odpowiedzialności parlamentarnej, konstytucja marcowa odmawiała tego uprawnienia senatowi

• Sejm pociągał ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej zwykłą większością głosów przy zwykłym quorum, a konstytucja nie wymagała żadnej specjalnej procedury w tym zakresie

• w ciągu trzech 3 dni wniosek Sejmu podlegał rozpatrzeniu przez Senat; kiedy Senat wypowiedział się za wnioskiem Sejmu, Prezydent RP odwoływał rząd lub ministra albo też rozwiązywał obie izby parlamentarne

• kontrola parlamentarna wyrażała się też w możliwości pociągnięcia premiera lub ministra do indywidualnej odpowiedzialności konstytucyjnej

• postawienie ministra w stan oskarżenia następowało na podstawie uchwały Sejmu, podjętej kwalifikowaną większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów

• rozpoznanie sprawy i wydanie wyroku należało do Trybunału Stanu

• innymi formami kontroli parlamentarnej były

• interpelacje - kierowane były przez posłów do rządu lub do poszczególnych ministrów; w ciągu 6 tygodni minister miał obowiązek udzielenia odpowiedzi lub umotywowania braku rzeczowej odpowiedzi; każda odpowiedź mogła stać się przedmiotem dyskusji lub uchwały sejmowej

• zatwierdzenia rachunków państwowych - następowało corocznie i kończyło się udzieleniem rządowi absolutorium

• kontrola nad długami państwowymi

• powoływanie nadzwyczajnej komisji dla zbadania szczególnej sprawy

• kontrola opinii publicznej

• wynikała ona z zagwarantowanej konstytucyjnie wolności prasy

• była jednym z najważniejszych i najskuteczniejszych narzędzi kontroli administracji

• przeciwdziałała nadużyciom i bezprawnym działaniom władz administracyjnych

• kontrola wewnętrzna administracji sprawowana była w ramach nadzoru i kierownictwa

• administrację rządową zorganizowano w państwie na zasadzie hierarchii

• władze wyższe, czyli władze II instancji, wykonywały w stosunku do władz niższych, tj. władz I instancji, szereg uprawnień hierarchicznych - polegały one w szczególności na obsadzie urzędów, kierowaniu mini oraz nadzorze nad ich działalnością

• władze wyższe obsadzały podległe sobie stanowiska - następowało to z reguły na podstawie nominacji

• władze wyższe kierowały działalnością władz wyższych - środkami kierownictwa były instrukcje o charakterze ogólnym, polecenia służbowe o charakterze indywidualnym

• władze wyższej instancji wykonywały nadzór nad podległymi urzędami

• czyniły to z własnej inicjatywy lub na wniosek skarżącego się obywatela

• jedną z form nadzoru było rozpatrywanie zażaleń obywateli na akty niższych urzędów - każdy obywatel miał prawo wniesienia takiego zażalenia do władz II instancji

• środkami nadzoru były inspekcje, żądanie przedłożenia akt każdej dowolnej sprawy, toczącej się w urzędzie podwładnym (tzw. rekwizycja akt) oraz żądanie periodycznych sprawozdań

• uprawnienia wynikające z kierownictwa i nadzoru mogły w rezultacie doprowadzić do zmiany lub skasowanie nielegalnych lub niecelowych aktów wydanych przez urzędy podległe

• inną konsekwencją kierownictwa i nadzoru mogło być pociągnięcie podległego urzędnika do odpowiedzialności służbowej z powodu naruszenia obowiązków służbowych

• kontrola wewnętrzna uruchomiana w toku instancji tj. w razie odwołania się do wyższej instancji przez osobę, zarzucającą naruszenie jej praw wyniku decyzji administracji

• odwołanie - zainteresowany obywatel mógł domagać się usunięcia domniemanego naruszenia prawa; odwołujący mógł żądać zbadania, czy jest zgodna z prawem, czy nie doszło do nadużycia swobodnego uznania lub do błędnej wykładni

1. Dziewiętnastowieczni władcy byli z reguły nietykalni i nieodpowiedzialni

2. Prezydenci w europejskich republikach podlegali wyłącznie odpowiedzialności konstytucyjnej (prawnej)

3. Zasadniczą formą kontroli ministrów w XIX w. była ich odpowiedzialność polityczna przed monarchą i ewentualnie odpowiedzialność konstytucyjna przed parlamentem lub specjalnym trybunałem

4. Odpowiedzialność polityczna rządu przed parlamentem wykształciła się w Anglii w XVIII w., a w Europie kontynentalnej rozpowszechniła się w Anglii w XVIII w., a w Europie kontynentalnej rozpowszechniła się po I wojnie świtowej

5. Izby obrachunkowe powstały w XIX w. jako organy kontroli wewnętrznej administracji, lecz z czasem uległy uzależnieniu od parlamentu

6. Absolutni władcy rosyjscy zorganizowali szczególny pion zewnętrznej kontroli administracji w postaci tzw. prokuratury

7. W II RP zorganizowano, obok kontroli wewnętrznej administracji, jej kontrolę zewnętrzną w postaci kontroli państwowej (NIK - u), parlamentarnej (Sejmu), sądowej oraz kontroli opinii publicznej

SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

1. Sądownictwo administracyjne - uwagi ogólne

• pierwsze przejawy sądowej kontroli działania administracji publicznej pojawiły się już w XIX - wiecznym państwie policyjnym

• sprawy majątkowe, uznawane za cywilne rozpatrywane były przez sądy powszechne, działające na podstawie procedury cywilnej i w ten sposób kontrolujące administrację

• w wielu krajach do dzisiaj sądy powszechne sprawują kontrolę administracji, nie powołano tam sądów administracyjnych - Wielka Brytania, kraje anglosaskie i skandynawskie

• nowoczesne sądy administracyjne w Europie powstały w XIX w.

• najpierw wprowadzono postępowanie sporno - administracyjne - sprawy rozstrzygały kolegialne organy administracyjne; korzystały one z pewnej niezależności w orzecznictwie, a postępowanie przed nimi wzorowano na procedurze cywilnej

• powołanie sądów administracyjnych należało do głównych instytucji ustrojowych państwa konstytucyjnego i państwa prawa

2. Systemy i modele sądowej kontroli administracji

• w XIX w. ukształtowały się dwa podstawowe systemy sądowej kontroli administracji

• system angielski

• sporne sprawy administracyjne rozpatrywały sądy powszechne

• system kontynentalny vel francuski

• powołano osobne, niezawisłe, powołane specjalnie w tym celu sądy administracyjne

• w XIX w. wykształciły się modelowe rozwiązania sądownictwa kontynentalnego

• francuskie

• austriackie

• pruskie

3. Właściwość sądów administracyjnych

• uprawnienia sądów administracyjnych może określać:

• klauzura generalna

• klauzura enumeracyjna

• metoda mieszana

• generalna klauzura kompetencyjna

• przyznawała sądowi administracyjnemu właściwość do rozpatrywania skarg na wszystkie decyzje wydane przez organy administracyjne i naruszające prawo

• niekiedy uzupełniało ją szczegółowe wyliczenie spraw wyłączonych spod sądownictwa administracyjnego

• swobodne uznanie - pozostawiony organom administracyjnym pewien margines swobody działania, kiedy to organ wydawał lub też nie wydawał decyzji, kierując się np. względami polityki, interesu publicznego czy słuszności

• zaleta generalnej klauzuli kompetencyjnej - umożliwienie pełnej ochrony prawnej

• wada - brak ostrości; klauzula może prowadzić do sporów co do organu właściwego do rozpoznania sprawy i konsekwencji rodzi potrzebę powołania sądów kompetencyjnych

• łączyła się przeważnie z systemem kasacji

• kontrola sądu kasacyjnego miała charakter czysto formalny - sąd ten nie wchodził w słuszności zaskarżonej decyzji, lecz badał tylko ewentualne nadużycie prawa; sąd kasacyjny mógł zaskarżoną decyzję utrzymać w mocy lub - gdy naruszała ona prawo - uchylić ją

• enumeracyjna klauzula kompetencyjna

• polegała na szczegółowym wyliczeniu spraw podlegających sądownictwu administracyjnemu

• jej zaletą jest całkowita jasność co do tego, jak daleko sięga sądowa kontrola administracji

• nie pojawiał się tu problem decyzji wydanych w zakresie swobodnego uznania, bowiem ustawodawca szczegółowo wskazywał zakres kontroli sądowej

• wada polegała na zapewnieniu ochrony prawnej mniejszej liczbie spraw

• łączyła się z systemem rewizji

• sąd rewizyjny badał słuszność zaskarżonej decyzji, sprawdzając, czy nie doszło do nadużycia władzy; sąd przeprowadzał postępowanie dowodowe i posiadał prawo zmiany zaskarżonej decyzji

4. Sądownictwo administracyjne we Francji

• w okresie absolutyzmu kontrola administracji należała do panującego

• w radzie królewskiej jedna z sekcji zajmowała się, obok spraw administracyjnych, skargami na działania administracji, w tym skargami na decyzje intendentów

• w 1799r. powołano Radę Stanu - organ opiniodawczy i doradczy pierwszego konsula, a następnie cesarza Francuzów

• pełniła ona, obok zadań administracyjnych i opiniodawczych - również funkcję najwyższego sądu administracyjnego

• członków Rady Stanu mianował pierwszy konsul, a następnie cesarz, on też zatwierdzał wyroki rady

• rady prefekturalne - spełniały one obok funkcji doradczych i opiniodawczych prefektów - rolę sądów administracyjnych I instancji

• Rada Stanów działał przez cały okres rządów Napoleona w podwójnej roli - jako organ administracyjny i przygotowujący projekty ustaw oraz jako sąd administracyjny - po upadku Napoleona działania rady reformowano - dążono do nadania Radzie charakteru sądu administracyjnego w ścisłym znaczeniu

• po upadku II Cesarstwa Radę Stanu rozwiązano

• powołano ją ponownie w 1872r. ustalając jej nowe kompetencje

• na czele jej stanął jako przewodniczący Minister Sprawiedliwości

• składał się z kilkudziesięciu członków, mianowanych przez prezydenta Francji i nieusuwalnych

• dzieliła się na kilka sekcji, z których większość miała uprawnienia administracyjne, a jedna sekcja sprawował sądownictwo administracyjne

• zaczęła wydawać orzeczenia sądowe samodzielnie, bez konieczności przedkładania ich do zatwierdzenia głowie państwa

• orzekała w II, a w niektórych wypadkach - w I instancji

• sądami administracyjnymi I instancji były nadal rady prefektury; od 1926r. zaczęły działać jako organy właściwe dla kilku departamentów, stając się radami międzydepartamentalnymi

• francuskie rady prefekturalne oraz Rada Stanu rozpatrywały początkowo spory administracyjne, przeważnie spory administracyjne, przeważnie spory majątkowe - później spory te przekazano sądom powszechnym jako sprawy prywatno - prawne

• właściwości rad prefekturalnych określono enumeratywnie

• właściwość Rady Stanu określano częściowo przy pomocy klauzuli generalnej

• sądy administracyjne francuskie rozpoznawały 2 typy spraw; stosownie do tych typów wyróżniano

• skargę kasacyjną (o uchylenie aktu administracyjnego)

• pełne oskarżenie (o samo odszkodowanie za błędy administracji)

5. Sądownictwo administracyjne w Księstwie Warszawskim

• w Księstwie Warszawskim przyjęto model francuskiego

• pierwsze postanowienia w tej sprawie zawierała już konstytucja Księstwa, ale ostatecznie regulacje przyniósł dekret z 1810r.

• o wyłączeniu sprawy spod sądownictwa powszechnego i jej poddaniu sądownictwu administracyjnemu decydował nie sam rodzaj sprawy, lecz fakt, że jedną ze stron był organ administracji lub instytucja publiczna

• sądownictwo administracyjne w I instancji wykonywały funkcjonujące w departamentach rady prefekturalne

• rozpatrywały one przeważnie prośby osób prywatnych o ulgi podatkowe w nadzwyczajnych wypadkach oraz spory między osobami prywatnymi a władzami administracyjnymi lub przedsiębiorcami robót publicznych

• nie wydano przepisów o postępowaniu przed radami prefekturalnymi - odpowiednia procedura wykształciła się w praktyce

• Rada Stanu

• stanowiła jeden z centralnych organów rządowych Księstwa

• współdziałała w ustawodawstwie oraz była sądem kasacyjnym i administracyjnym

• jako sąd administracyjny działała głównie w II instancji

• rozstrzygała odwołania od decyzji rad prefekturalnych

• w I instancji Rada Stanu rozpoznawała spory z umów zawartych przez samych ministrów na potrzeby całego kraju

• nie dopuszczano odwołań od decyzji ministerialnych

• procedura postępowania była podobna do procesu cywilnego, rozprawy jednak nie były jawne, obowiązywał przymus adwokacki, a orzeczenia nazywano decyzjami, a nie wyrokami

6. Sądownictwo administracyjne w Królestwie Polskim

• konstytucja Królestwa Polskiego nie zawierała żadnych przepisów o sądownictwie administracyjnym lecz Królestwo odziedziczyło po Księstwie Warszawskim Radę Stanu oraz rady prefekturalne

• w I instancji działały początkowo rady prefekturalne, a następnie komisje wojewódzkie, przemianowane po powstaniu listopadowym na rządy gubernialne

• Rada Stanu początkowo wykonywała sądownictwo administracyjne za pośrednictwem tzw. Delegacji Administracyjnej

• delegacja była drugą i ostatnią instancją odwoławczą od decyzji sądowo - administracyjnych podjętych w I instancji

• rozstrzygała m.in. prośby osób prywatnych o ulgi podatkowe, spory wynikające z dzierżawy dóbr koronnych czy narodowych oraz spory z kontraktów, zawartych przez władze administracyjne z przedsiębiorcami

• rozwiązano ją w 1822r., sądownictwo administracyjne powróciło do Rady Stanu

• po powstaniu listopadowym Rada Stanu przestała działać, jej sprawy przejęła wkrótce tzw. Ogólne Zebranie Departamentów Warszawskich Rządowego Senatu

7. Sądownictwo administracyjne w Rosji

• w absolutnej Rosji przez cały wiek XIX nie istniało odrębne sądownictwo administracyjne

• skargi na decyzje administracyjne rozpatrywano w trybie wewnętrznym

• w guberniach ich rozstrzyganiem zajmowały się m.in. kolegialne urzędy, powołane do pewnych zadań administracyjnych, np. poboru rekruta czy uwłaszczenia chłopów

• w 1890r. utworzono w charakterze sądów administracyjnych urzędy gubernialne

• rozpatrywały one odwołania od wyroków sądów, do których w I instancji należały skargi na działania urzędników

• najwyższą instancję stanowił I Departament Senatu Rządzącego z siedzibą w Petersburgu

• przed skierowanie skargi do departamentu wyrażał na nią zgodę właściwy minister

• istniała możliwość zwrócenia się ze skargą lub prośbą wprost do samego cesarza

8. Sądownictwo administracyjne w Prusach

• właściwe sądownictwo administracyjne powołano w konstytucyjnej monarchii pruskiej

• zbudowano je w latach 1872 -188

• najważniejszym aktem prawnym była ustawa z 1875r, o ustroju sądów administracyjnych i spornym postępowaniu administracyjnym

• pruskie sądownictwo administracyjne było trójinstancyjne

• sądy I instancji - wydziały powiatowe - organy wykonawcze samorządu powiatowego; w wydzielonych miastach I instancję stanowiły wydziały miejskie - w ten sposób najniższą instancję sądowo - administracyjną powiązano z samorządem terytorialnym

• sądy II instancji - wydziały obwodowe - działały one na szczeblu rejencji

• najwyższą instancją sądową był Wyższy Trybunał Administracyjny z siedzibą w Berlinie

• trybunał oddzielono zarówno od administracji, jak i od sądów zwyczajnych

• orzekał on wyłącznie w składach zawodowych

• od sędziów wymagano fachowych umiejętności - połowa posiadała kwalifikacje sędziowskie, a druga połowa - administracyjne

• na czele trybunału stał prezydent

• trybunał mógł orzekać zarówno w I instancji i zarazem ostatniej, II, jak i III instancji, w zależności od rodzaju sprawy

• właściwość pruskich sądów administracyjnych określono przy pomocy metody mieszanej - klauzula enumeracyjna uzupełniała klauzula generalne, stosowana w sprawach policyjnych i skarbowych

• kompetencja pruskich sądów administracyjnych pozwalała na orzekanie w większości przypadków merytorycznie, w niektórych przypadkach sądy orzekały też kasacyjnie - procedura była pisemna, a sądy I instancji były organami egzekucyjnymi swoich orzeczeń

9. Sądownictwo administracyjne w Austrii

• powstało na podstawie konstytucji z 1867r.

• w 1875 r. powołano Trybunał Administracyjny z siedzibą w Wiedniu

• była to jedyna instancja sądowo - administracyjna

• trybunał składał się przeważnie z fachowców: połowa sędziów musiała posiadać kwalifikacje sędziowskie

• na czele trybunału stali : tzw. pierwszy i tzw. drugi prezydent

• właściwość trybunału określano przy pomocy klauzuli generalnej

• trybunał rozstrzygał skargi na sprzeczne z prawem (nielegalne0 decyzje administracyjne, które naruszały publiczne prawa podmiotowe osoby skarżącej - jednocześnie wyłączono spod jego kompetencji pewne sprawy, wyliczając je enumeratywnie - m.in. decyzje podejmowane na podstawie swobodnego uznania

• posiadał on wyłącznie uprawnienia kasacyjne wobec zaskarżonego aktu administracyjnego - mógł zaskarżoną decyzję uchylić i odesłać właściwemu organowi administracyjnemu do ponownego rozpoznania

10. Sądowa kontrola administracji w Anglii

• administrację kontrolują sądy zwyczajne

• akty wydawane przez administrację podlegają po pierwsze kontroli politycznej parlamentu, a po drugie - kontroli legalności, którą sprawują sądy angielskie

• sądy kontrolują czy akt wydano zgodnie z prawem, a więc czy organ administracyjny działał w granicach umocowania i czy postępował zgodnie z procedurą

• sądy korzystają z dużej swobody -mogą one m.in. nakazać organowi administracyjnemu wykonanie pewnej czynności lub też jej zakazać; mogą też uchylić lub zmienić zaskarżoną decyzję albo przyznać odszkodowanie za szkody wyrządzone działaniem administracji

• poza kontrolą sądów pozostają decyzje oparte na swobodnym uznaniu; nie mogą uchylać aktów normatywnych (ustawowych)

• trybunały administracyjne - wyspecjalizowane, kolegialne ciała kontrolne, złożone z różnej liczby członków pod przewodnictwem prawnika

• orzekają według zasad sądowych

• bardzo zróżnicowany jest przedmiot orzekania - niektóre trybunały np. trybunał ds. czynszów rozpatrują sprawy zbliżone do sporów cywilnych (wysokości czynszów)

• w praktyce trybunały rozpoznają dużą liczbę drobnych spraw, przeważnie z wyspecjalizowanych dziedzin administracji

• działają zazwyczaj szybciej i taniej niż sądy

11. Podsumowanie i próba oceny typów i modeli sądownictwa administracyjnego

• system angielski - obowiązuje kompetencja sądów powszechnych w rozstrzyganiu spornych spraw administracyjnych - zaletą tego modelu jest ścisłe oddzielenie od administracji

• system francuski - vel kontynentalny, odrębne sądownictwo administracyjne - zalety: gwarancja fachowości sędziów, umożliwienie kontroli państwa przez jednostkę; wadę stanowi zbliżenie i uzależnieni sądów administracyjnych od administracji

• model austriacki - obowiązuje jednoinstancyjność oraz generalna klauzula kompetencyjna; sądownictwo administracyjne jest tu kasacyjne

• model francuski - cechuje dwuinstancyjność i generalna klauzula kompetencyjne (dla II instancji); sądownictwo administracyjne stanowiło we Francji część kompetencji organów administracji państwowej

• model pruski - trójinstancyjność, właściwość określa się metodą mieszaną, której podstawą jest klauzula enumeracyjna; obowiązywał system rewizji; na szczeblu najniższym sądownictwo administracyjne stanowiło część kompetencji organów administracji samorządowej

12. Sądownictwo administracyjne w Drugiej Rzeczpospolitej

• konstytucja marcowa - przewidywała powołanie wieloinstancyjnego sądownictwa administracyjnego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele; deklarowała też udział czynnika obywatelskiego (obok sędziowskiego) w orzekaniu; sądownictwo administracyjne miało zajmować się badaniem legalności aktów administracji rządowej i samorządowej i w tym zakresie sprawować nadzór nad samorządem terytorialnym

• Najwyższy Trybunał Administracyjny - utworzono na mocy ustawy z 1922r.

• na mocy ustawy o NTA utrzymano istniejące sądy administracyjne niższej instancji na tereni byłego zaboru pruskiego

• w 1932r Prezydent RP wydał nowe rozporządzenie o NTA - zmiany dotyczyły głównie uprawnień nadzorczych nad NTA oraz usprawnienia prac trybunału, nadzór powierzono Prezesowi Rady Ministrów

• NTA

• składał się tylko z fachowców - Pierwszego Prezesa, Prezesów oraz sędziów (ich liczba systematycznie rosła)

• prezesów i sędziów trybunału mianował Prezydent RP na wniosek Prezesa Rady Ministrów spośród kandydatów wskazanych przez Zgromadzenie Ogólne sędziów NTA

• NTA korzystali z wszystkich konstytucyjnych gwarancji niezawisłości sędziowskiej

• dzielił się na izby - ich liczba wynosiła od 2 do 5, przy czym ostatecznie utrzymał się podział na 2 izby: ogólnoadministracyjną i skarbową, izby dzieliły się na sekcje

• właściwość NTA określała klauzula generalna

• kompetencja obejmowała badanie legalności wszystkich ostatecznych decyzji administracyjnych

• do właściwości nie należały sprawy dyscyplinarne, sprawy mianowania na stanowiska państwowe, dyplomatyczne, wojskowe oraz sprawy należące do sądów powszechnych

• stroną skarżącą przed NTA mogła być osoba fizyczna lub osoba prawna, „której prawo zostało naruszone lub na którą nałożono obowiązek bez podstawy prawnej”

• trybunał orzekał w składzie 3 sędziów, rozstrzygnięcie wątpliwego zagadnienia prawnego następowało w składzie 7 sędziów lub na zgromadzeniu ogólnym

• NTA był sądem kasacyjnym - mógł albo oddalić skargę albo uchwalić zaskarżony akt - sprawa wracała do organu administracyjnego, który w określonym terminie musiał wydać nowy akt, wyroki NTA były ostateczne

• orzecznictwo sądu koncentrowało się głównie na sprawach podatkowych i emerytalnych

• na mocy ustawy z 1935r. powołano na czas ograniczony : Inwalidzki Sąd Administracyjny

• był on związany organizacyjnie i pod względem zawodowego składu sędziowskiego z NTA

• zasiadali w nim ławnicy, powołani spośród obywateli - połowa spośród inwalidów wojennych, a druga spośród urzędników

• komplet orzekający tworzył zwykle sędzia zawodowy oraz po jednym ławniku z obu stron

• orzekał o legalności orzeczeń w sprawie zaopatrzeń inwalidów wojskowych i wojennych oraz osób pozostałych po inwalidach i poległych podczas służby wojskowej

• postępowanie toczyło się według przepisów obowiązujących przed NTA

• był sądem kasacyjnym, ale mógł również rozstrzygać merytorycznie

1. Istnieją dwa podstawowe typy sądowej kontroli administracji: angielski oraz kontynentalny vel francuski

2. W Europie kontynentalnej wykształciły się trzy modelowe rozwiązania sądownictwa administracyjnego: francuskie, austriackie, pruskie

3. Generalna klauzula kompetencyjna oznacza przyznanie sądowi prawa rozpatrywania skarg na wszystkie nielegalne decyzje administracyjne

4. Enumeracyjna klauzula kompetencyjna oznacza szczegółowe wyliczenie spraw podlegających sądowi administracyjnemu

5. Sądownictwo administracyjne we Francji narodziło się w 1799r., wraz z powołaniem Rady Stanu i rad prefekturalnych

6. Także w Księstwie Warszawskim sądami administracyjnymi były rady prefekturalne i Rada Stanu

7. Przez pewien czas pozostawiono sądy administracyjne w Królestwie Polskim

8. W Rosji sądy administracyjne powołano w 1890r.

9. W Prusach obie niższe instancje sądowe orzekały w udziałem obywateli, lecz trybunale administracyjnym w Berlinie zasiadali wyłącznie sędziowie zawodowi

10. Jedyny austriacki sąd administracyjny - wiedeński Trybunał Administracyjny konkurował w praktyce z Trybunałem Państwa

11. W Anglii administrację od wieków kontrolują sądy zwyczajne, obok których powołano trybunały administracyjne rozstrzygające drobne, specjalistyczne sprawy

12. W II RP już w 1922r. zaczął działać Najwyższy Trybunał Administracyjny, który był sądem kasacyjnym

13. W 1935r. zainaugurowano w II RP działalność Inwalidzkiego Sądu Administracyjnego

14. W trzech województwach: poznańskim, pomorskim i śląskim funkcjonowały przed wojną dwuinstancyjne sądy administracyjne

Historia Administracji XIX i XX w.

- 46 -

---