Maria Renata Mayenowa, Język, [w:] Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku pod red. Stefana Amsterdamskiego i in. T. I, Pojęcia i problemy wiedzy
o kulturze pod red. Antoniny Kłoskowskiej, Wrocław 1991, s. 87-109.

Wstępna definicja języka

Język jest czysto ludzkim, nieinstynktownym sposobem komunikowania myśli, uczuć i pragnień za pomocą systemu celowo produkowanych symboli, które w swej pierwotnej postaci mają charakter słuchowy i są produkowane przez tzw. „organa mowy” (Bernard Sapir, 1921).

Znak językowy

Signans - ciąg dźwiękowy (franc. signifiant).

Signatum - strona treściowa (franc. signifie).

Fonem i cechy dystynktywne

Np. i oraz y to może być jeden fonem.

Cecha miękkości i twardości spółgłosek jest w języku polskim istotną cechą służącą różnicowaniu znaczeń.

Język i mówienie

Odróżnienie języka jako zespołu tych jednostek i reguł, które pełnią funkcje różnicowania znaków i określają zasady ich łączenia w większe całości,
od mówienia (indywidualnego wypowiadania się, jednostkowych, konkretnych wypowiedzi), aktualizującego w sposób zgodny z indywidualnością mówiącego jednostki i reguły językowe w ścisłym znaczeniu tego słowa.

F. de Saussure:

język jest społeczny, mowa jednostkowa jest indywidualna

z punktu widzenia językoznawstwa język stanowi istotę rzeczy, mowa jednostkowa jest czymś „ubocznym i mniej lub bardziej przypadkowym”

język jest wytworem, który jednostka biernie przejmuje, mowa jednostkowa jest indywidualnym aktem i przejawem inteligencji mówiącego

Mowa jednostkowa nie jest całkowicie dowolnym i przypadkowym aktem woli
i inteligencji jednostki. Mówiący chce być rozumiany.

Noam Chomsky - pojęcie „kompetencji językowej” i „performacji”.

Niebiologiczny charakter znaków języka

Znaki językowe są „produkowane” przez tzw. narządy mowy, które jako część biologicznej struktury człowieka, służą zupełnie innym celom.

Sama złożoność ruchów aparatu mowy nie stanowi o instynktownym charakterze produkcji znaków językowych. Stanowi o nim zasadnicza właściwość, polegająca
na tym, że dźwięki językowe istnieją tylko w uwikłaniu w pewną relację - jako jedna strona językowych znaków, którym przypisane jest znaczenie, a znaczenie istnieje tylko jako druga strona językowych znaków, której przypisana jest charakterystyka dźwiękowa.

Nieistynktowność, niebiologiczność znaków językowych stanowi ich cechę zasadniczą, a zarazem ujawnia, jak w tym i innych zagadnieniach związanych
z językiem trudno jest o proste rozstrzygnięcia.

Język jako system

System stanowi zbiór elementów zorganizowany w taki sposób, że każdy element pozostaje w związku z innymi elementami i z całością, w której spełnia określoną funkcję.

Znaczenie wyrazu

Znaczenie wyrazu złożone jest z elementów prostszych i stanowi hierarchiczną strukturę.

Równoległość w budowie singans i signatum

Podwójna artykulacja

Język jest bardzo ekonomicznym systemem, pozwalającym z bardzo niewielkiej liczby jednostek dźwiękowego budulca tworzyć bardzo wielką liczbę znaków.

W budowie wypowiedzi językowej można wyróżnić dwa podstawowe poziomy:

elementy nie obdarzone bezpośrednim znaczeniem

jednostki obdarzone znaczeniem

Mówimy tu o podwójnej artykulacji.

Morfem

Morfem - najmniejsza obdarzona znaczeniem cząstka językowego znaku.

Systemowość słownika

Słownik każdego języka jest zbiorem najbardziej otwartym i stale uzupełnianym, zbiorem, którego jednostki w stosunkowo nie tak długich odcinkach czasu tracą
i zmieniają wartości znaczeniowe pod wpływem potrzeb wynikających z sytuacji kulturowych.

Teoria pola semantycznego Josta Triera

związki systemowe wiążą nie cały słownik danego języka, lecz te jego wyrazy, które należą do tematycznego pola

hipoteza: wyrazy danego języka pokrywają całą rzeczywistość, wszystkie pola semantyczne i nie nakładają się częściami swoich znaczeń na siebie

Ekonomia języka

Jakobson: znaki języka i reguły ich wiązania w zdania stanowią „prefabrykowany” dla użytkowników języka kod.

Do prefabrykowanych znaków należą cechy dystynktywne, fonemy, sylaby, morfemy, wyrazy, wyrażenia idiomatyczne, tzw. klisze, przysłowia, gotowe powiedzenia.

Istnieją też „prefabrykowane” matryce słowotwórcze i składniowe, które narzucają pewne modele.

Niejednolitość kodu - rozpada się on na subkody.

Idiolekt - cechy indywidualnie charakteryzujące „kod” mówiącego.

Klasyfikacja znaków

Charles Sanders Pierce - schematyczna klasyfikacja znaków: wyróżnienie trzech klas ze względu na stosunek między signans a signatum:

1. znaki, w których stosunek między signans a signatum polega na faktycznym podobieństwie, np. rysunki, fotografie

• diagram, w którym różnice wielkości pól i odległości odpowiadają różnicom wielkości lub następstwa przedstawionych zjawisk

• znaki, w których relacja między signans a signatum polega na faktycznej przyległości

• są to znaki, które same stanowią część tego, co znaczą

• symptomy (oznaki)

• symbole - znaki, w których stosunek między signans a signatum jest stosunkiem wyuczonej przyległości (imputet contignity); to np. znaki językowe

• symbole zawierające elementy ikoniczności

• takiej np., jaka występuje w nazwach o genezie dźwiękonaśladowczej

• takiej, której charakter jest diagramatyczny

• w konstrukcjach składniowych

Znaki języka odznaczające się obecnością elementu ikonicznego nazywa się symbolami ikonicznymi.

Do klasy symboli indeksalnych należą znaki języka, które Jakobson nazwał shifters (`przełączniki'), np. zaimki osobowe i wskazujące, morfemy gramatyczne czasowników i niektóre inne wyrazy okazjonalne.

Treść znaków jest zawsze ogólna.

Znaki o przeważającej relacji indeksalnej lub ikonicznej nie pozwalają
na metaforyzację lub znacznie tę możliwość ograniczają.




Przełączniki

Bardzo ważną możliwością, wyróżniającą język spośród innych znaków semiotycznych, jest możliwość operowania tzw. przełącznikami, głównie zaimkami osobowymi.

Przełączniki umożliwiają aktualizację języka i wprowadzenie elementów pragmatycznych, służą uruchomieniu uniwersalnych możliwości tkwiących w samej konstrukcji języka.




Możliwość mówienie o języku

Zdolność mówienia o języku i innych znakach - zdolność budowania komunikatów metajęzykowych.

Trzy istotne cechy języka jako systemu znaków przesądzają o jego komunikacyjnej doskonałości:


zasadnicza ogólność wartości znaczeniowych jego zasobów


zdolność mówienia o znakach


zdolność twórcza, zdolność wytwarzania nowych znaków




Funkcje komunikacyjne języka


referencjalna - dominuje w wypowiedziach, w których chodzi głównie
o zakomunikowanie sądów o świecie


ekspresywna - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest wyrażanie stanu mówiącego


impresywna - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest oddziaływanie na słuchacza


fatyczna - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest sprawdzanie trwania komunikacji


metajęzykowa - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest komunikowanie sądów o języku lub jego elementach


poetycka - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest budowanie wypowiedzi kierujących uwagę odbiorcy na samą wypowiedź

Wielofunkcyjne możliwości znaków.




Uniwersalia językowe

Język jako własność wszystkich społeczności ludzkich, i tylko ludzkich, ma w swojej budowie cały szereg cech, które uważa się za uniwersalne, przysługujące wszystkim językom jako systemom wynikającym z właściwości ludzkiego umysłu, porządkującego świat w pewien określony sposób.

Uniwersalia dotyczą głównie gramatyki, systemu bardziej zamkniętego i bardziej trwałego niż słownik.

Uniwersalia językowe objawiają się na wszystkich poziomach organizowanie ludzkiego języka, a w pewnym sensie także ludzkich komunikatów.

Za uniwersalne uważa się niektóre kategorie gramatyczne, np. podstawowe części mowy, kategorię liczby czy podstawowe konstrukcje składniowe.




Język a kultura

Sapir: język jest heurystyczny, jego formy narzucają pewne sposoby obserwacji
i interpretacji.

Współczesna szkoła niemiecka zajmuje się głównie analizą słownika - odbiciem
w nim wartości kulturowych społeczności mówiących danym językiem i wpływem
na ich myślenie i skalę wartości tego systemu pojęć, który jest zakorzeniony w ich słownictwie.

Wskazywanie w strukturze pól semantycznych poszczególnych języków zależności od warunków życia mówiących nimi narodów i od wytworzonych w danej kulturze wartości.

Rola języka w kulturze jest niezaprzeczalnie olbrzymia, choć nie zawsze sprowadza się do odbicia w języku-kodzie wartości istotnych dla danej społeczności
lub do narzucenia przez język owych wartości.




Podstawy analizy wypowiedzi

Do opisu mówienia konieczne staje się czysto komunikacyjne pojęcie struktury tematyczno-rematycznej.

Temat odpowiada temu, o czym się faktycznie w wypowiedzi mówi i co mówiący ocenia jako znane słuchaczowi.

Remat jest tym, co się o temacie orzeka, co ma uzupełnić wiedzę słuchacza
i co nie musi być gramatycznie orzeczeniem.




Zachowania językowe

Możliwość wypowiedzi performatywnych jest dana w samym kodzie języka: zapewniają ją niektóre wyrazy użyte w określonych formach. Formy te to tzw. przełączniki.

Wyrazy te to czasowniki, w których treści zawarta jest treść słowa mówić.
Jest to warunek konieczny, ale nie wystarczający; wystarczającego nie jesteśmy
w stanie podać.




S. 87.

S. 87, 88.

S. 88, 89.

S. 89, 90.

S. 90-92.

S. 92.

S. 93.

S. 93, 94.

S. 94, 95.

S. 95, 96.

S. 97.

S. 98, 99.

S. 99, 100.

S. 100, 101.

S. 101-103.

S. 103, 104.

S. 104-106.

S. 106, 107.

S. 107, 108.

---