ANTYKONCEPCJA I PRZERYWANIE CIĄŻY
U SUK I KOTEK
Ograniczenie zdolności rozrodczych u suk i kotek uwarunkowane jest przede wszystkim życzeniami właścicieli , którzy chcą , aby posiadanie samicy nie było związane z różnymi niedogodnościami i kłopotami wynikającymi z funkcji rozrodczych. Ponadto niechciane zwierzęta stanowią problem społeczny , a czasem ekologiczny , zwierzęta bezdomne są źródłem chorób odzwierzęcych , sprawcami zanieczyszczeń oraz zniszczeń w miejscach publicznych , co roku giną na świecie miliony niechcianych zwierząt
Antykoncepcja może być osiągnięta różnymi metodami , które uniemożliwiają połączenie się plemnika z komórką jajową . Dawniej metodą z wyboru była izolacja suki w okresie cieczki oraz w mniejszym stopniu zabiegi chirurgiczne . Ostatnio coraz większego znaczenia antykoncepcja przy użyciu środków farmakologicznych , których zdecydowaną większość stanowią hormony steroidowe zarówno naturalne jak i syntetyczne.
Nie można rozstrzygnąć , który sposób antykoncepcji jest lepszy czy hormonalna kontrola cyklu , czy też kastracja. Wybranie metody zależ nie tylko od rzeczywistego stanu pacjenta , ale również od sugestii i oczekiwań właściciela.
Największą zaletą antykoncepcji hormonalnej jest jej odwracalność polegająca na tym , że po zakończeniu terapii samice mogą „ wrócić'' do rozrodu. Nie dające się wykluczyć ryzyko operacji przy zabiegu kastracji oraz możliwość wystąpienia efektów ubocznych zdaje się również przemawiać na korzyść hormonów. Należy również pamiętać ze w przypadku antykoncepcji hormonalnej wymagana jest regularność iniekcji lub podawania tabletek. Ponadto preparaty hormonalne używane przez dłuższy czas lub stosowane niewłaściwie mogą prowadzić do schorzeń ginekologicznych związanych głownie z błoną śluzową macicy (zespół endometritis - pyometra), a także przyczyną zmian nowotworowych w obrębie gruczołów sutkowych. Wśród innych niedogodności związanych ze stosowaniem tego rodzaju antykoncepcji należy wymienić możliwość przyrostu masy ciała w wyniku zmorzonego odkładania tłuszczu przy nie zmienionym odżywianiu.
W długotrwałego blokowania cyklu chyba największe znaczenie mają preparaty progestagenowe o przedłużonym działaniu w formie iniekcyjnej , zawierające octan medroksyprogesteronu (MPA) wchodzący w skład preparatów: Depo-Promone, Suprestal, Provera, Perlutex oraz proligeston (PRG) obecny w preparatach: Delwosteron, Covinan. Preparaty te mogą także występować w postaci tabletki doustnej. Działanie tych substancji polega na hamowaniu wydzielania gonadotropin z przysadki (działanie antygonadotropowe)i tym samym nie dopuszczają do rozwoju pęcherzyków jajnikowych oraz zapobieganie owulacji. Progestageny są również inhibitorami produkcji estrogenów, dzięki czemu hamują objawy cieczkowe, a ponadto utrudniają transport nasienia w drogach rodnych. Oddziaływują także na błonę śluzową macicy, pobudzając gruczoły endometrium do zwiększonego wydzielania śluzu co może się przyczynić do powstania cystowatej hyperplazji błony śluzowej macicy, a w konsekwencji do endometritis lub ropomacicza. Dlatego hormony te należy podawać po raz pierwszy w anestrus, 3 miesiące po cieczce lub 2 miesiące po porodzie, najpóźniej 1 miesiąc przed spodziewaną cieczką. W tym czasie poziom estrogenów jest niski, a błona śluzowa macicy uległa już regeneracji. Podawanie progestagenów poza wymienionymi okresem zwiększa istotne ryzyko wymienionego wcześniej ropomacicza.
Octan medroksyprogesteronu (Depogeston) u suk podaje się przyjęty powszechnie sposób w dawce 50 - 70 mg lub 3 mg na 1 kg m.c. podskórnie lub domięśniowo. Pierwsza dawkę podaje się na około miesiąc przed spodziewana ruja a następnie co 5 miesięcy. Aplikacja w inny sposób nie daje zahamowania rui, lecz tylko przesuniecie jej w czasie z jednoczesnym nasileniem wystąpienia objawów cieczki i wzrostem płodności. Jest zjawisko podobne do postępowania w synchronizowaniu rui u samic zwierząt dużych (np. bydło). Przed podawaniem gestagenów i innych preparatów wymagane jest staranne zbieranie wywiadu klinicznego na temat regularności cyklu jajnikowego a także przeprowadzenia kontrolnych badań cytologicznych z rozmazów pochwowych (w cieczce wykonuje się kolejne badania cytologiczne w odstępach 3-4 dni).
Dotychczasowe zbierane informacje kliniczne u rui i suk wykazują brak wiarygodności w odniesieniu do informacji udzielanych przez właścicieli zwierząt, co stwarza w efekcie sytuacje zbyt późnego podawania leku i wystąpienia przedwczesnych cieczek z nasileniem objawów ruiowych. Stosowanie MAP u suk w ciąży nerwowej wymaga od lekarza doświadczenia klinicznego i endokrynologicznego. Ciąża nerwowa występuje u suk nieskutecznie pokrytych , jak i nie dopuszczonych do samca. Występują wówczas określone zmiany psychiczne i fizyczne u suki, które pojawiają się około 50-80 dniach od przebytej cieczki. Zmiany ogólne i miejscowe utrzymują się do 2-3 tygodni. Etiologia ciąży nerwowej dotyczy przedłużającej się czynności ciałek żółtych po przebytej cieczce. Wzrost progesteronu we krwi wpływa na proliferację i ewolucję tkanki śródmiąższowej gruczołów sutkowych.
Stosowanie porogestagenów w celu antykoncepcji może być przeprowadzane jako:
Zapobieganie cieczce czyli odwlekaniu cieczki, a polega na regularnym podawaniu progestagenów , co powoduje blokadę cyklu. Terapię należy rozpocząć w okresie spokoju płciowego lub 2 miesiące po porodzie co jak było już wspominane wyżej związane jest z odnową endometrium , kiedy nie doszło jeszcze do pełnej aktywności jajników - co ma miejsce po upływie 4-5 miesięcy od ostatniej cieczki. Problemem są jednak suki, które nie mają cieczki w regularnych 6-miesięcznych odstępach, dlatego istnieje potrzeba odczekania dwóch pierwszych cieczek w życiu danej samicy, aby nabrać orientacji co do regularności cyklu. Pomocna może nam się okazać cytologiczna ocena wymazów pochwowych, która ułatwia określenie fazy cyklu.
Podawanie preparatów zawierających MAP powtarzane co 6-miesięcy daje 85-95% skuteczności w zapobieganiu cieczki, a powtarzanie co 5-miesięcy daje 98% skuteczności. Polecane dawki to 50-100 mg na samicę w zależności od wielkości zwierzęcia. W przypadku stosowania preparatów zawierających proligeston dawka wynosi 20-30 mg na kg m.c. W celu zwęszenia działania preparatu, zaleca się ,żeby druga iniekcja miała miejsce 3 miesiące po pierwszej, natomiast trzecia 4 miesiące po drugiej, a następne podawać w odstępach 5 miesięcznych. Efektywność takiego podawania wynosi 97%.
Przesunięcie cieczki wykorzystywane jest, gdy spodziewana cieczka zbiega się w czasie z pewnymi wydarzeniami, które mogą stwarzać problemy dla właściciela. W takich przypadkach po podaniu progestagenu cieczka może zostać przesunięta o kilka dni, tygodni lub miesięcy. Zastosowanie znajdują tutaj preparaty iniekcyjne jak i tabletki doustne, przy czym należy pamiętać aby leczenie było podjęte jeszcze w anoestrus - co najmniej 2 tygodnie przed spodziewana cieczka. Przy zbyt późnym leczeniu może dojść do wystąpienia cieczki. W przypadku stosowania tabletek po zaprzestaniu ich podawania ruia pojawia się stosunkowo szybko po 1-2 tygodniach. Najprostszym postępowaniem jest podanie pojedynczej iniekcji długo działającego preparatu ale terapia prowadzona za pomocą tabletek może być przerwana w każdym momencie. Przy podawaniu iniekcyjnym termin następnej cieczki jest trudny do przewidzenia, okres oczekiwania może wynosić 4-6 miesięcy, a nawet 2-3 lata. Zalecane dawki są takie same jak w przypadku zapobiegania cieczce. W przypadku użycia tabletek zawierających MAP stosuje się zazwyczaj 5-10 mg na zwierze, przez okres1-3 tygodni.
Rozpoczęta cieczka może być przerwana poprzez podanie progestagenów. Wskazaniem do tego mogą być eliminacja objawów rui i związanych z nią kłopotów, ja również udział samic w wystawach i polowaniach. Do tego celu stosowane są preparaty doustne jak i jeden z długo działających związków - proligeston. Bardzo istotny jest termin rozpoczęcia terapii. Należy pamiętać ze dawka progestagenu do przerwania cieczki musi być wyższa niż do jej przesunięcia, w związku z czym istnieje większe ryzyko powstania metropatii. Przy leczeniu podejmowanym zbyt późno pod koniec proestrus lub w oestrus już w kilka dni po jego zakończeniu cieczka może pojawić się na nowo bez fazy ruiowej. Spowodowane jest to tym ze rozwijające się pęcherzyki zostają jedynie zahamowane w swym wzroście także po odstawieniu hormonu mogą się dalej rozwijać aż do stadium dojrzałości. Najczęściej stosowanymi progestagenami w formie tabletek są octan medroksyprogesteronu (MAP) i octan megestrolu (MA). Przerywanie cieczki osiąga się przez codzienne podawanie 10-20 mg MAP na zwierze przez 4 dni a następnie kontynuowanie terapii przez dalsze 12 dni w dawce 5-10 mg na sukę. MA należy podawać przez 8 dni 2,0-2,2 mg na kg m.c. zwierzęcia dziennie. Skuteczność tego postępowania sięga 92%. Jedynym długo działającym hormonem stosowanym do przerywania cieczki u suk jest proligeston. Objawy cieczkowe ustępują zwykle w ciągu 5 dni od zastosowania preparatu, a następna ruja przeważnie 3-9 miesięcy.
Należy stwierdzić ze stosowanie preparatów progestagennych powinno być raczej odradzane przy już rozpoczętej cieczce. O wiele bardziej skuteczniejsze i bezpieczniejsze dla zdrowia samic jest podejmowanie w odpowiednim czasie i odpowiednio dobranych dawkach - hormonalne zapobieganie ciąży.
Innym rodzajem antykoncepcji jest kastracja chirurgiczna polegająca na usunięciu jajników (ovariectomia) lub jajników i macicy (ovariohysterectomia). Pozwala na skuteczne uzyskanie trwałej niepłodności przez jednorazowy zabieg. Usuniecie tylko macicy (hysterctomia) nie blokuje cyklu i cieczki występują nadal. Podwiązywanie jajowodów nie daje także pełnej pewności zapobiegania ciąży i nie hamuje występowania cieczki. Usuniecie jajników jest zalecane u zwierząt młodych (5-8 miesięcy) przed wystąpieniem pierwszej cieczki. Jest to metoda propagowana w USA. Zaleta jej jest łatwość przeprowadzania zabiegu, istotne zmniejszenie częstotliwości nowotworów gruczołu mlekowego i nie występowanie ciąży urojonej. U zwierząt wcześniej kastrowanych opóźnia się zamkniecie nasad kości (dłuższe kończyny). Upośledzeniu ulega również zdolność uczenia się, dlatego nie stosuje się kastracji przed osiągnięciem dojrzałości płciowej u psów użytkowych. U suk starszych przeprowadza się ovariohysterectomie.
Przerywanie niechcianej ciąży jest uwarunkowane przede wszystkim ze pojawienie się niechcianego miotu staje się źródłem kłopotu dla właścicieli zwierząt. Metody przerywania ciąży obejmują mechanizmy zapobiegające zagnieżdżeniu się i rozwojowi zarodków lub powodują ewakuacje ciężarnej macicy. Podejmowanie działań powinno być poprzedzone istnieniem ciąży, dlatego tez przy przerywaniu wczesnej ciąży jest ustalenie czy rzeczywiście doszło do pokrycia samicy. W przypadkach wątpliwych powinno się pobrać wymaz pochwowy w celu wykonania badań cytologicznych.
U suk istnieje możliwość przerywania ciąży przez dokonanie ovarihysterectomii, czyli amputacji jajników i macicy wraz z płodami (amputatio ovariorum et uteri gravidi). To postępowanie powinno być oferowane tym właścicielom którzy nie życzą sobie w ogóle potomstwa od swych zwierząt. Zabieg powinien być przeprowadzony w pierwszej połowie ciąży (3-4 tydzień). Kiedy jest technicznie łatwiejszy i istnieje mniejsze ryzyko operacyjnych komplikacji. Pod koniec pierwszego miesiąca ciąży możliwe jest również chirurgiczne usuniecie samych płodów.
Farmakologiczne przerywanie wczesnej ciąży odbywa się przez uniemożliwienie implantacji zarodków, która u suk ma miejsce około 21-22 dnia po owulacji. Często stosowane w tym celu są estrogeny. Mechanizm działania estrogenów jest dwupłaszczyznowy: wywołują obrzęk i proliferację endometrium i opóźniają proces przechodzenia przez jajowód zapłodnionych komórek jajowych, powodują ich degenerację.
Stosowanie estrogenów prowadzić może do uszkodzenia szpiku, co prowadzi do leukocytozy i trombocytopenii, a ekstremalnie może prowadzić do śmierci zwierzęcia. Może także wystąpić przedłużająca się cieczka lub jej pojawienie się po zakończeniu kuracji. U samic przeznaczonych w przyszłości do rozrodu sugeruje się nie stosowanie estrogenów. Żeby zminimalizować efekty uboczne i osiągnąć jak najlepsze wyniki, powinno się rozpocząć terapię 2-4 dniu po niepożądanym pokryciu, ponieważ zbyt wczesna aplikacja może nie mieć wpływu na rozwój ciąży, a zbyt pozna sprzyja powstaniu metropatii. Częstotliwość wystąpienia metropatii można ograniczyć, jeżeli równolegle z podawaniem preparatów estrogennych aplikowane są odpowiednie leki homeopatyczne. Najczęściej stosowanymi estrogenami są benzoesan estradiolu oraz cypionian estradiolu. Benzoesan estradiolu można stosować u suk jednorazowo 2-3 dnia po niepożądanym kryciu, dawce 2-5 mg na samice albo trzykrotnie w przedziale 3-10 dzień dawce 0,5-3 mg w zależności od wielkości zwierzęcia. Benzoesan estradiolu występuje w Polsce w postaci preparatu mesalin.
Domaciczna infuzja roztworów vagothylu, 2-3 % węgla w ciągu kilku pierwszych dni po niechcianym pokryciu może zapobiec inplantacji zarodków poprzez wywołanie odwracalnych zmian w obrębie błony śluzowej macicy. Efektywność tej metody nie jest jednak zbyt wysoka.
Przy przerywaniu późnej ciąży to jest od około 30 dnia jej trwania praktyczne zastosowanie mogą mieć przede wszystkim preparaty prostaglandynowe oraz antagoniści dopaminy. Psy są gatunkiem dość wrażliwym na preparaty prostaglandynowe a różnice pomiędzy nieefektywną dawka luteolityczną, efektywną dawka luteolityczną a dawka letalną są bardzo małe. Innym problemem jest występowanie efektów ubocznych: niepokój, ślinotok, wymioty, hipotermia, biegunki, mimowolne oddawanie moczu przez okres do 3 godz. Po podaniu. W przypadku zatrucia lekiem symptomom tym towarzyszy znaczne przyspieszony oddech, niezborność ruchowa, rozszerzenia a następnie zwierzenie źrenic. W celu zmniejszenia efektów ubocznych zaleca się wcześniejsze podanie atropiny lub zapewnienie zwierzęciu ruchu.
Bromokryptyna pochodna sporyszowa nie tylko hamuje uwalnianie prolaktyny ale wykazuje działanie luteolityczne. Aplikacja tego związku ciężarnym sukom powoduje spadek poziomu progesteronu i poronienie. Innym inhibitorem prolaktynowym wykazującym działanie luteolityczne oraz poronne jest cabergolina, występująca pod nazwa Galastop. Glukokortykoidy powinny być brane pod uwagę jako potencjalne środki aborcyjne, ponieważ po ich podaniu w organizmie zredukowany jest poziom gonadotropin. Podanie deksametazonu w dawce 5 g 2 razy dziennie przez 10 dni powoduje śmierć i resorpcje płodu. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że glukokortykoidy wykazują działanie immunosupresyjne, jak również zaburzają funkcję kory nadnerczy, nie powinno się ich stosować do przerywania ciąży.
Metody przerywania ciąży powinny charakteryzować się wysoką skutecznością i muszą być bezpieczne dla zwierząt, zapewniając im dalszą zdrowotność i ewentualnie użytkowość rozpłodową.
Najczęściej stosowaną metodą antykoncepcji u kotów jest kastracja chirurgiczna, polegająca na usunięciu jajników (ovarieectomia) lub macicy i jajników (ovario hysterectomia). Podwiązanie jajników lub ich przecięcie nie jest zalecane ze względu na częste zmiany torbielowate jajników i możliwość zajścia w ciążę. Preparaty hormonalne stosowane są u kotów w mniejszym zakresie niż u suk.
Usunięcie macicy i jajników wykonuje się jak u suk z tą tylko różnicą, że nie zakłada się przewiązki na szyjkę macicy lub na pochwę przed szyjką macicy, ale na trzon macicy, aby nie podwiązać moczowodów.
Do farmakologicznego blokowania cyklu płciowego stosuje się doustnie krótkodziałające gestageny MAP, MA lub długodziałające MAP, proligeston w iniekcji s.c.. Podawanie hormonów powinno się rozpocząć przed sezonem rozrodczym lub 7 dnia po porodzie.
MAP w tabletkach (Provera) podaje się w dawce 5 mg na zwierzę jeden raz w tygodniu. MA (Pill'kan 5) jest stosowany w dawce 2,5 mg na zwierzę, również jeden raz w tygodniu. Po 18 miesiącach należy przerwać podawanie progestagenów na 2-3 miesiace.
Proligeston (Covinan, Delwosteron) stosuje się w dawce 100 mg na zwierzę s.c.. Drugą iniekcję podaje się po upływie 3 miesięcy, trzecia po upływie 4 miesiącach od drugiej i następne co 5 miesięcy. MAP w iniekcjach (Depo-Promone) podaje się w dawce 50 mg na zwierzę co 4 miesiące.
Długotrwałe stosowanie progestagenów bez wspomniany przerw może prowadzić do schorzeń macicy i gruczołu mlekowego. Kotki mogą przybierać na wadze i być bardziej osowiałe. Niekiedy mogą wystąpić biegunki i intensywny zapach moczu. Progestageny mogą również powodować supresję kory nadnerczy i sprzyjają rozwojowi cukrzycy.
Przerywanie ciąży. Metodą z wyboru jest operacyjne usunięcie macicy i jajników. W okresie ciąży zwiększone jest niebezpieczeństwo krwawienia. Począwszy od 40 dnia po kryciu możliwe jest przerwanie ciąży przez zastosowanie prostaglandyn lub kabergoliny. Naturalną prostaglandynę F2alfa (Lutalyse, Dinolytic, Enzoprost) stosuje się podskórnie w dawce 100-500 ug na kg m.c., analog PGF2alfa cloprostenol (Oestrophan-Spofa) w dawce 5-10 ug na kg m.c. przez 2-3 kolejne dni. Mogą wystąpić objawy uboczne jak niepokój, miauczenie, ślinienie się, biegunka, wymioty, drżenie mięsni.
Inhibitor prolaktyny kabergolina (Glastop) stosowany doustnie w dawce 5 ug na kg m.c. przez 3 dni powoduje ronienie, bez ujemnego wpływu na dalsza płodność kotek.
Prostaglandyny nie są w Polsce dopuszczone do stosowania u kotów.