Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła oraz wybór bajek politycznych

WSTĘP

I. MŁODOŚĆ I SZKOŁA ŻYCIA W MAGNACKIEJ SŁUŻBIE

Narodziny „powrotu posła”

Utwór najprawdopodobniej zaczął pisać Niemcewicz w początkach października. O końcu zaś informuje nas przypisek autora na końcu komedii: „Zakończono dnia 7 listopada 1790 r w Warszawie”.

Niemcewicz pisał pod presją, uzależnioną od zmiennej sytuacji międzynarodowej i układu wewnętrznych stosunków politycznych, pisał z intencją oddziaływania na ich przebieg.

Podejmując się pisania komedii na tematy aktualne Niemcewicz trafił na trudności ze względu na słabe doświadczenie pisarskie, jednak słaby warsztat rekompensowała dobra znajomość wielu środowisk i życia społecznego.

Dzieciństwo Niemcewicza

• Urodził się 16 lutego 1758 roku w Skokach koło Brześcia nad Bugiem

• Najstarszy z 15 dzieci Marcelego i Jadwigi z Suchodolskich

• Rodzina ziemiańska, ale zamożna

• W domu - staropolski obyczaj patriarchalny; ojciec- przesadnie religijny i przywiązany do księży

• Julian od najmłodszych lat kształtuje świadomość polityczną - jako 6-latek czyta ojcu gazety i przysłuchuje się dyskusjom na tematy polityczne.

• Rodzina Niemcewiczów związana politycznie z Familią Czartoryskich

Niemcewicz jako elew Korpusu Kadetów

• Obowiązkiem kadeta miłość i bojaźń wobec Boga

• Program nauki: przedmioty wojskowe, ścisłe i ogólnokształcące

• Egzamin końcowy w 1776 roku

Dworzanin Czartoryskich i pierwsze kroki literackie

• Od sierpnia 1777 roku tytuł porucznika, pod koniec tego roku Niemcewicz adiutantem dowódcy wojsk litewskich

• Niemcewicz towarzyszy Czartoryskiemu w krajowych podróżach, poznaje magnatów i szlachtę

• Tłumaczenia romansów francuskich: Historii sekretnej Jana de Bourbon, książęcia z Karansi oraz Historii Małgorzaty z Walezji, królowej Nawarry

Podróże Niemcewicza

• 1779: Litwa, Wołyń, Podole i Ukraina

• od 1780 podróże zagraniczne: Holandia, Austria

• 1784 - 1786: Austria (ponownie), Włochy, Francja, Anglia

• Pobyt Niemcewicza w Puławach, w znaczącym ośrodku kulturalnym i literackim

II. WOBEC ZADAŃ PUBLICZNYCH

Przed Sejmem Wielkim

Wiosną 1788 roku Niemcewicz wrócił do kraju, w którym wrzały przygotowania do nowego sejmu. W tym czasie w Polsce zaszedł zwrot w republikańskiej, ale szczerze patriotycznej opinii szlacheckiej. Niemcewicz po powrocie z podróży za poleceniem Czartoryskiego włączył się w akcję przedwyborczą i został posłem inflanckim.

Zadania stojące przed Sejmem Wielkim

- aukcja wojska do rozmiarów dających rękojmię obrony

- uchwalenie podatków zapewniających na to środki materialne

- wzmocnienie władzy wykonawczej i całego ustroju Rzeczypospolitej

- odzyskanie miejsca na arenie państw europejskich

- rozwiązanie spraw społecznych, chłopskiej i mieszczańskiej

Opinia publiczna i jej słudzy

Kołłątaj stworzył swoją Kuźnicę, urabiając opinię społeczną różnymi formami publikacji i propagandy w kierunku reform, a zwłaszcza w kierunku sojuszu posiadaczy ziemskich, postępowych magnatów i średniej szlachty z posiadaczami miejskimi. Niemcewicz biorąc aktywny udział w zakulisowych pracach sejmowych rozważających naczelne zagadnienia i przygotowujących projekty uchwał, nie tylko spotykał się z ludźmi postępu na płaszczyźnie ideowej, w poglądach na sytuację mieszczaństwa i chłopstwa, na sukcesję tronu i pozycję króla oraz władzy wykonawczej, nie tylko właściwie oceniał działalność Kuźnicy, ale i kontaktował się z nią.

III. SZERMIERZ W WALCE O OBRONĘ KRAJU

Na forum sejmowym

Sejmowa działalność Niemcewicza cieszyła się uznaniem opinii publicznej. Rola Niemcewicz nie ograniczała się wyłącznie do apeli. Dobrze zorientowany zabierał głos na forum sejmowym w najbardziej doniosłych, wymagających rozumu i odwagi sprawach, by przemówić gorąco do patriotyzmu, pozyskać niezdecydowanych.

Obrony Komisji Edukacji podjął się Niemcewicz w mowie z 28 maja 1789 roku.

13 października 1789 roku bronił mieszczan przed zamiarami szlachty próbującej przerzucić na nich ciężar podatków na wojsko.

30 sierpnia 1790 r. przedkłada na sejmie propozycję uniwersału do narodu szlacheckiego z pytaniem o sukcesję tronu.

16 września 1789 roku - wielka mowa polityczna Niemcewicza; o niebezpieczeństwie elekcji, potrzebie następstwa tronu i konieczności współdecydowania narodu o decyzjach sejmu.

Powrót posła to swoisty apel do średniej szlachty, wezwanie do przejścia od stanu bierności do aktywności politycznej w imię uzupełnionych poczuciem obywatelstwa tradycyjnych wartości opartych o zasady egalitaryzmu w obrębie stanu.

IV. W CZYŚĆCU OPINII WSPÓŁCZESNYCH I POTOMNYCH

„Powrót posła” na scenie i w sejmie

15 stycznia 1791 roku - debiut sceniczny; sukces; utwór stał się przedmiotem ożywionych dyskusji, wystąpień sejmowych, komunikatów kancelarii królewskiej i dyplomatycznej korespondencji.

Rozgłos i uznanie

Sukcesem komedii zainteresowały się sfery dyplomatyczne; poseł szwedzki - hr. Engestrom. Interesowano się dziełem Niemcewicza na prowincji. Na przestrzeni 3 miesięcy roku 1791 dwa razy wydawano Powrót posła. Utwór dotarł aż nad Sekwanę.

Niemcewicz i teatr

Niemcewicz zetknął się z teatrem już w dzieciństwie. Podchwytliwe spostrzeżenia autora w zetknięciu z grą aktorską zapewnia sztuce sukces nie tylko u współczesnych. Niemcewicz miał wszechstronną znajomość spraw scenicznych, teoretyczną i praktyczną. Utwór Niemcewicza to sceniczny fajerwerk spostrzegawczości, dowcipu i komizmu, umiejętności kreowania postaci scenicznych i wprawiania ich w ruch.

Potomność wobec „Powrotu posła”

Wpływ literacki na:

- Mickiewicza: wiersz w utworze młodzieńczym„już się z pogodnych niebios oćma zdarła smutna” i w ks. XII Pana Tadeusza

- Asnyka: Walka stronnictw 1869

- Perzyńskiego: Polityka 1919

V. POLITYKA I DYDAKTYKA W BAJCE

Bajki Niemcewicza

Poczet bajkopisarzy Oświecenia był bardzo liczny. Naruszewicz, Trembecki, Tomasz Kajetan Węgierski, F. D. Kniaźnin, Ignacy Krasicki;

Niemcewicz korzystał w wzorca bajki ukształtowanej przez Lafontaine'a. Za istotną, pierwotną funkcję bajki uważał służbę zdrowemu rozsądkowi i prawości, odwoływanie się do opinii sądu powszechnego. Bajki jego aktualne, odnoszące się do bieżących zjawisk politycznych i odbijające je wiernie.

Bajki polityczne - dwa aspekty: dramatyzm i alegoria

SOWA, ZIĘBA I KROGULEC - powstała w listopadzie 1788 roku

GMACH PODUPADŁY - odtwarza sytuację z 1789 r., (sejm terenem projektów i akcji prywatnych)

BRAT I SIOSTRA - pochodzi z roku 1789

KUNDLE - wymierzona przeciw tym, którzy posługując się oskarżeniami, chcą zagarnąć całą władzę w kraju

KRETY - podniesienie autorytety monarchy i przypisanie mu całości planu reformy

OKRĘT

Cykl zaczyna się od optymistycznej perspektywy wyzwolenia spod kurateli poróżnionych gwarantów, przy pomocy jednego z nich, czyniącego wobec Polaków przyjazne gesty - Sowa, zięba i krogulec. Potem Niemcewicz przedstawia wielkość i powagę zadań stojących przed sejmem wobec opóźniających odbudowę państwa i mających na oku osobiste pożytki działań fakcji sejmowych - Gmach podupadły. Później wobec gadulstwa sejmowego, tamującego obrady, kiedy rysowała się możliwość powściągnięcia go i powrotu do rozsądku - wystąpił Niemcewicz z bajką Brat i siostra. Przeciw pomówieniom, narastającym w zdezorientowanej opinii publicznej i zniechęcającym gorliwych wystąpił Niemcewicz w Kundlach.

Kiedy zaś sejmujące stany powiększyły się o nowo obranych posłów, zaszła potrzeba zdemaskowania przed nimi roboty wsteczników, uprzytomnienia powagi chwili i zmobilizowania do wydajniejszych prac sejmowych - bajka Krety.

Czas i sposobna pora polityczna mijały na jałowych debatach. Trzeba było bić na alarm. Tę rolę spełniał alegoryczny Okręt.

Łatwo zauważyć, że żartobliwa moralistyka Niemcewicza w doraźnych nawet okolicznościach politycznych odwołuje się umiejętnie do archetypów wyobraźni narodowej.

POWRÓT POSŁA - - - - - STRESZCZENIE UTWORU

AKT I

1. Miejsce akcji - dwór szlachecki Podkomorzego i jego żony. Główny bohater (poseł tytułowy) Walery, wraca do domu, aby spotkać się z rodzicami. W domu - przygotowania do śniadania, służba rozmawia o domownikach, o miłości (Jakub i Agatka).

2. Domownicy schodzą na śniadanie. Rodzice są dumni z syna, Walerego. Spór ze Starostą na temat wartości i wychowania dzieci. Starosta - zwolennik staromodnego wychowania.

3. Lokaj przynosi bilecik od Starościny, która źle się czuje i nie schodzi na śniadanie. List pełen makaronizmów, zapożyczeń, pisany niepoprawną polszczyzną. Przyczyną kolejnego sporu - na temat kobiet, ich wykształcenia i roli w rodzinie i państwie. Podkomorstwo - oświeceniowe poglądy, Starosta - kobieta ma mieć posag i powinna być ładna.

4. Wchodzi Teresa, córka Starosty zaręczona z Walerym

5. Monolog Teresy, rozterki wewnętrzne spowodowane przyjazdem Walerego

6. Wchodzi Szarmancki, który przechwala się przed Teresą znajomością świata i obyczajów. Kontrast między wychowaniem: Teresa - prostota, staromodnego wychowania, Szarmancki - modne wychowanie.

7. Monolog Szarmanckiego, który chce ożenić się z Teresą, upatrując w tym korzyści materialne.

8. Oczekiwanie na przyjazd Walerego, podkomorstwo wychodzi przed dom, co według Starosty nie przystoi rodzicom.

9. Przyjazd Walerego, powitanie.

AKT II

1. Monolog Teresy - czeka z radością i niepokojem na spotkanie z narzeczonym.

2. Spotkanie kochanków i wyznania miłosne. Kobieta skarży się, że ojciec chce, by poślubiła Szarmanckiego. Walery z miłości jest gotów zrezygnować z posagu. Teresa daje mu pas - dowód miłości.

3. Monolog Walerego o uczuciach do Teresy.

4. Walery i Szarmancki. Konfrontacja. Obaj reprezentują inne wychowanie, hołdują innym systemom wartości, inaczej rozumieją cel i wartość małżeństwa.

5. Szarmancki chwali się miłosnymi podbojami, pokazuje Waleremu miłosne pamiątki, co budzi u Walerego pogardę. Ale zauważa tam portret Teresy - rozterki wewnętrzne.

6. Wchodzi Starościna i rozmawia z mężczyznami zniekształconą polszczyzną.

7. Szarmancki i Starościna rozmawiają o Walerym i sądzą, że nie rozumie on kobiecego serca, zatem nie ma szans u Teresy. Oboje uważają ( Starościna i Szarmancki), że miłość to wspólnota serc i dusz ( sentymentalizm).

8. Monolog Starościny, zachwycona Szarmanckim - idealny mąż.

9. Starosta i Starościna, nie rozumieją się i kłócą. Kobieta omdleniem wymusza zgodę na wyburzenie karczmy i postawienie na miejsce po młynie - kaskady.

AKT III

1. Wyjaśnia się historia z portretem Teresy, który Walery zauważył u szarmanckiego. Został zrobiony na zamówienie, aby wzbudzić zazdrość i pokłócić kochanków. Teresa zwierza się Agatce, że Walery jej nie ufa.

2. Walery podsłuchuje rozmowę.

3. Kochankowie godzą się i wyznają sobie miłość.

4. Kochankowie proszą Podkomorzynę o wstawiennictwo u Starosty ( prośba o szybki ślub).

5. Podkomorzyna próbuje przekonać Starostę, który nie chce zgodzić się na ślub.

6. Do dyskusji przyłączają się Starościna i Szarmancki. Ona - nie rozumie, dlaczego Teresa nie chce poślubić Szarmanckiego. Ten - domaga się spisania intercyzy i ustalenie wartości posagu. Starosta w takiej sytuacji postanawia oddać córkę Waleremu, a Starościna zaczyna dostrzegać, że Walery naprawdę kocha Teresę. Zgoda na małżeństwo.

7. Do Podkomorzyny zwracają się służący, Agatka i Jakub z prośbą o zgodę na małżeństwo. Dom przepełniony radością - dwa śluby .

Utwór kończy się wypowiedzią Podkomorzego, który ma nadzieję na zgodę także w Ojczyźnie.

5

---