Instytucjonalny proces integracji europejskiej w świetle doktryny Retingera

Pionierska działalność Retingera dotyczyła samych początków procesu integracji Europy Zachodniej po II wojnie światowej i polegała na przeniesieniu kwestii integracji ze sfery idei do praktyki międzynarodowych rokowań. Gdy inicjatywa zjednoczenia europejskiego przejęta została przez oficjalne czynniki rządowe, rola Retingera w tym procesie zmalała. Wydaje się to oczywiste, biorąc pod uwagę, to iż Retinger, jako emigrant ze Wschodu, pozbawiony był zaplecza politycznego jakiegokolwiek kraju. Ciekawym wydaje się postawie­nie pytania, czy i które z jego podstawowych założeń stały się „doktrynalną podstawą" budowy Unii Europejskiej. Czy programy organizacji przez niego tworzonych wywarły ideowy wpływ na dalsze losy integracji europejskiej? Które wizje „Europy Retingera" zmaterializowały się, które zaś okazują się nadal trudne do realizacji? W tym celu autor dokonał porównania przebiegu procesów integracyjnych w Europie w perspektywie historycznej z podstawo­wymi założeniami „doktryny" integracyjnej Retingera.

1. Początki procesu instytucjonalnej integracji Europy Zachodniej

Po drugiej wojnie światowej ukształtował się nowy dwubiegunowy układ sił - świat podzielił się na komunistyczny Wschód ze swoim hegemonem ZSRR i wolny Zachód ze Stanami Zjednoczonymi na czele. Europa osłabiona wojną, podzielona na dwie strefy wpływów ostatecznie straciła pozycję świa­towego lidera na rzecz USA i ZSRR.

Powojenne zniszczenia gospodarek, a tym samym konieczność ich odbu­dowy i modernizacji, rozpad systemu kolonialnego, postępujący rozwój sił wytwórczych, konieczność pogłębiania międzynarodowego podziału pracy, postawiły przed krajami europejskimi nowe wyzwania ekonomiczne przera­stające możliwości pojedynczych państw.

194

Rozdział VI

Sytuacja polityczna i społeczna na starym kontynencie również sprzyjała nasileniu i renesansowi idei integracji gospodarczej i politycznej. W latach 40. obserwować można było radykalizację społeczeństw zachodnioeuropej­skich, wzrastającą sympatię dla partii komunistycznych (szczególnie we Francji i we Włoszech¹), obawę przed odrodzeniem się tendencji nacjonali­stycznych. Dodatkowo pojałtański podział kontynentu, w wyniku którego powstał blok państw-satelitów Moskwy, a zwłaszcza obawa przed militar­nym zagrożeniem ze strony ZSRR, potęgowały tendencje do ekonomicznej i politycznej integracji krajów zachodnioeuropejskich. W obliczu takiej sytuacji państwa Europy Zachodniej chciały stworzyć trzecią, równorzędną siłę ekono­miczną i polityczną wobec USA i ZSRR. W takiej Europie poszczególne kraje widziały możliwości realizacji swoich partykularnych, często wykluczających się interesów².

Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, mimo iż nie są krajem europej­skim, to jednak ze względu na swoją globalną pozycję odegrały istotną rolę w organizowaniu powojennych stosunków na Starym Kontynencie. USA w okre­sie międzywojennym, a także w czasie II wojny światowej przeciwstawiały się³ i aktywnie przeciwdziałały różnym europejskim projektom integracyj­nym uznając je za antyamerykańskie⁴. Dopiero po wojnie, gdy ZSRR wraz ze swymi satelitami zaczęli zagrażać nie tylko Europie Zachodniej, ale również bezpośrednio interesom USA, wówczas Amerykanie zweryfikowali swoje po­glądy na temat integracji zachodnioeuropejskiej. W 1948 r. rząd USA poparł w pełni uchwały Wielkiego Kongresu w Hadze (zwołanego i zorganizowanego z inicjatywy Retingera). W marcu 1949 r. ambasador USA w Paryżu J. Caffery stwierdził, że Stany Zjednoczone uważają zorganizowanie federacji europej­skiej za logiczne i konieczne następstwo współpracy ekonomicznej i militarnej krajów Europy⁵.

W pierwszych latach po II wojnie światowej, w obliczu niepewności i po­działu kontynentu, ogromne znaczenie dla krzewienia idei integracji europej-

^ł We Francji i Włoszech masowe partie komunistyczne stanowiły istotną siłę polityczną dysponując poparciem 25-30% elektoratu, Zob. N. Davies, Europa, Kraków 2000, s. 1142.

² L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowska-Gorywoda, L. Oręziak, E. Teichmann, Unia
Europejska, PWN Warszawa 1999, s. 11-12.

³ Stąd zabiegi gen. W. Sikorskiego i J. H. Retingera o poparcie Franklina Delano Roose-
velta dla polskich koncepcji federacji środkowoeuropejskiej nie miały szans powodzenia. Zob.
rozdz. III.

⁴ Zob. szerzej: A. Werner, Rola mocarstw światowych w międzynarodowej integracji go­
spodarczej, [w:] Procesy międzynarodowej integracji regionalnej w gospodarce światowej,
pod red. A. Marszałek, J. Saryusz-Wolski, UL Łódź 1986, s. 71-81

^s Integracja europejska, pod red. A. Marszalek, UL Łódź 1997, s. 36; A. Marszalek, Suwe-

Instytucjonalny proces integracji europejskiej.... 195

skiej miały liczne organizacje prywatne i społeczne. Ich główną zasługą stało się przeniesienie idei zjednoczenia europejskiego ze sfery utopijnych marzeń do praktycznej rzeczywistości międzyrządowych negocjacji. Dokonać tego mogły tylko ruchy o zasięgu ogólnoeuropejskim, skupiające liczne autorytety, mające odpowiednią siłę wpływu w sferach rządowych i moc medialną.

Należały do nich, stworzone przez Retingera, Europejska Liga Współpracy Ekonomicznej oraz Ruch Europejski. Ich pionierska działalność przyczyniła się do mocnego zakotwiczenia idei integracji europejskiej na arenie między­narodowej polityki oraz rozpoznawania jej jako konieczności. Gdy to stało się faktem, inicjatywa przeszła w ręce czynników oficjalnych.

Kraje europejskie oczekiwały, iż inicjatywę i przywództwo w budowaniu integracji zachodnioeuropejskiej obejmie Wielka Brytania⁶-jedyny europejski zwycięzca Niemiec. Niestety, Zjednoczone Królestwo samo pozbawiło się rzadkiej okazji objęcia hegemonii w Europie poprzez przedkładanie swoich interesów pozaeuropejskich nad europejskie. Anglicy, odrzucając wszelkie formy rozwiązań ponadnarodowych, nie weszli do EWWiS, choć z nią współ­pracowali, nie przystąpili także do planów EWO i EWG. Wkrótce po zawią­zaniu w 1960 r. (traktat sztokholmski) Europejskiej Strefy Wolnego Handlu (EFTA) zweryfikowali swoje poglądy i zgłosili (1961 r.) gotowość przystąpie­nia do EWG. Potem przez wiele lat, blokowani przez Francję, musieli czekać na moment akcesji aż do 1973 r.⁷.

W latach 1947-1949 w polityce francuskiej⁸ dominowało jeszcze sta­nowisko antyniemieckie. Znalazło ono wyraz we francuskich propozycjach utworzenia unii celnej z Włochami (Fritas), a następnie rozszerzenia jej na państwa Beneluksu (Fritaluks) celem zapobieżenia przyszłej ekspansji gospo­darki niemieckiej. Wkrótce jednak Francuzi zdali sobie sprawę, iż izolacja Niemiec jest niemożliwa, stąd właśnie francuska inicjatywa powołania EW WiS, EWO i EPO.

Zwrotu w polityce Francji wobec integracji zachodnioeuropejskiej doko­nał Charles de Gaulle. To jego kraj miał odgrywać wiodącą rolę w przyszłej zjednoczonej Europie. Relacje Francji z innymi krajami starego kontynentu miały tworzyć podstawowe więzi polityczne, ekonomiczne i militarne w Eu­ropie. Głównym elementem tych więzi miały być i stały się z czasem stosunki francusko-niemieckie. Prezydent de Gaulle odrzuciwszy w swej doktrynie

⁶ Zob. szerzej: /ob. K. Witrderny-Bidzińska, Polityczna integracja..., s. 40-43.

⁷ Integracja europejska, pod red. A. Marszalek..., s. 36-37; A. Marszalek, Suliirenno^ć
a integracja..., s. HS \^t)H.

196

Rozdział VI

„Europy Ojczyzn" rozwiązania ponadnarodowe hamował tempo integracji 1 zachodnioeuropejskiej⁹.

Stosunek krajów Beneluksu¹⁰ do samej idei integracji europejskiej, jak i później do konkretnych realizowanych jej etapów był zawsze pozytywny, a można nawet pokusić się o stwierdzenie, iż był wręcz entuzjastyczny, chociaż w zróżnicowany sposób w odniesieniu do poszczególnych propozycji i roz­wiązań.

Kraje Beneluksu, wcześniej niż pozostałe państwa europejskie rozpoczęły integrację swoich gospodarek, najpierw w ramach Beneluksu (unia ekonomiczna J Belgii i Luksemburga - traktat z 25.07.1921 r.), a potem Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg - układ monetarny podpisany w Londynie 21.10.1943 r,|_t| konwencja o unii celnej z 05.09.1944 r.¹¹). Należy w tym miejscu dodać, że rozmowy na temat Beneluksu prowadzone były w Londynie z udziałem Retin­gera i Sikorskiego¹².

Jak pisze A. Marszałek¹³, RFN była jedynym krajem, w którym postulat integracji europejskiej został uznany przez sfery rządzące za główną wytyczną polityki zagranicznej obowiązującą w ciągu całego okresu powojennego. Ideę integracji europejskiej podniesiono w RFN do rangi oficjalnej doktryny państwowej. Od początku nąjkonsekwentniej za integracją opowiadała się CDU i jej członek, kanclerz Niemiec Konrad Adenauer¹⁴. Idea integracji była dla RFN szczególnie atrakcyjna, gdyż stanowiła swoistą rekompensatę za powo­jenny podział Niemiec. Atrakcyjność tą podnosił również fakt, że głównym filarem tej idei była integracja w sferze gospodarki, a to właśnie ona stanowi bardzo mocny atut RFN w stosunkach międzynarodowych. Konrad Adenauer czynił wszystko, aby Niemcy Zachodnie możliwie szybko stały się pełnopraw­nym podmiotem stosunków międzynarodowych. Niemieckie cele narodowe musiały być zatem tak określone, aby mogły być uznane za cele europejskie. W tej sytuacji cele europejskie winny być uznane za cele niemieckie: „to ni© Europa ma być niemiecka, lecz Niemcy mają być europejskie". Hasło to jest jakże różne od zapędów de Gaulla, dla którego przyszła zintegrowana Europa miała być „Europą francuską".

⁹ Integracja europejska, pod red. A. Marszałek..., s. 37; A. Marszałek, Suwerenność
a integracja..., s. 198-203.

¹⁰ Zob. szerzej: Zob. K. Wiaderny-Bidzińska, Polityczna integracja..., s. 39-40.

¹¹ Integracja europejska, pod red. A. Marszałek..., s. 37-38; A. Marszałek, Suwerenność
a integracja..., s. 203-206.

¹² Zobacz: rozdział III.

¹³ Integracja europejska, pod red. A. Marszałek,.., s. 38-39; A. Marszałek, Suwerenność
a integracja..., s. 206-213.

^M Zob. szerzej: Zob. K. Wiaderny-Bidzińska, Polityczna integracja..., s. 29 35.

Instytucjonalny proces Integracji europejskiej.... 197

Sojusz z Francją stanowił dla Adenauera kamień węgielny jego polityki europejskiej. Nie wysuwał on sprawy zjednoczenia Niemiec na plan pierwszy, za co był przez wielu rodaków krytykowany - możliwość zjednoczenia państw niemieckich widział w perspektywie długofalowej jako funkcję zachodnioeu­ropejskiej integracji.

Politycy włoscy bezpośrednio po II wojnie światowej pragnęli przede wszystkim wyprowadzić swój kraj z izolacji politycznej i doprowadzić do pełnej moralnej rehabilitacji za popieranie Niemiec w czasie wojny, a tym sa­mym do odzyskania równoprawnej pozycji w stosunkach międzynarodowych. Z tych właśnie względów Włosi popierali koncepcję integracji europejskiej¹⁵. Dlatego też, pozytywnie zareagowali na wstępną propozycję utworzenia z Fran­cją i krajami Beneluksu unii celnej. W sprawie wstąpienia do EWWiS Włosi początkowo wahali się ze względu na uczestnictwo w niej Niemiec i brak Wiel­kiej Brytanii. W literaturze włoskiej wskazywano, że integracja Europy jest na­dzieją gospodarczego odrodzenia Włoch, uratowania wartości kultury i umysłowości włoskiej przed komunizmem. Głoszono pogląd, że Włochy w więk­szym stopniu niż inne narody przeznaczone są do ponadnarodowości z racji historii, położenia geograficznego i składu etnicznego. Twierdzono, iż inte­gracja daje Włochom niepowtarzalną szansę wykorzystania tych atrybutów w integracji europejskiej¹⁶.

Analiza bezpośrednich motywacji państw zachodnioeuropejskich do ucze­stnictwa w instytucjonalnych formach integracji ukazuje ich wielką różnicę. Francja chciała odegrać rolę przewodnika w zintegrowanej Europie górując nad RFN autorytetem moralno-politycznym, posiadaniem broni jądrowej, po­wiązaniami neokolonialnymi. Ważnym czynnikiem była również chęć kontroli odbudowującej się potęgi niemieckiej. Dla RFN pierwszoplanowego znaczenia nabrało wyjście z powojennej izolacji, uwolnienie się od międzynarodowej kontroli, odzyskanie suwerenności politycznej i praw równorzędnego partnera w stosunkach gospodarczych. Motywacja małych państw (Beneluks) spro­wadzała się do poszukiwania obrony przed dominacją mocarstw zachodnio­europejskich oraz zapewnienia sobie w mechanizmach działania instytucji integracyjnych takich narzędzi i środków, które przewyższałyby rzeczywiste możliwości materialne tych państw. Motywacje Włoch zbliżone były w treści do motywacji państw małych, powiększone o dążenie do odzyskania po wojnie równoprawnej pozycji w Europie. Wielka Brytania trzymając się sztywno

¹³ Ibidem, s. 35-39.

¹⁶ Integracja europejska, pod red. A. Marszałek..., s. 39; A. Marszalek, SuwortfnftttM a integracja europejska..., s. 213-217.

198

Rozdział VI

wytyczonych strategii geopolitycznych na wiele lat znalazła się poza ścisłym kręgiem „liderów integracji".

Istotne różnice w „proeuropejskich" motywacjach państw starego kon­tynentu wskazują na to, że integracja zachodnioeuropejska miała wybitnie polityczny charakter. Prowadzi to do twierdzenia, iż mimo obiektywnego cha­rakteru i nieuchronności procesów międzynarodowej integracji gospodarczej, na powstawanie i przebieg programów scaleniowych kapitalny wpływ ma polityka poszczególnych państw.

Potwierdza to pogląd neofunkcjonalistów o niezasadności rozgraniczania sfery gospodarczej i politycznej w procesie integracji. W obliczu tak skompli­kowanego i wielopoziomowego procesu, jakim jest integracja, tym bardziej widoczna jest naiwność federalistów, szczególnie tych, którzy twierdzili, że zjednoczoną Europę da się powołać „za jednym zamachem".

2. Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) oraz próby budowy Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) i Europejskiej Wspólnoty Politycznej EWP

Niespotykany w dziejach splot warunków i motywacji sprawiły, że po II wojnie światowej w Europie Zachodniej nastąpiła prawdziwa eksplozja pla­nów integracji tak ekonomicznej jak i politycznej. Podpisano porozumienie tworzące unię celną Beneluksu (1947), powołano w związku z realizacją Planu Marshalla OEEC (1948), podpisano Pakt Brukselski (1948), powstała Rada Europy (1949), z inicjatywy Stanów Zjednoczonych powołano NATO (1949), wysuwano wstępne wzajemne propozycje zawarcia ściślejszych związków go­spodarczych pomiędzy różnymi państwami Europy.

W tych okolicznościach, następną koncepcję integracji ekonomicznej przed­stawił francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman¹⁷.9 maja 1950 r. na konferencji prasowej we francuskim MSZ zaproponował państwom zachod­nioeuropejskim utworzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Propozycja ta, której twórcą byli Jean Monet oraz P. Reuter i P. Uri, S. Hirsch sprowadzała się do poddania całości produkcji strategicznych wówczas gałęzi przemysłu — górnictwa węgla kamiennego oraz hutnictwa węgla i stali - kontroli między­narodowej sprawowanej w ramach ponadnarodowej organizacji¹⁸.

Zobacz szerzej: R. Schuman, Dla Ku ropy. Znak Kraków 2003.

L Ciamnjuu K. Kaloszek, K. Michałowska-* iorywoda, L Oreziak, H. Tcichmann, Unia

Instytucjonalny proces integracji europejskiej....

199

Schuman i Monet zdawali sobie już wówczas sprawę, że proces integrowa­nia Europy będzie miał charakter długotrwały i ewolucyjny. Zakładali, zgodnie z postulatami funkcjonalnymi, stopniowe zbliżanie krajów obejmujące różne dziedziny gospodarki¹⁹. Wierzyli, że integracja jednego sektora gospodarki wy­musi dalsze kroki scaleniowe.

Plan Schumana miał podłoże zarówno ekonomiczne, jak i polityczne. Cho­dziło przede wszystkim o poddanie kontroli odbudowy niemieckiej potęgi go­spodarczej, a jednocześnie o przywrócenie Niemcom równoprawnej pozycji w Europie. Rząd francuski zdawał sobie również sprawę z dotychczasowych niepowodzeń w kwestiach unii celnych z Włochami i Beneluksu. Sytuacja międzynarodowa stawała się coraz bardziej napięta, stwarzając zagrożenie, że zimna wojna może przybrać bardziej aktywne formy. Obawy te były o tyle zasadne, że w miesiąc po deklaracji Schumana wybuchła wojna w Korei. Ko­nieczność wzmocnienia Europy była, więc oczywista²⁰.

EWWiS powstała na mocy traktatów paryskich podpisanych 18 kwietnia 1951 r. przez kraje Beneluksu, Francję, Niemcy Zachodnie i Włochy. Traktat wymagał ratyfikacji przez parlamenty wszystkich krajów sygnatariuszy. Nabrał on mocy obowiązującej 25 lipca 1952 r., gdy ostatni dokument ratyfikacyjny został złożony przez Francję. Na początku działalności EWWiS nie przystąpiły do niej Anglia, państwa skandynawskie i kraje neutralne z powodu żądanej przez tę organizację rezygnacji z suwerenności państwa²¹. Traktaty paryskie zawarto na 50 lat i zgodnie z nim w 2002 r. EWWiS przestała istnieć. W trakcie rozszerzania Wspólnot Europejskich do EWWiS dołączyły: Dania, Irlandia, Wielka Brytania (od 1 I 1973 r.), Grecja (od 1 1 1981 r.), Hiszpania i Portu­galia (od 1 I 1986 r.) oraz Austria, Finlandia i Szwecja (od 1 I 1995 r.).

W myśl układu o utworzeniu EWWiS, celem tej organizacji było przyczy­nienie się do szybkiego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego, zwiększe­nia zatrudnienia oraz podnoszenia stopy życiowej społeczeństw krajów człon­kowskich. Jej istotę stanowiło utworzenie dla państw ugrupowania wspólnego rynku surowców i produktów przemysłów węglowego oraz stalowego (ówczes­nych przemysłów kluczowych). Układ natomiast nie przewidywał ustanowienia wspólnej taryfy celnej wobec państw trzecich.

Najważniejszym, ponadnarodowym organem zarządzającym Wspólnoty była Wysoka Władza - składająca się z dziewięciu członków mianowanych na 6 lat. Mieli oni status funkcjonariuszy międzynarodowych, a obowiązującą ich zasadą było powstrzymywanie się od wszelkiej działalności sprzecznej

^m A. Waszkiewicz, Wspólnoty Kuropcjskic 1951 1999, Toruń 2002, op.cil., s. 41. ²⁰ K. Winda iiy-Bid/iń.skH, Polityczna inieumeJH..., op.cil., s. 66 67.

200 Rozdział VI

z ponadnarodowym charakterem ich funkcji. Organami EWWiS były także Specjalna Rada Ministrów, Wspólne Zgromadzeni© I Trybunał Sprawiedliwo- ści²². W roku 1967 doszło do połączenia organów EWWiS oraz EWG i Eura- tom. Wysoka Władza Stała się częścią Komisji Europejskiej.

EWWiS miała być instytucją wykraczającą swym charakterem poza tra­dycyjne ramy międzynarodowej organizacji. Z emfazą podkreślano jej ponad­narodowy charakter. Nie ulegało wątpliwości, że uprawnienia jej organów administracyjnych stanowiły zupełne novum²³ niespotykane dotychczas w or­ganach międzynarodowych. W tym przypadku wystąpiło też duże ogranicze­nie suwerenności państw członkowskich poprzez delegowanie organom Wspól­noty wielu uprawnień właściwych władzy państwowej²⁴.

Wspólny rynek węgla, rud żelaza i złomu został utworzony w ramach EWWiS 10 II 1953 r.; stali- 1 V 1953 r.; stali specjalnych 1 VIII 1954 r. Stwo­rzenie zintegrowanego rynku tych surowców i produktów przez zniesienie wszelkich przeszkód w obrotach wzajemnych wzmocniło działanie mechani­zmu konkurencji. Wzmogło to tendencje do koncentracji produkcji, tj. two­rzenia dużych przedsiębiorstw, mogących rozwijać produkcję na wielką skalę, szybko wdrażać nowe osiągnięcia techniki i technologii oraz rozwijać badania nad postępem technicznym.

Mimo uzyskiwania przez EWWiS, w różnych okresach, pozytywnych efektów w dziedzinie regulacji rynku oraz ochrony konkurencji, okazało się w toku działalności Wspólnoty, że z powodu sprzeczności interesów krajów człon­kowskich nie była ona w stanie w pełni regulować funkcjonowania przemysłu węglowego i stalowego w okresie zakłóceń koniunktury gospodarczej (kryzys przemysłu stalowego lat 70. i 80.), pomimo posiadania szerokich uprawnień w tej dziedzinie²⁵.

W miarę jak spadało znaczenie przemysłu węglowego i stalowego również rola EWWiS stawała się coraz mniejsza.

Jak pisze A. Marszałek²⁶ powołanie do życia EWWiS miało znaczenie przełomowe - zarówno dla dalszych procesów integracji zachodnioeuropej­skiej, jak i dla rozwoju całości współpracy międzynarodowej w tym regionie. Przełomowość ta dotyczyła przede wszystkim przełamania wielowiekowej

²² Integracja europejska, pod red. A. Marszałek..., op.cit, s. 118-122.

²³ Zob. A. Werner, Pożegnanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, „Polska w Europie"
2 (44) 2003, s. 191-199.

²⁴ L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowska-Gorywoda, L. Oręziak, E. Teichmann, Unia
Europejska..., s. 14-15.

²⁵ Integracja europejska, pod red. A. Marszałek..., op.cit., s. 122-124; A. Waszkiewicz,
Wspólnoty Europejskie..., s. 42; W. Weidenfeld-W. Wessel, Europa od A do Z..., s. 82.

²⁶ Integracja europejska, pod red. A. Marszałek..., op.cit., s. 116.

InniyUicJonnlny proeci integracji furopejilcit}....

nieufności, a nawet nienawiści między Niemcami a Francuzami oraz między Niemcami a innymi narodami Europy Zachodniej. Stworzona została rów­nież pewna materialna infrastruktura dla zachowania pokoju w tym regionie, bowiem poddanie kontroli zasobów węgla i stali oraz gospodarowanie nimi przez Wysoką Władzę EWWiS miało uniemożliwić wykorzystanie ich w ce­lach innych niż pokojowe. Powstanie tej pierwszej organizacji integracyjnej, choć tylko w ściśle określonym sektorze, było stworzeniem bazy oraz mecha­nizmu do poszerzania i pogłębiania integracji na inne dziedziny gospodarki i życia społecznego zachodniej części kontynentu.

Powstanie w dalszej kolejności następnych Wspólnot, łącznie z zapowie­dzianą w traktacie z Maastricht Unią Europejską jest konsekwencją i efektem utworzenia EWWiS. To przełomowe i odważne przedsięwzięcie świadczy po­zytywnie przede wszystkim o wybitnej wyobraźni i odpowiedzialności polity­ków zachodnioeuropejskich.

Ówczesna sytuacja polityczna²⁷, a przede wszystkim stanowisko Stanów Zjednoczonych, skłoniło Francję, podobnie jak w przypadku inicjatywy EW­WiS, do opracowania projektu włączenia Niemiec do systemu wojskowego państw Europy Zachodniej. Francji zależało na znalezieniu takiego rozwiąza­nia, które gwarantowałoby skuteczną kontrolę nad oddziałami niemieckimi, uniemożliwiającą w przyszłości odrodzenie się militaryzmu Niemiec.

Inicjatywa francuska, wzorowana na rozwiązaniach proponowanych dla EWWiS, zmaterializowała się w tzw. planie Plevena ogłoszonym przed Fran­cuskim Zgromadzeniem Narodowym 24 X 1950 r., zakładającym utworzenie ponadnarodowej Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) z udziałem od­działów niemieckich podporządkowanych dowództwu europejskiemu²⁸.

W literaturze podkreśla się, że francuski plan utworzenia armii europejskiej był wypadkową dwóch tendencji: wrogiego stanowiska wobec remilitaryzacji Niemiec oraz presji zewnętrznej, głównie USA, które zmierzały do uzbroje­nia Niemiec. Takie ustawienie propozycji francuskiej skazywało ją z góry na niepowodzenie. Zawarte w niej, bowiem były dwie sprzeczności - nie było możliwe jednoczesne włączenie Niemiec do systemu wojskowego i uniemoż­liwienie im utworzenia własnej armii. Druga sprowadzała się do tego, iż nic można pogodzić dwóch sprzecznych celów: zezwolenia Niemcom na udział

²⁷ Powołanie NATO zbiegło się z utworzeniem RFN (1949 r.). W praktyce oznaczało
to, że państwa równolegle do tworzenia bloku militarnego przywracały Niemcom Zachodnim
niezależność polityczną w sprawach wewnętrznych i międzynarodowych. Niektóre państwa
Zachodu (głównie USA) były przekonane, że NATO bez RFN nie stwarza dostatecznego zaple­
cza militarnego dla prowadzenia ich polityki międzynarodowej.

²⁸ K. Wiaderny-Bidzińska, Polityczna integracja..., op.cit, s. 70-71.

202 Rozdział VI

w systemie wojskowym oraz zapobieżenia, żeby remilitaryzacja Niemiec nie stanowiła niebezpieczeństwa dla ich sąsiadów i pokoju²⁹.

Plan Plevena nie uzyskał akceptacji Stanów Zjednoczonych, Anglii, Nie­miec i innych państw zachodnioeuropejskich. W tej sytuacji USA wysunęły własny projekt włączenia Niemiec Zachodnich do systemu militarnego Eu­ropy znany pod nazwą planu Spofforda. Przewidywał on utworzenie niemie­ckich grup bojowych bezpośrednio podporządkowanych dowództwu NATO. Pomimo formalnych różnic pomiędzy planem amerykańskim i francuskim, plan Plevena utożsamiał się w swych praktycznych konsekwencjach z treścią propozycji Stanów Zjednoczonych.

Wówczas RFN przekonała się, że w tej sytuacji politycznej tylko utworze­nie ponadnarodowej organizacji wojskowej może zapewnić jej równoupraw­nienie z pozostałymi państwami zachodnioeuropejskimi. Stąd na konferencji paryskiej 24 VI 1951 r. doszło do uchwalenia tymczasowego raportu w spra­wie powołania armii europejskiej. Przewidywał on połączenie sił zbrojnych zainteresowanych państw, na zasadzie równości, pod wspólnym ponadnarodo­wym dowództwem. Przyszła EWO miała pozostawać w ścisłych stosunkach z NATO, zamierzano, bowiem zapewnić warunki przekazania zjednoczonej armii europejskiej do dyspozycji dowództwa atlantyckiego i podporządkowania jej jego dyrektywom³⁰.

Następny rok negocjacji przyniósł 27 V 1952 r. podpisanie w Paryżu przez ministrów tych samych państw, które utworzyły EWWiS, traktatu ustanawia­jącego Europejską Wspólnotę Obronną. Od tej chwili ustanowienie EWO za­leżało wyłącznie od ratyfikacji traktatu przez zainteresowane państwa. Niem­cy jako pierwsze ratyfikowały traktat o EWO, następnie dokonały tego kraje Beneluksu, jego prawdopodobna ratyfikacja była również ze strony Włoch. Niestety w sierpniu 1954 r., po trwającej wiele miesięcy debacie, traktat został odrzucony przez Francuskie Zgromadzenie Narodowe głosami gaullistów i ko­munistów³¹.

Równolegle do prac nad EWO zastanawiano się nad stworzeniem organi­zacji integrującej Zachodnią Europę w sferze politycznej. Wyrazem tego stał się artykuł 38 układu o EWO zobowiązujący zgromadzenie tej Wspólnoty do przygotowania projektu ogólnej organizacji o charakterze federalnym lub kon-

²⁹ Ibidem, s. 72-73.

³⁰ Ibidem, s. 74-75.

³¹ K. Wiaderny-Bidzińska, Polityczna integracja..., op.cit, s. 80.; A. Waszkiewicz, Wspólno­
ty Europejskie..., s. 31.; A. Werner, Pożegnanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, „Polska
w Europie", Nr 2 (44) 2003, s. 193.

InslyliK jonalny pmeea Integracji europejskiej.... 203

federalnym, w ramach której nastąpiłaby koordynacja istniejących i przyszłych instytucji europejskich.

Nawiązując do wspomnianego artykułu Zgromadzenie Konsultatywne Rady Europy podjęło rezolucję (30 V 1952 r.) dotyczącą rozpoczęcia prac nad projektem integracji politycznej. Ministrowie spraw zagranicznych państw należących do EWWiS, nawiązując do powyższej rezolucji upoważnili Wspól­ne Zgromadzenie EWWiS do opracowania projektu układu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Polityczną (EWP). W wyniku tych prac uchwalono pro­jekt (10 III 1953 r.) układu ustanawiającego unię polityczną, przy czym zmie­niono nazwę organizacji na Wspólnota Europejska (WE), ponieważ miała być to instytucja łącząca w swych ramach działalność EWWiS i EWO³².

Projekt WE z instytucjonalnego punktu widzenia był szczytowym osiąg­nięciem federalistów. Na czele Wspólnoty stał dwu izbowy Parlament skła­dający się z Izby Ludów i Senatu, funkcję europejskiego rządu pełnić miała Europejska Rada Wykonawcza, a strzec interesów poszczególnych państw - Rada Ministrów składająca się z przedstawicieli krajów członkowskich w ran­dze ministrów, oraz wspólny dla EWWiS, EWO i WE Trybunał.

Projekt WE spotkał się wręcz z entuzjastycznym przyjęciem zachodnio­europejskich kół federalistycznych oraz równolegle z ostrą krytyką rządów państw należących do EWWiS dotyczącą „zbyt ponadnarodowych" rozwiązań prawnych.

Rokowania państw członkowskich nad układem WE trwały do połowy 1954 r. Odrzucenie (30 VIII 1954 r.) przez Francuskie Zgromadzenie Narodo­we układu EWO spowodowało automatyczne zaniechanie dalszych prac nad WE³³.

W tej sytuacji porażek scalenia i wzmocnienia europejskiej polityki i obro­ny postanowiono reaktywować Unię Zachodnią i przeredagowując Pakt Bruk­selski utworzyć w to miejsce UZ - Unię Zachodnioeuropejską włączając do niej Niemcy Zachodnie i Włochy. Działalność UZ sprowadzała się jednak do problemów militarnych (ścisła współpraca z NATO) oraz związanej z nimi współpracy politycznej³⁴.

Porażka budowy zrębów integracji politycznej i obronnej w postaci zanie­chania prac nad EWO i EPO ukazała jak bardzo trudnym będzie budowanie integracji europejskiej na poziomie politycznym. Różnice w interesach poszcze­gólnych państw były zbyt duże, aby możliwym było zaistnienie wspólnej woli do integracji na tym właśnie poziomie. Chwiejne i zmienne interesy polityczne

³² K. Wiaderny-Bidzińska, Polityczna integracja..., op.cit., s. 93-94.

³³ Ibidem, s. 94-97.

³⁴ A. Waszkiewicz, Wspólnoty Europejskie..., s. 31-33.

204

Rozdział VI

nie mogły być, przynajmniej wówczas podstawą budowy trwalej jedności. Jednocześnie powołanie do życia i sukcesy EWWiS wskazało, iż rola „euro- pejskiego spoiwa" przypadnie gospodarce. Tą też drogą potoczyły się dalsze losy europejskiej integracji.

W literaturze przedmiotu wyraźnie oddziela się przesłanki (obiektywno warunki ekonomiczne) i motywy integracji, przypisując tym ostatnim subiek­tywny charakter polegający na woli rządów i społeczeństw do instytucjonal­nego uczestnictwa w tym procesie. Motywy do integracji podzielić z kolei można na:

• uniwersalne, wynikające z obiektywnych przesłanek integracji, doty­czące problemów obronności i bezpieczeństwa, wzmocnienie pozycji wobec otoczenia, stabilizacja,

• partykularne, których celem jest wykorzystanie integracji dla nacjonali­stycznych aspiracji i dążeń uczestniczących w tym procesie państw³⁵.

Ta konstrukcja teoretyczna wydaje się tłumaczyć obraz opisanych wyżej początków integracji zachodnioeuropejskiej.

3. Od Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) do Unii Europejskiej - etapy rozwoju

Niepowodzenia, jakimi zakończyły się próby powołania EWO i EWP skło­niły państwa członkowskie EWWiS do przeniesienia uwagi z aspektów inte­gracji militarnej i politycznej na zagadnienia gospodarcze.

Na początku czerwca 1955 r. zebrała się w Messynie konferencja sześciu państw - członków EWWiS, gdzie osiągnięto porozumienie, co do celowo­ści utworzenia wspólnoty gospodarczej i podjęto decyzję o rozpoczęciu prac nad przygotowaniem planu ekonomicznej integracji Europy. Wynikiem tych prac było sprawozdanie pod nazwą „Raportu Spaaka" ogłoszone w kwietniu 1956 r.³⁶. W wyniku dalszych rokowań 25 III 1957 r. sześć państw podpisało w Rzymie traktat tworzący Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Został on stosunkowo szybko zaaprobowany przez parlamenty wszystkich państw syg­natariuszy. Traktaty rzymskie nabrały mocy 1 I 1958 r., a okres ich ważności

³⁵ S. Miklaszewski, Historyczne i ekonomiczne podstawy integracji krajów Unii Europej­skiej, Nowy Sącz 1999, s. 20.

■ Równolegle do prac ekspertów ekonomicznych pod kierunkiem P. H. Spaaka prowadził działalność Komitet Akcji na Rzecz Utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy założony przez Jeana Monneta. Celem Komitetu było spopularyzowanie idei zjednoczenia gospodarczego 6 państw EWWiS. Zob. A. Marszałek, Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, UŁ Łódź 1996, s. 191-192.

Instytucjonalny proces integracji europejskiej...

203

jest nieograniczony. Wraz z traktatem w sprawie EWG został zawarty w tym samym składzie członkowskim w Rzymie 25 III 1957 r. traktat w sprawie trzeciej Wspólnoty: Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej zwanej po­tocznej Euratomem³⁷.

Za podstawowy cel EWG określono stworzenie jednolitego, zintegrowa­nego pod względem obszaru, ugrupowania gospodarczego (art. 2 traktatów rzymskich), którego pierwszym etapem budowy miała być unia celna (firt.9), tworzona stopniowo w ciągu dwunastoletniego okresu przejściowego, nie dłuższego niż piętnaście lat. Układ przewidywał swobodny przepływ osób i kapitału, wspólną politykę rolną, transportową, koordynację równych elemen­tów polityki gospodarczej jak koniunkturalnej, monetarnej i kursowej, pomoc regionom zacofanym, czy formy powiązań z byłymi koloniami i terytoriami zamorskimi oraz zależnymi³⁸. Jednocześnie na mocy traktatu utworzono organy EWG: Radę Ministrów, Komitet Stałych Przedstawicieli, organy ponadnarodowe: Komisję EWG pomyślaną jako przyszły rząd europejskiej, Par­lament Europejski i Trybunał Sprawiedliwości. W oparciu o podpisaną konwen­cję ( w trakcie podpisywania traktatu rzymskiego) te dwie ostatnie instytucje stały się wspólnymi dla EWWiS, EWG i Euratom. Układ organów Wspólnoty podział kompetencji i ról wskazywał na słabą pozycję organów ponadnarodowych.

Periodyzacja rozwoju integracji w ramach Unii Europejskiej ma oczywiście charakter umowny. Posłużę się tu podziałem zastosowanym przez S. Miklaszewskiego³⁹, który wyodrębnia następujące etapy rozwoju integracji UE zam­knięte w ramach czasowych:

• 1958-1972

• 1973-1982

• 1983-1992

• 1993-2007⁴⁰

Etap (1958-1972) ograniczają dwa istotne wydarzenia: wejście w życic traktatu rzymskiego i pierwsze rozszerzenie się EWG o nowe kraje człon­kowskie.

W okresie tym tworzono unię celną, która zaistniała już w lipcu 1968 r., czyli rok wcześniej niż zakładano, wprowadzając również wspólną zewnętrz­ną barierę celną wobec państw trzecich. W tym samym czasie wspólna poli-

³⁷ L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowska-Gorywoda, L. Oręziak, E. Teichmann, Unia
Europejska, PWN Warszawa 1999, op.cit, s. 15-16.

³⁸ S. Miklaszewski, Historyczne i ekonomiczne podstawy..., s. 24.

³⁹ Ibidem, s. 26-31.

⁴⁰ Etap rozwoju 1998-2007 według autora.

206

Rozdział VI

tyka rolna objęła swym zasięgiem 90% produktów rolnych. Wprowadzono też (przynajmniej formalnie) swobodę przepływu osób. Rozpoczęto harmoni­zację podatków pośrednich, w wyniku której wprowadzono wspólny system podatku od wartości dodanej (VAT).

W lipcu 1967 r. ustanowiono jedną Radę Ministrów i jedną Komisję dla trzech Wspólnot Europejskich (tzw. traktat fuzyjny), dzięki czemu nastąpiło ujednolicenie organizacyjne⁴¹.

Podjęto próby koordynacji badań naukowych oraz zadecydowano o zwięk­szeniu liczby państw członkowskich do dziewięciu (pierwsze rozszerzenie Wspólnot). Należy również odnotować podpisanie układu stowarzyszeniowego z 17 krajami Afryki i Madagaskarem (AASM) w myśl postanowień traktatu rzymskiego w sprawie stosunków z ówczesnymi koloniami i terytoriami za­leżnymi.

Pierwsze piętnastolecie funkcjonowania Wspólnoty nazwano „złotym okre­sem", czego wyrazem było wysokie tempo wzrostu gospodarczego (np. w latach 1960-1970 PKB w cenach stałych wzrastał średniorocznie o 4,8%), wysokie tempo wzrostu produkcji (5,1%), relatywnie niska inflacja (3,8%) i bezrobocie (2,1%).

Budowa unii celnej zacieśniła więzi handlowe „szóstki" - udział wewnętrz­nego eksportu EWG w globalnym eksporcie wszystkich krajów członkowskich wzrósł z 34,3%o w 1958 r. do 47,2% w 1968 r.; wewnętrznego zaś importu w imporcie ogółem z 33,1% do 46,1%), przy czym największą zależność od obrotów wewnętrznych ugrupowania wykazywały gospodarki krajów Bene­luksu⁴².

W omawianym okresie występowało w krajach EWG ponad przeciętne tempo inwestycji wpływające na większy niż w innych krajach kapitalistycz­nych (oprócz Japonii) wzrost w dziedzinie wydajności pracy podnoszący kon­kurencyjność towarów Wspólnoty na rynkach światowych. Zwrócić jednak należy uwagę, że okres budowy unii celnej w ramach „szóstki" przypadł na bardzo korzystny okres wysokiej koniunktury światowej.

Przy niewątpliwych sukcesach gospodarczych „szóstki" nie powiodła się próba zmiany sposobu podejmowania decyzji przez Radę Ministrów (przewi­dzianej w traktacie rzymskim) z zasady jednomyślności na zasadę większości głosów. Głównym oponentem była Francja, która na znak protestu przez pół roku nie uczestniczyła w pracach EWG (tzw. kryzys pustego krzesła). Sytuacja ta zakończyła się podpisaniem w 1966 r. tzw. protokołu luksemburskiego oznaczającego faktyczną rezygnację z głosowania większościowego.

⁴¹ L. Ciamaga, E. Latos/.ck, K. Michalowska-( lory woda, I,. Orcziak, K. Teichmann, Unia Kuropejska..., s. 16.

Instytucjonalny proces integracji europejskiej

207

Kraje EWG zarysowały program średniookresowej polityki ekonomicz­nej na lata 1966-1970 i 1970-1975. Sukcesy budowy unii celnej implikowały również dyskusje nad przejściem do unii gospodarczej, której owocem były plany Barre'a i Schillera oraz ich wersja kompromisowa tzw. plan Wernera. Drugi wariant planu Wernera stał się w marcu 1971 r. oficjalnym programem Wspólnoty budowy unii gospodarczej i walutowej w trzech etapach do 1980 r. Załamanie się koniunktury światowej na przełomie lat 1973-1974 spowodo­wało przesunięcie realizacji tych planów na czas bliżej nieokreślony.

Wartym odnotowania jest również fakt, iż do EWG nie przystąpiła Wielka Brytania ze względu na odmienną koncepcję integracji realizowanej w ramach OEEC, opartej na luźniejszych związkach gospodarczych i w szerszym zakre­sie terytorialnym. Stąd, Anglia była inicjatorem powstania konkurencyjnego w stosunku do EWG ugrupowania integracyjnego opartego na strefie wolnego handlu EFTA (European Free Trade Association - Europejska Strefa Wolnego Handlu) powołanej na mocy traktatu sztokholmskiego 4 I 1960 r. Do EFTA przystąpiły: Wielka Brytania, Austria, Dania, Szwecja, Norwegia, Portugalia i Szwajcaria. Widząc jednak sukcesy „szóstki" wkrótce Anglia, Dania, Szwecja i Norwegia rozpoczęły starania o wejście do EWG.

Okres 1973-1982 to czas kryzysu nie tylko gospodarki światowej, ale rów­nież integracji zachodnioeuropejskiej, gdyż gwałtowne pogorszenie się kondy­cji ekonomicznej krajów EWG uruchomiło szereg działań obronnych, w tym pojawiły się nawet próby czasowego ograniczenia niektórych osiągnięć w zak­resie unii celnej.

Tempo wzrostu PKB „dziewiątki" spadło z 5,9% w 1973 r. do 1,7% w 1974 r. i -1,2% w 1975 r; produkcja przemysłowa spadła w wymienionych wyżej latach z 7,9% do 0,6% i -6,6%. Gwałtownie wzrosła inflacja odpowiednio do 14,2% i 13,7%, co spowodowało pojawienie się nieznanych do tej pory zjawisk w pos­taci stagflacji (stagnacja przy dwucyfrowej inflacji) i slumpflacja (recesja przy dwucyfrowej inflacji). Jednocześnie narastało bezrobocie z 2,4% do 2,9% i 4,5% w 1975 r. Tendencje te pozostawały w ścisłym związku z pierwszym szokiem naftowym (przełom 1973 r. i 1974 r.).Gospodarki państw EWG będąc silnie uzależnione od importu ropy odnotowały lawinowo narastający deficyt w han­dlu zagranicznym. Drugi szok naftowy (1979-1981 r.) pogłębił tą tendencję. Dodatkowo dawała się we znaki recesja, tempo wzrostu PKB spadło z 3,3% w 1979 r. do 1,3% w 1980 r. i -0,4% w 1981 r., a produkcja przemysłowa spadła odpowiednio z 4,9% do -0,9% i -2,2%. Inflacja i bezrobocie wzrastały nieco wolniej niż na początku dekady, ale w 1983 r. bezrobocie wyniosło 8,4% ogółu zatrudnionych.

208 Rozdział VI

W 1975 r. nastąpiło wprowadzenie wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich. Kraje członkowskie utraciły suwerenność w zakresie podpi­sywania umów handlowych. Kompetencje te przejęła Komisja EWG.

Kraje EWG stanęły również w obliczu kryzysu międzynarodowego sys­temu walutowego opartego na zasadach z Bretton Woods. W tej sytuacji nie zdał egzaminu Europejski System Współpracy Walutowej oraz tzw. „wąż wa­lutowy". W miejsce tej instytucji w 1979 r. rozpoczął działanie Europejski Sys­tem Walutowy, którego architektami politycznymi byli prezydent Francji Giscard d' Estaign i kanclerz RFN Helmut Schmidt. Głównym zadaniem ESW była stabilizacja wahań kursów walutowych (do ± 2,25%, a dla słabszych walut do ± 6%; w 1993 r. margines powiększono do 15%). Służyć jej miała wspólna polityka kursowa wobec walut zewnętrznych, stworzenie europejskiej jednostki monetarnej ECU (European Currency Unit), która została oparta na koszyku walut państw członkowskich określonym poprzez udział w obrotach między­narodowych EWG oraz mechanizm kredytowy⁴³. Jak pisze S. Miklaszewski, Europejski System Walutowy, mimo, że tworzony w warunkach recesji go­spodarczej i wyraźnego regresu integracji europejskiej można uznać za jedno z najistotniejszych wydarzeń w procesie tworzenia Unii Europejskiej.

Warto również odnotować z tego okresu podpisanie w Lome (28 II1975 r.) konwencji o stowarzyszeniu 46 państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku (ACP) na okres pięciu lat, która weszła w życie 1 VI 1976 r.

W 1979 r. odbyły się też pierwsze bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego, a od 1 I 1981 do Wspólnot przystąpiła Grecja.

Okres 1983-1992. W 1983 r. pojawiły się pierwsze oznaki wychodzenia z kryzysu. PKB wzrastało o 1,5%, produkcja przemysłowa o 2,5%, a inflacja spadła do 7,9%. Powrót sprzyjającej koniunktury sprawił, że państwa człon­kowskie przychylnie przyjmowały inicjatywy rozwoju powiązań integracyj­nych. Komisja Europejska opublikowała 14 VI 1985 r. białą księgę stano­wiącą program stworzenia jednolitego rynku towarów, usług, siły roboczej i kapitału. Dotychczasowe doświadczenia integracji sprawiły, iż nie dyskuto­wano już o przejściu od razu do unii gospodarczej, lecz uwzględniono stadium pośrednie -jednolity rynek.

Ważnym krokiem na drodze do Unii Europejskiej było podpisanie 17 II 1986 r. w Luksemburgu Jednolitego Aktu Europejskiego (JAE) — najważniej­szej korekty i uzupełnienia aktów konstytuujących Wspólnoty od zawarcia traktatów rzymskich. Głównym celem JAE była realizacja jednolitego rynku wewnętrznego do końca 1992 r. Spełnił on też funkcję zarodka wspólnej poli-

W. Weidenfeld - W. Wessel, Europa od A do Z..., s. 87-90.

Inslylucjonalny proces Integracji europejskiej.... 209

tyki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz rozszerzył, choć nieznacznie, kompe­tencje Parlamentu Europejskiego⁴⁴.

W okresie tym Wspólnoty powiększyły się o nowych członków (111986 r.) Hiszpanię i Portugalię. Podpisano także układ o utworzeniu Europejskiego Ob­szaru Gospodarczego, w skład którego weszły wszystkie państwa członkowskie EWG i EFTA (bez Szwajcarii).

Rozpad bloku Wschodniego i odzyskiwanie wolności przez kraje socjali­styczne zapowiadały powrót krajów środkowowschodniej części kontynentu do europejskiej rodziny. Wynikiem transformacji systemowej w tych krajach oraz zmiany kierunków ich polityki międzynarodowej było podpisanie Układów Eu­ropejskich (układów o stowarzyszeniu) z Polską, Czechosłowacją i Węgrami (16 XII 1991 r.).

Okres ten był przełomowy dla budowy integracji europejskiej, bowiem nie tylko zostały podjęta strategiczne decyzje w tym względzie, lecz co ważniejsze zostały wdrożone do praktyki. Ocena ekonomiczna efektów wprowadzenia jednolitego rynku zewnętrznego dokonana została na zlecenie Komisji Euro­pejskiej i dotyczyła kilku podstawowych obszarów, tj. handlu zagranicznego, bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zmian strukturalnych w przemyśle, konkurencji, lokalizacji zasobów, dochodu, zatrudnienia i konwergencji między krajami członkowskimi. Z przeprowadzonej analizy wynikał jeden wniosek: realizacja zadań unijnych doprowadziła do wzrostu efektywności ekonomicz­nej i podniesienia dobrobytu w krajach UE⁴⁵. W wyniku przynależności do jednolitego wspólnego rynku wzrósł o kilka procent handel wewnątrz UE. Do­szło też, wbrew obawom, do ułatwienia dostępu krajom trzecim do wspólnego rynku. Poprawa efektywności gospodarowania i silna konkurencja umożliwiły znaczącą restrukturyzację przemysłu, a w rezultacie redukcję kosztów wy­twarzania i inwestowania. Zmiany strukturalne przemysłu UE przejawiały się w szybkim wzroście przejęć i fuzji, koncentracji produkcji oraz w zamianach wielkości firm i uzyskaniu większej efektywności. Rosnąca koncentracja pro­dukcji wystąpiła przede wszystkim w gałęziach przemysłu technologicznie zaawansowanych. Jednolity rynek wewnętrzny wyraźnie przyśpieszył kon­wergencję cenową, ji oddziaływanie na ceny i stopy inflacji ułatwiło prowadze­nie polityki makroekonomicznej w UE. Kraje członkowskie osiągnęły w wy­niku realizacji jednolitego rynku wewnętrznego dodatkowy przyrost PKB, szacowany na 60—80 mld ECU, tj. 1,0-1,5% ponad poziom przewidywanego PKB, w przypadku gdyby nie wdrożono w życie tego programu. Z tego sa-

⁴⁴ Ibidem, s. 107—1(J9.

⁴⁵ Z. Wysokińska, J Witkowska, Integracja europejska. Rozwój rynków, Warszawa-Łódź
2001, s. 150-152.

210 Rozdział VI

mego powodu wzrosło też zatrudnienie od 300 tys. do 900 tys. Największe korzyści były udziałem Irlandii, Portugalii, Hiszpanii i Grecji⁴⁶.

Okres 1993-2004. Etap ten rozpoczął się ogłoszeniem zakończenia budo­wy jednolitego rynku (1 I 1993 r.). Następnym poważnym krokiem w kierun­ku zacieśnienia więzi integracyjnych krajów Wspólnoty było wejście w życie (1 XI 1993 r.) traktatu z Maastricht (zwanego traktatem o Unii Europejskiej). Jako kolejny stopień realizacji coraz ściślejszej unii narodów Europy (art. A) Traktat zmierzał do zacieśnienia stosunków ekonomicznych i politycznych państw członkowskich tworząc Unię Europejską składającą się z trzech fila­rów: zreformowanych Wspólnot Europejskich, wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, współpracy w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych⁴⁷.

Przewidziana w traktacie z Maastricht unifikacja monetarna⁴⁸ będąc proce­sem złożonym wymagała specjalnego etapowego wprowadzania⁴⁹:

• pierwszy etap (1990-1993) polegał na znoszeniu barier w przepływie kapitałów między krajami Wspólnot oraz wzmocnieniu koordynacji polityk gospodarczych, zwłaszcza w zakresie finansów i stabilizacji cen,

• drugi etap (1994-1998) wymagał utworzenia Europejskiego Instytutu Monetarnego (zalążka Europejskiego Banku Centralnego), uniezależnienia banków centralnych od władz narodowych państw UE, koordynacji polityk gospodarczych wprowadzenia procedur nadzoru realizacji przyszłych wytycz­nych dotyczących wysokości deficytu budżetowego i długu publicznego, osią­gnięcia przez państwa UE kryteriów konwergencji⁵⁰,

• trzeci etap (1999-2002) to początek działania Europejskiego Systemu Banków Centralnych i przejęcie przez niego kompetencji państw UE w zakresie prowadzenia polityki pieniężnej; wprowadzenie wspólnej waluty EURO po­czątkowo do obiegu bezgotówkowego (111999 r.), następnie do gotówkowego (1 I 2001 r.) równolegle z walutami narodowymi krajów EMU; definitywne

⁴⁶ J. Skodlarski, R. Matera, Gospodarka światowa. Geneza i rozwój, PWN Warszawa 2004,
s. 323.

⁴⁷ W. Weidenfeld - W. Wessel, Europa od A do Z..., s. 299-304.

⁴⁸ Ustalenia Traktatu o Unii Europejskiej w znacznej mierze bazują na przygotowanym
w 1989 r. „raporcie Delorsa" przewidującym realizację Unii Ekonomicznej i Walutowej (Eco-
nomic and Monetary Union — EMU) w trzech etapach. Zob. M. Proniewski, A. Niedźwiedzki,
Formy europejskiej integracji gospodarczej, Białystok 2004, s. 115.

⁴⁹ M. Proniewski, A. Niedźwiedzki, Formy europejskiej integracji..., op.cit., s. 115-116.

⁵⁰ Kryteria konwergencji (zbieżności) to określenie niezbędnych parametrów makroeko­
nomicznych jakie muszą spełnić kraje tworzące unię walutową, aby ta doszła do skutku. Są to:
odpowiedni poziom rozwoju gospodarczego, inflacji, deficytu budżetowego, długu publicznego
w stosunku do PKB, Zob. szerzej: M. Proniewski, A. Niedźwiedzki, Formy europejskiej integra­
cji..., s. 116-120.

Inslylucjonnlny proces Integracji europejskiej.... 211

wycofanie z obiegu walut narodowych EMU - proces rozpoczęty 31X11 2001 r. trwający w poszczególnych krajach członkowskich do 30 VI 2002 r.

Począwszy od drugiej połowy 2003 r. we wszystkich 11 krajach należą­cych do strefy EURO (Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpanii, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Włochy) funkcjonuje wspólna waluta. W całej UE większość cząstkowych polityk gospodarczych, w tym politykę pieniężną, ujednolicono, co jest niezbędne dla powodzenia integracji walutowej.

Ocenia się, iż realizacja unii walutowej przyniosła pozytywne efekty, Po wejściu w życie unii ekonomicznej i monetarnej w siedmiu krajach UE odnu towano nadwyżkę budżetową. Jednocześnie poprawiła się sytuacja finanińw publicznych (w 1998 r. deficyt spadł do 1,5%, a w 1999 r. do 0,6%). Począt­kowo po wprowadzeniu euro pojawiła się silna deprecjacja (około 30%) tej waluty względem USD i innych walut międzynarodowych, aby w następny eh latach stopniowo zwiększać swoją siłę nabywczą⁵¹.

Od 1 I 1995 r. UE powiększyła się o kolejne kraje: Austrię, Finlandię i Szwecję. Rok wcześniej (8 IV 1994 r.) Polska złożyła oficjalny wniosek o członkostwo w UE. Pod koniec 1997 r. Rada Europejska w Luksemburgu podęła decyzję o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych z pięcioma krajami EU" ropy Środkowo-Wschodniej (Polską, Czechami, Węgrami, Słowenią, Estonia) oraz z Cyprem. Trzy miesiące później (31 III 1998 r.) rozpoczęły się oficjilftf negocjacje, do których UE zaprosiła również (XII 1999 r.) Litwę, Łotwf, Słowację, Rumunię, Bułgarię oraz Maltę. Ich efektem było największe Jik do tej pory poszerzenie UE, które nastąpiło 1 V 2004 r. Do Unii dołączyły następujące kraje: Polska, Czechy, Słowacja, Słowenia, Węgry, Litwa, Łotwtt, Estonia, Malta i Cypr⁵².

Równolegle do poszerzenia terytorialnego UE trwały pracę nad pogłębia niem procesu integracji w sferze instytucji i podejmowania decyzji, co miało przybliżać członków Unii do scalania politycznego. W 1997 r. rozpoczęła llf w Turynie konferencja międzyrządowa, aby dokonać reform instytucji eufO" pejskich. Jej wynikiem było podpisanie w Amsterdamie traktatu (2 X 1997 f.) - dokumentu nowelizującego dotychczasowy dorobek traktatowy UE. Do n^j* ważniejszych postanowień przyjętych w Amsterdamie zalicza się: dokonani© modyfikacji wspólnotowych i unijnych praw podstawowych (m.in. możliwott nakładania sankcji na państwa nierespektujące elementarnych zasad defflO* kracji, wprowadzenie zasady równouprawnienia kobiet i mężczyzn, nałożeni©

⁵¹ Z. Wysokińska, J. Witkowska, Integracja europejska. Rozwój rynków..., s. 154-157.

⁵² http://www.exporte r.pl/zarzadzanie/patrz_również/uni_l_rozwoj.html, Unia Europejski,
fazy rozwoju.

212 Rozdział VI

obowiązku ochrony środowiska, itp.), przeprowadzenie zmian inslylucjonaU nych i modyfikacji procedur decyzyjnych. Zapewniona została również moż­liwość wstrzymywania się od głosu w szczególnych przypadkach w sprawach polityki zagranicznej oraz jednomyślność przy rozpatrywaniu istotnych kwestii dla interesów narodowych poszczególnych państw. Ponadto przeprowadzone zostały zmiany odnoszące się do współpracy w dziedzinie wymiaru sprawied­liwości i spraw wewnętrznych⁵³. Traktat amsterdamski nie należał jednak do dokumentów przełomowych. Jego postanowienia w zasadzie nie wnosił nic nowego. Coraz wyraźniej, bowiem zaczęły dawać o sobie znać egoizmy narodowe, a proces pogłębiania integracji zaczął natrafiać na kolejne bariery.

Nie rezygnowano jednak z dyskusji nad pogłębieniem procesu integracji. Wyjątkowo burzliwy był szczyt nicejski w 2000 r. Znów nie udało się doko­nać poważniejszej reformy instytucjonalnej, choć osiągnięto pewien postęp: nowe zasady ważenia głosów w Radzie UE, powiększenie liczby tematów podlegających decyzjom większościowym, ustalenie wielkości Komisji, wpro­wadzenie zasady wzmocnionej współpracy - niezagrożonej niczyim wetem — między państwami chętnymi do głębszej integracji w mniejszym gronie.

Konieczność reform instytucjonalnych doprowadziła jednak do powołania Konwentu Europejskiego, którego zadaniem było stworzenie projektu konsty­tucji europejskiej - podstawy prawnej, oddzielonej od zbyt licznych i zmien­nych tekstów wykonawczych⁵⁴. Szczyt państw UE w Brukseli 12 XII 2003 r., na którym przedstawiono projekt europejskiej konstytucji zakończył się fia­skiem. Za jego niepowodzenie powszechnie obwinia się Polskę i Hiszpanię. Główną przyczyną sporu był brak konsensusu dotyczącego liczby głosów. Zmiany na stanowisku premierów Hiszpanii i Polski zaowocowały zrewidowa­niem stanowisk tych państw. Podczas nowego szczytu w Brukseli 18 VI 2004 r. dwadzieścia pięć członków UE zaakceptowało traktat. Aby konstytucja weszła w życie musiała być przez nie ratyfikowana. Niestety, negatywne wyniki refe­rendum we Francji i Holandii wstrzymały realizację tego przedsięwzięcia, ukierunkowanego na zbliżenie polityczne. Państwa europejskie kontynuują jednak prace w tym kierunku. Wyrazem tego jest podpisanie 13 grudnia 2007 r. Traktatu Lizbońskiego⁵⁵, który wyposażyć ma UE w nowoczesne instytucje oraz sprawniejsze niż dotychczas metody pracy, tak aby Unia mogła skutecz-

⁵³ J. Ruszkowski, E. Górnicz, M. Żurek, Leksykon integracji europejskiej, Warszawki998,
s. 205-210, [w:] J. Skodlarski, r. Matera, Gospodarka światowa..., s. 322.

⁵⁴ A. Krzeczunowicz, Do jakiej Unii Europejskiej wchodzimy?, „Polska w Europie", Nr 2
(46) 2004, op.cit, s. 79.

⁵⁵ Traktat lizboński zwany „traktatem reformującym" ma wejść w życie 1 stycznia 2009 r.,
jeśli zostanie ratyfikowany przez 27 państw Unii Europejskiej.

Instytucjonalny proces integracji europejskiej.... 213

niej stawiać czoła wyzwaniom współczesnego świata. Pracom nad pogłębianiem integracji politycznej towarzyszy proces rozszerzania UE o nowe kraje. Ostatnie poszerzenie objęło Bułgarię i Rumunię (1 I 2007 r.).

Unia Europejska to ugrupowanie integracyjne, które wyraźnie wyothf bulili się z całokształtu gospodarki światowej, jako jedno z centrów gospodarczych i cywilizacyjnych współczesnego świata. Ponad pięćdziesięcioletnia li lutni Im integracji ekonomicznej wyróżniła kilka etapów: budowa unii celnej wspólnego rynku, unii gospodarczej i walutowej. Integracja europejska rozpoczęła się zatem od sfery gospodarczej, która to nadal pozostaje rdzeniem tego procesu. Realizacja tych przedsięwzięć (etapowej integracji gospodarczej) prowadziła do zwiększenia obrotów handlowych, produkcji, wydajności i wzrostu gospodarczego. Zmianom ilościowym w równym tempie towarzyszyły zmiany jakościowe dostosowujące strukturę gospodarczą państw członkowskich do wyzwań współczesnej gospodarki światowej. Teren Unii, jako obszar stabilności politycznej i gospodarczego rozwoju, stał się miejscem poważnych inwestycji korporacji transnarodowych, będących przecież nośnikami postępu technologicznego. Unia Europejska stała się światową potęgą handlową, a jej państwa członkowskie należą do jednych z najbogatszych na świecie. Rozwój powiązań gospodarczych sprawił, że UE stała się jednym z najbardziej zinte­growanych ekonomicznie obszarów na świecie. Choć obecnie, organizowanie ugrupowań integracyjnych w różnych regionach świata jest bardzo popularne, to jednak w żaden sposób nie mogą one dorównać UE tak pod względem siły więzi integracyjnych jak i uzyskanych korzyści z tego tytułu.

Budowa Unii Europejskiej została oparta na trwałej materialnej podstawie - na integracji gospodarek państw członkowskich. Ten pragmatyczny wybór odpowiadający koncepcją funkcjonalistów okazał się trafny. Korzyści płynące z integracji gospodarczej zachęcały państwa członkowskie do dalszych kro­ków w celu zacieśniania więzi integracyjnych, a kraje pozostające poza tym ekskluzywnym klubem, pragnęły do niego wstąpić. Sfera gospodarcza okazała się najlepszym spoiwem dla europejskich państw. Podstawa integracji okazała się tak trwała, że po ponad pięćdziesięciu latach historii UE żaden z jej człon­ków nie przedłożył wniosku o wystąpienie z Unii.

Rozwój integracji europejskiej po II wojnie światowej, będący ukorono­waniem idei zjednoczenia sięgającej starożytności, osiągnął zaawansowany etap. Zacieśnianie więzi gospodarczych w istocie wymusiło, zgodnie z tezą funkcjonalistów, kroki w kierunku integracji politycznej. Postęp tej drugiej, jest jednak mało dynamiczny i pozostaje w asymetrii do więzi ekonomicznych. Powoduje to obniżenie sprawności oraz spójności decyzyjnej Unii, w efekcie

214

Rozdział VI

którego zewnętrzna siła polityczna UE jest niewielka w stosunku do jej bazy gospodarczej. Wielkim wyzwaniem Unii Europejskiej staje się zatem dynamizacja procesów scalania politycznego. Jest to zadanie niezwykle ważne, a sposób i tempo jego realizacji może wyznaczać pozycję Europy na mapie świata w kolejnych dziesięcioleciach.

4. J. H. Retinger jako twórca współczesnej Unii Europejskiej

Odzwierciedleniem poglądów Retingera na Europę są jego publikacje, dokumenty oraz programy organizacji przez niego stworzonych.

Motywy integracji Europy wymieniane przez niego to przede wszystkim: zachowanie pokoju - poprzez uniemożliwienie wybuchu wyniszczających wo­jen, przeciwstawienie się komunizmowi, gospodarczy i cywilizacyjny rozwój przywracający kontynentowi europejskiemu jego dawną pozycję na świecie - a więc motywy wymieniane powszechnie w literaturze jako te, którymi kierowały się państwa zachodnioeuropejskie przy tworzeniu, czy próbach two­rzenia, pierwszych instytucjonalnych form integracji po II wojnie światowej.

Budowanie zjednoczonej Europy było dla Retingera także próbą wdrożenia ideałów chrześcijańskich i humanistycznych do polityki międzynarodowej i to na nieporównanie większą skalę niż kiedykolwiek w historii⁵⁶.

Proeuropejskie motywacje Retingera wzbogacał jeszcze element patrio­tyczny. Jego zdaniem bowiem, Polska oraz inne małe i średnie kraje Europy nie były w stanie zachować swojej suwerenności i niezawisłości jak tylko w ramach szerszej organizacji integracyjnej. Motywu tego (mimo wybitnie narodowego charakteru) nie można zakwalifikować do partykularyzmów, po­nieważ Retinger nie przypisywał Polsce specjalnych praw i roli w przyszłym związku integracyjnym. Smutnym dowodem na potwierdzenie tezy Retingera o niemocy małych i średnich państw był fakt, iż kraje środkowo i wschodnio­europejskie znalazły się po II wojnie światowej, wbrew swojej woli, w strefie wpływu ZSRR i przez ponad 50 lat nie mogły dołączyć do struktur jednoczącej się Europy.

Retinger uważał, iż podstawę integracji Europy stanowić powinna go­spodarka. Wybór gospodarki jako głównego europejskiego spoiwa okazał się słuszny, gdyż właśnie tą drogą (mimo prób integracji politycznej i obronnej) podążyły procesy scaleniowe Europy Zachodniej. Uważał on także, jak wie­lu innych ojców zjednoczonej Europy, że wynikiem postępującej integracji

I.isl Jana INaniann do milom nraey z dnia 23 grudnia 2003 r. Odpowiedź mi ankietę doły-

Instytucjonalny proces integracji europejtklijmi

ekonomicznej będzie stopniowa integracja polityczna³⁷.1 )/.InIi>)m9 HyllMłUłh Unii Europejskiej wynikające z asymetrii jej siły ekonomiczną) I piilltyt»#H9| są żywym weryfikatorem tego założenia przypisywanego f iiiikcjciniillaily¹ koncepcji integracji.

Retinger zakładał, że wstępowanie do struktur integracyjnych powinno Hlhtf dobrowolny charakter, a członkami integracji europejskiej miały być pitriulttit demokratyczne o gospodarce rynkowej, odrzucające wszelkie formy !Vł|dńW autorytarnych. Twierdził on, że tylko dobrowolna integracja mająca popart Im społeczne ma szansę trwałości i rozwoju.

Retinger był politykiem pragmatycznym - wiedział, że zjednoczona Eu­ropa nie powstanie za jednym zamachem. Wyznawał pogląd, że można zrobić tyle w kwestii integracji, ile będzie do przyjęcia i zaakceptowania przez rządy poszczególnych państw. Dlatego jego zdaniem, integracja europejska powinna mieć charakter praktyczny, odbywać się etapowo i na równych prawach dla wszystkich jej członków, bez prymatu któregokolwiek z państw. Korzyści pły­nące z integracji powinny być (przynajmniej z założenia) równe dla każdego z członków integracji. Retinger zdawał sobie sprawę, iż asymetria siły poli­tycznej i osiąganych korzyści stwarzały będą tendencje bardziej odśrodkowe, niż scaleniowe.

Integracja europejska, według Retingera, powinna prowadzić do stworze­nia trwałych nierozerwalnych więzi. Dla jej usprawnienia państwa europejskie powinny zrzec się części suwerenności na rzecz struktur ponadnarodowych.

Zakres terytorialny integracji obejmować miał, jego zdaniem, Europę Za­chodnią, a po uwolnieniu się spod dominacji ZSRR i transformacji systemo­wej, również kraje środkowo- i wschodnioeuropejskie. Retinger we wcześniej­szych rozważaniach dopuszczał również ewentualne włączenie do struktur europejskich Turcji. Poglądy te znajdują dziś finał w postaci włączenia Polski i innych krajów byłego bloku wschodniego do UE oraz zaproszenia Turcji do negocjacji w sprawie pełnego członkostwa w Unii.

Józef Hieronim Retinger nie tworzył wizji zjednoczonej Europy w ramach teoretycznych rozważań, był przede wszystkim praktycznym organizatorem pierwszych instytucji, które za cel obrały dążenie do realizacji idei integracji europejskiej.

Swoją akcję rozpoczął od powołania Europejskiej Ligi Współpracy Eko­nomicznej - organizacji skupiającej się na integracji gospodarek państw eu­ropejskich.

216 Un/cl/liil VI

Retinger był również współautorem powołania Ruchu Europejskiego-naj­bardziej prestiżowej i wpływowej organizacji społecznej działającej na rzecz integracji europejskiej, której członkami byli praktycznie wszyscy ojcowie - pio­nierzy zjednoczenia europejskiego. Siła oddziaływania RE tkwiła właśnie w jego składzie osobowym. Ruch skupiał bowiem wielu znanych mężów stanu, pełniących w swych krajach wysokie funkcje państwowe. Nadawało to akcji RE odpowiedni ton i ciężar gatunkowy.

Retingerowi i Duncanowi Sandysowi przypisuje się również pomysł i or­ganizację wielkiego Kongresu Haskiego w maju 1948 r., który skupił wszyst­kich wybitnych rzeczników zjednoczenia i wyznaczył ideowe podstawy (wy­rażone w rezolucjach: politycznej, ekonomicznej i kulturalnej) oraz kierunki integracji zachodnioeuropejskiej na następne dziesięciolecia.

Dzięki zabiegom Retingera powołano także Radę Europy (1949 r.) - pierw­szą międzyrządową instytucję proeuropejską.

Wyrazem troski Retingera o Polskę i inne państwa zniewolone przez Mosk­wę (a jednocześnie wyrazem jego poglądów na zakres terytorialny zjednoczonej Europy) było utworzenie Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej, która przez wiele lat przypominała politykom Zachodu o problemie krajów satelickich. Komisja dbała o to, aby Zachód składał deklaracje o gotowości włączeniach tych krajów w nurt zachodnioeuropejskiej integracji, gdy tylko odzyskają one niezależność od Moskwy. Retinger, zdając sobie sprawę, że per­spektywa jedności całego kontynentu była bardzo odległa, widział uwolnienie spod sowieckiej dominacji Polski i innych krajów, jako funkcję rywalizacji gospodarczej Wschodu i Zachodu. Zwycięstwo zachodniego modelu gospo­darowania na tle gospodarki światowej miało „od wewnątrz" zmusić kraje Wschodu do transformacji swoich systemów gospodarczych i politycznych w kierunku demokracji i ekonomii wolnorynkowej. W istocie, po 50. latach reżimy komunistyczne uznały, iż dalsze podążanie drogą socjalizmu nie daje szans na cywilizacyjny i gospodarczy rozwój.

Powołując Grupę Bilderbergu, Retinger przyczynił się do znacznej popra­wy relacji europejsko-amerykańskich, mających przecież kluczowe znaczenie dla procesów integracji w zachodniej części kontynentu.

Lansowanie etapowego i stopniowego charakteru integracji oraz oczeki­wanie, że integracja ekonomiczna pociągnie za sobą integrację polityczną, sta­wiają Retingera wśród nurtu funkcjonalistycznego, a więc kierunku, według którego podążył proces integracji zachodnioeuropejskiej po II wojnie świa­towej. Cele integracji europejskiej oraz ogólne jej warunki i zasady głoszone przez Retingera pokrywają się z ideowymi podstawami integracji państw UE.

Instytucjonalny procci Iut0|fflcJJ europejskiej..,. 117

Poglądy i działania Józefa Hieronima Retingera odnoszące się do budowy zrębów integracji zachodnioeuropejskiej oraz aktywność stworzonych przez niego organizacji - funkcjonujących po dziś dzień (ELEC, RE, Rada Europy, (grupa Bilderbergu), sprawiają, iż wpisuje się on w poczet ojców - pionierów współczesnej Unii Europejskiej.

---