LITERATURA POWSZECHNA DO KOŃCA XVIII WIEKU
Oprac. Joanna Zagożdżon, Marek Bratuń, Mirosław Lenart
I. Zakres materiału
A. Zagadnienia obowiązkowe
1. Epos antyczny. Model eposu, tzw. kwestia homerycka; herosi, bogowie i koncepcja
losu u Homera; sytuacja i tok narracji, realizm - idealizacja - cudowność, koncepcje
kompozycyjne, język, styl i metrum poematu, ewolucja eposu oraz jego późniejsze
odmiany. Geneza chansons de geste. Pieśń o Rolandzie jako arcydzieło epiki
rycerskiej, jej treść i cechy swoiste oraz rola w przedstawianiu średniowiecznego
eposu wojownika. Elitarny charakter romansu dworskiego (roman curtois). Odrębny
krąg tematyczny opowieści bretońskich osnutych wokół postaci króla Artura i
rycerzy Okrągłego Stołu, autor wielu romansów rycerskich Chretien de Troyes.
Konflikt namiętności z obowiązkiem, czyli mit miłości tragicznej zawarty w
Dziejach Tristana i Izoldy. Epos nowożytny: Ariosto, Orland szalony; Tasso,
Jerozolima wyzwolona i Milton, Raj utracony. Narodziny powieści.
2. Narodziny i budowa tragedii (Ajschylos, Sofokles, Eurypides). Problemy moralne
(wina, kara, odkupienie), prometeizm (bunt człowieka przeciw bogom). Arystotelesa
Poetyka (kluczowe pojęcia: mimesis, katharsis). Geneza komedii, jej struktura i
charakter (parabaza, agon, kosmos). Różne odmiany komizmu.
3. Starożytne koncepcje piękna. Pojęcie piękna w ujęciu Platona i Arystotelesa (w
nawiązaniu do Uczty i Poetyki). Koncepcje piękna u myślicieli średniowiecznych i
nowożytnych.
4. Sielanka grecka i rzymska. Sielanka jako termin i gatunek literacki, ludowe początki
bukoliki i jej przemiany (Teokryt i Wergiliusz).
5. Literatura hellenistyczna a literatura rzymska. Wzajemne relacje i nawiązania.
Horacy -epody, satyry, ody lub pieśni. Nawiązanie do liryki hellenistycznej. Dydaktyczny
charakter filozofii (zasada złotego środka). Obrona tradycyjnej kultury rzymskiej przed
wpływami azjatyckimi (tradycyjne ryty rzymskie, mitologia, człowiek a bóstwo i
przyroda).
6. Wybitne przykłady literatury autobiograficznej - Wyznania św. Augustyna oraz
dużo późniejsze, bo już oświeceniowe Wyznania Jana Jakuba Rousseau. Narodziny
eseju : Michał Montaigne i Francis Bacon. Elementy pamiętnika, dziennika życia
wewnętrznego, powieści autobiograficznej, gawędy, eseju (religijnego,
psychologicznego, filozoficznego). Różne koncepcje świata i człowieka.
7. Boska komedia Dantego jako arcydzieło literatury wizyjnej na tle eschatologii
chrześcijańskiej. Złożona struktura eposu: etapy wędrówki przez zaświaty: piekło,
czyściec i raj. Geneza gatunku visio (zob. Nekyja w XI pieśni Odysei Homera i VI ks.
Eneidy, Sen Scypiona Cycerona oraz wizja św. Pawła), reguła contrappasso (prawo
odwetu), czyli m. in. dydaktyczny charakter peregrynacji po zaświatach. Kompozycja,
bogactwo symboliki, w tym symboliki numerologicznej, rozmaitość środków ekspresji,
artyzm i wymowa ideowa dzieła.
8. Humanistyczne formy erotyki w średniowiecznej liryce i epice (kontynuacja
dworskiej miłości oraz wzorca dolce stil nuovo). Tradycje rzymskiej poezji miłosnej
(Katullus, Tibullus, Propercjusz, Owidiusz) oraz liryki prowansalskiej. Romans o Róży
jako średniowieczna ars amandi, czyli dzieło kontrastujące z ideami gotyku i dojrzałej
scholastyki. Stylizacje miłości, alegoryczność utworu oraz konwencja snu wpisująca ten
tekst w długą tradycję literacką tekstów wizyjnych. Petrarkowski model liryki
erotycznej i jego kontynuacje. Witalistyczna, zmysłowa, ludyczna koncepcja miłości
renesansowej w prozie -Boccaccia i Rabelais`go. Nowela jako gatunek na podstawie
Dekameronu Boccaccia. Budowa, narratorzy, szczególna motywacja kompozycyjna
oraz symboliczna wymowa utworu. Zjawisko zwane małym humanizmem i
poszukiwanie humanistycznego ideału.
9. Renesansowa wizja człowieka i uniwersum w Gargantui i Pantagruelu Franciszka
Rabelais`go. Geneza dzieła, jego oryginalny charakter i kontrowersje narosłe wokół
tej parodii średniowiecznego romansu. Duża różnorodność form literackich,
stylistyki, bogactwo językowe oraz szeroka skala humoru, którego rubaszność i
swoboda wskazują na świadome nawiązania do tradycji ludowych. Karnawalizacja
świata przedstawionego, jak również osobliwości metody twórczej określonej przez
Michała Bachtina mianem realizmu groteskowego.
10. Określenia „literatura elżbietańska”, „dramat elżbietański”, przełom w sztuce
angielskiej w latach osiemdziesiątych. Fenomen dramatu Williama Shakespeare`a:
odrzucenie rygorów kompozycyjnych, zasady estetycznej jedności, wprowadzenie
luźnej epizodycznej konstrukcji fabuły, scalanie ujęć dramatycznych z epickimi i
lirycznymi, połączenie pierwiastków tragicznych i komicznych, wzniosłości z
małostkowością oraz grozy z groteską. Osadzenie konfliktu tragicznego wśród
konkretnych okoliczności psychologicznych, społecznych, obyczajowych i
historycznych. Wprowadzanie na scenę fantastyki i baśniowości. Przedstawianie
bohaterów jako postaci pozostających pod wpływem silnych namiętności i
konfliktów moralnych. Kunszt poetycki, indywidualizacja stylu i głębia filozoficzna
twórczości Williama Shakespeare`a.
11. Narodziny powieści: Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manczy Cervantesa
jako parodia romansu rycerskiego, a zarazem odbicie sceptycyzmu poznawczego z
ducha Erazma, Montaigne`a, Castiglione`a i Calderona. Rozległy obraz hiszpańskiego
społeczeństwa na przełomie XVI i XVII wieku. Powieść o potędze wyobraźni.
Przesłanie ideowe utworu (konfrontacja ideału z rzeczywistością, fantazji z realizmem,
życia ze sztuką, idealizmu z praktycyzmem, prawdy z fałszem). Relatywizm Cervantesa
charakterystyczny dla myśli europejskiej późnego renesansu (manieryzm). Synkretyzm
gatunkowy powieści (nawiązania do konwencji romansu picarejskiego, pasterskiego i
utopijnego). Zmieniające się techniki narracji oraz otwarta kompozycja dzieła będące
efektem nieustannej konfrontacji czytelnika z pytaniami bez odpowiedzi: kto ma
słuszność, a kto się myli? Fascynacja kolejnych pokoleń dziełem Cervantesa połączona z
przemianami w sposobie interpretacji dzieła od jego powstania po czasy współczesne.
12. Francuska tragedia klasycystyczna. Zespół rozmaicie rozumianych wzorców
antycznych, tworzący rozbudowany kanon obowiązujących prawideł estetycznych,
takich jak: norma prawdopodobieństwa, smaku, stosowności, absolutyzacja trzech
jedności, wysoki styl retoryczny bogaty w ozdobne figury, określony status społeczny
bohaterów: Cyd Pierre Corneille`a, czyli teatr powagi i czynu. Dyskusje wokół
struktury utworu, kwestia naruszenia reguł klasycystycznych, m. in. doboru tematyki
czy kreacji bohaterów. Burzliwa akcja odpowiadająca gustom epoki, pominięcie
francuskiej bienséance oraz szczęśliwe zakończenie. Fedra Jeana Racine'a jako
2
model XVII-wiecznego klasycyzmu (zasada decorum, czyli „stosowności" tematu,
ujęcia i stylu; symetryczna klarowność kompozycji), reinterpretacja motywu antycznego
( zob. Eurypides i Seneka), koncepcja losu, problematyka jansenistyczna.
13. Świat wyobraźni barokowej i scena hiszpańska. Tragedia nieregularna Życie jest
snem Calderona. Propozycja pomysłowej formy scenicznej, w której realizują się
założenia filozoficzne i mistyczne. Misterna, wielowarstwowa budowa pozwalająca
czytać dzieło na wiele sposobów. Zagadnienie wolnej woli i przeznaczenia oraz
dydaktyczna rola teatru bogatego w uniwersalne wartości artystyczne.
14. Molier jako mistrz francuskiej komedii charakterów i komedii obyczajowej
(struktura utworu, rola intrygi, kreacje postaci).
15. Kandyd Voltaire'a oraz Kubuś Fatalista i jego pan Diderota jako powiastki
filozoficzne. Dyskusja z niektórymi ideami filozoficznymi czasów im współczesnych,
człowiek w labiryncie świata. Jednostka uwikłana w sprzeczności i paradoksy życia.
Powiastka filozoficzna a romans awanturniczy czy opowieść egzotyczna (schemat
periodyczny fabuły, postacie, konflikty, układ zdarzeń).
B. Zagadnienia uzupełniające
1. Poezja religijna św. Franciszka z Asyżu. Nowy typ wrażliwości na tle kryzysu
idei Królestwa Bożego w chrześcijaństwie oraz wynikający z niego proces
tworzenia zakonów żebraczych.
2. Vita nouva Dantego jako przykład funkcjonowania konwencji dolce stil nuovo.
Symboliczna wymowa tego utworu.
3. Petrarkizm w literaturze europejskiej. Tradycja i ewolucja tego zjawiska na
przestrzeni wieków.
4. Demonologia i świat nadprzyrodzony w twórczości poetów średniowiecza i
renesansu.
5. Tradycje ars amandi w literaturze europejskiej (zob. Rougemont Denis de,
Erotyzm i mity duszy, przekł. A. Gettlich, „Twórczość” 1972 nr 10, s. 90-106).
6. Emblematy jako przykład twórczości łączącej słowo i sztuki plastyczne dla
osiągnięcia pełni poetyckiego wyrazu. Związek z horacjańską regułą „ut pictura
poësis” (Sztuka poetycka, 361). Tradycje i nawiązania w literaturze europejskiej.
7. Pomysłowość polemiki reformacyjnej na przykładzie Historii o papieżu Janie
8. Książę Machiavellego. Koncepcja władzy powstała na tle pesymistycznego
stosunku do natury ludzkiej.
9. Giambattista Marino jako czołowy poeta włoskiego baroku. Zasadnicze cechy
marinizmu jako prądu literackiego .