Dr Jerzy Przybysz
WYKŁADY Z PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ
Podstawowe rodzaje wiedzy o człowieku i społeczeństwie
Pojęcie psychologii społecznej. Psychologia społeczna jako nauka
Biologiczny, psychiczny i społeczny wymiar egzystencji człowieka
Osobowość i postawy społeczne
Regulatory społeczne i ich wpływ na kształtowanie osobowości.
Socjalizacja jako regulator
Komunikacja interpersonalna, interakcje osobnicze oraz wpływ sytuacji społecznych (grupowych) na procesy psychiczne.
Psychologia interakcji
Psychologia negocjacji
Asertywność w komunikacji społecznej
Problemy psychotechniki i psychomanipulacji
Dewiacje i patologie osobnicze i społeczne
Psychologia zarządzania. Kierowanie zespołem
Psychologiczne aspekty konfliktów zawodowych
Psychologia Internetu
GŁÓWNE RODZAJE WIEDZY O CZŁOWIEKU I SPOŁECZEŃSTWIE
Wiedza potoczna.
To taka świadomość (całościowy zespół informacji jakimi dysponuje jednostka ludzka) jaką uzyskuje poszczególny osobnik w trakcie swojej praktyki życiowej (życia codziennego), której zdobycie i wykorzystanie nie wymaga specjalistycznego przygotowania ani żadnych szczególnych zabiegów i czynności. Wiedza ta odnośnie człowieka i społeczeństwa sprowadza się do tego co jednostki postrzegają i odbierają wchodząc w stosunki (relacje) z innymi osobnikami oraz dokonując oglądu własnych przeżyć i zachowań. Wiedze tę cechuje przede wszystkim rozróżnianie istotnych psychicznie i społecznie relacji:
- ja - inny
- ja - inni
- my - oni
- swoi - obcy
Relacje te mają charakter względny w zależności od interakcji, w które wchodzi jednostka oraz sytuacji społecznych, w których uczestniczy. Wiedza ta określa też i uświadamia jednostce jej miejsce w strukturze oraz hierarchii w społeczności, jak też warunkuje podstawowe sposoby zachowań w stosunku do poszczególnych członków oraz zbiorowości jako całości.
Świadomość moralna (moralność)
To zespół norm, ocen i wartości, które funkcjonują w danej społeczności w stosunkach między jej członkami, i które regulują i oceniają zachowania jednostek stosunku do siebie nawzajem na wzajem zbiorowości jako całości. Moralność jest to, więc całościowy system reguł postępowania (opartych na normach i wartościach), ocen (własnego i cudzego zachowania), ideałów postępowania, wzorców osobowych oraz sankcji (sytuacja karania bądź nagradzania za określony czyn) skłaniających jednostki i grupy do określonych zachowań. Stanowi ona najbardziej pierwotny i podstawowy regulator zachowań jednostkowych oraz życia społecznego, konieczny warunek jego trwania.
Wiedza etyczna (etyka)
To naukowa bądź filozoficzna refleksja dotycząca moralności, to szczególny rodzaj nauki o moralności.
Wiedza religijna (religia)
Religia to zestaw przekonań o charakterze irracjonalnym (wiedza o charakterze ponad rozumowym) o istnieniu poza empirycznych (poza doświadczalnych) sił i zjawisk jako przyczyn sprawczych istnienia świata i człowieka, oraz określających ich właściwości i regulujących ich funkcjonowania. Religia stanowi też często model organizacji porządku społecznego jako swoistego odzwierciedlenia porządku nadprzyrodzonego regulując w ten sposób funkcjonowanie zbiorowości i zachowań jednostek ludzkich.
Moralność i religia stanowią formy świadomości nie tylko regulujące zachowania jednostek, funkcjonowanie zbiorowości lecz również istotne źródła wiedzy o samych jednostkach (ich psychice, świadomości i mechanizmach jego funkcjonowania)
Literatura i sztuka.
To specyficzna wiedza (artystyczne przedstawienie człowieka jego zachowań, myślenia oraz forum życia społecznego - forum myślenia ludzi - forum myślenia społeczeństwa - im bardziej rozwinięte jest społeczeństwo, tym bardziej rozwinięta jest sztuka), która stanowi przedstawienie następujących sfer życia człowieka:
stanów emocjonalnych, wolicjonalnych i rozumowych jednostek
zachowań jednostek
zachowań grup społecznych
aktualnych form życia społecznego
pożądanych form zachowań jednostek i życia społecznego (funkcjonowania struktury społecznej, ideologii, egoizmu grupowego, egoizmu jednostkowego, działań przestępczych itp.)
Ideologia (świadomość społeczna, polityczna)
To wiedza określonych grup i społeczności, funkcjonująca w zróżnicowanej strukturze społecznej, która wyjaśnia ich miejsce w życiu społecznym oraz skłania członków danej zbiorowości do zachowań zgodnych z ich potrzebami i interesami.
Istotną cechą ideologii jest fałszywe na ogół przekonanie utożsamiające sytuacje, potrzeby i interesy własnej grupy z sytuacją, potrzebami i interesami społeczeństwa jako całości lub większości jej członków.
Wiedza filozoficzna.
W ujmowaniu człowieka i społeczeństwa to zracjonalizowana (rozumowa, logiczna, uporządkowana, tworzona w sposób celowy zgodnie z wymogami rozumu - „aktualnego” sposobu rozumienia rzeczywistości) wiedza na temat istoty człowieka, form jego egzystencji ich źródeł (społecznych form egzystencji) ora postulowanych sposobów dalszego kształtowania jednostki (kształcenia i wychowania) i społeczeństwa (pożądanych form i struktur organizacyjnych)
Istotną cechą wiedzy filozoficznej i wszystkich nienaukowych form wiedzy jest tzw. spekulatywizm (łac. speculare - myśleć) to taka koncepcja myślowa, która formułuje tezy na temat rzeczywistości i człowieka niezależnie od realnych właściwości tychże, które w odniesieniu do człowieka i społeczeństwa, polegają na tym, że:
- wszystkie koncepcje człowieka i społeczeństwa nie liczą się de facto z empiryczną rzeczywistością w tym sensie, że nie są wynikiem celowego i metodycznego (uporządkowanego, systematycznego, zgodnego z jasno sformułowanymi regułami postępowania o charakterze powtarzalnym) badania rzeczywistości społeczeństwa oraz jednostki ludzkiej
- nie zawiera ona wskazówek, kryteriów metodologicznych w jaki sposób została uzyskana
- nie podaje jednocześnie metod i kryteriów weryfikacji (sprawdzenia) prawdziwości głoszonych tez
-wiedz ta jako punkt wyjścia przyjmuje nie weryfikowalne ze swej istoty przesłanki ontologiczne (ontologia - nauka o bycie o tym co jest) i epistemologiczne (gnozeologiczne teorie poznawcze) czyli takie, które mówią w jaki sposób uzyskujemy określone rodzaje wiedzy o rzeczywistości.
Wiedza naukowa
To tworzona celowo i metodycznie świadomość odzwierciedlająca w sposób adekwatny (prawdziwy) właściwości i mechanizmy funkcjonowania człowieka i otaczającej go rzeczywistości.
Zadaniem nauki jest sformułowanie prawdziwych sądów o rzeczywistości, czyli takich twierdzeń, które są zgodne z tą rzeczywistością.
Podstawowe cechy wiedzy naukowej to:
- systemowość, czyli całościowy i uporządkowany charakter głoszonych twierdzeń (teorii naukowych)
- poznawczym, opisowym i wyjaśniający charakter tych twierdzeń
- intersubiektywny (ponad osobowy i ponad przedmiotowy - niezależny od przedmiotu)charakter formułowanych tez
- intersubiektywna sprawdzalność, kontrolowalność głoszonych tez
-modelowy (abstrakcyjno - teoretyczny) charakter formułowanych twierdzeń
-istotną cechą nauki jest odrzucenie wszelkich twierdzeń o charakterze spekulatywnym.
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA JAKO NAUKA
Psychika - (gr. PSYCHE) = dusza
Psychologia - nauka o duszy
Zasadnicze sposoby pojmowania psychiki:
potocznie (psychika z gr. psyche - dusza). W najogólniejszy potocznym sensie psychika to to wszystko co kieruje zachowaniem istot ludzkich oraz określa ich właściwości. W świadomości potocznej psychika jest czynnikiem nie tylko określającym właściwości człowieka lecz również wszystkich otaczających go elementów rzeczywistości (uduchowienie przyrody, natury itd.). Istotną cech psychiki jest przypisywanie świadomości potocznej takich cech, które przejawiają się w zachowaniach człowieka, bądź jego jednostki, bądź też istoty gatunkowej. Postępowanie to określa się w nauce i filozofii nazywa się antropomorfizacją (przypisywanie rzeczom, przyrodzie, cech człowieka
religijnie. Koncepcja psychiki wiąże się przede wszystkim z przypisywaniem jej ponad naturalnych (nadprzyrodzonych) właściwości tzn. niezależnych od materialnej natury człowieka oraz świata materialnego. materialnego koncepcjach religijnych dusza jest zawsze czynnikiem zewnętrznym w stosunku do człowieka jak i całej rzeczywistości materialnej. Dusza w odniesieniu do człowieka jest zawsze siłą przedmiotową, natomiast jego ciało jest przedmiotem Istotą tych form myślenia o człowieku i świecie jest traktowanie psychiki (duszy) jako zjawiska o cechach ponadnormalnych (nadprzyrodzonych) tzn. niezależnych od materialnej natury człowieka oraz materialnych właściwości świata. W koncepcjach tych dusza to zawsze czynnik zewnętrzny (heteronomiczny) w stosunku do człowiek i całej rzeczywistości materialnej.
Dusza w tych ujęciach stanowi zawsze czynnik podmiotowy (osobowy, subiektywny), ciało natomiast i materia jest przedmiotem oddziaływania duszy.
filozoficznie. Wg filozofii dusza to idealna postać czynników kierujących od wewnątrz zachowaniem człowieka. W filozofii wyróżnia się dwie zasadnicze grupy:
-idealizm wedle którego dusza to nie materialny/idealny czynnik kierujący człowiekiem. Wyróżnia się tu następujące sposoby rozumienia duszy:
-dusza = rozum
-dusza = rozum + wola + afekt (emocjonalny)
-druga grupa stanowisk wiąże się z materializmem wedle którego psychika pojmowana jest również na dwa sposoby:
-psychika = natura człowieka (w przyrodniczym sensie tego słowa)
-psychika jest formą bądź funkcją funkcjonowania materii
d) filozoficzno - medyczne. Nauka wyróżnia dwa sposoby pojmowania psychiki:
- medyczny (psychiatryczny, neurologiczny) zgodnie z którym psychika to specyficzna czynność mózgu o charakterze filozoficznym - energicznym - informacyjnym
- psychologiczny zgodnie z którym psychika to złożona struktura stanowiąca efekt odzwierciedlenia w mózgu człowieka obiektywnych właściwości otaczającego człowieka świata oraz jego samego. Istotą psychiki jest regulacja stosunków człowieka z otoczeniem na podstawie tego odzwierciedlenia.
Specyfika zjawisk filozoficznych:
-występują one zawsze w związku z mózgiem i wyłącznie jako funkcja mózgu
-podstawowym elementem funkcjonowania psychiki jest tzw. czynność psychiczna stanowiąca wynik wzajemnego oddziaływania otoczenia zewnętrznego (bodźców poza mózgowych) oraz neurologicznych reakcji mózgowych
-bodźce świata zewnętrznego pełnią w stosunku do struktury komórkowej i procesów neurofizjologicznych mózgu funkcje determinującą (określającą)
-istotną cechą psychiki jest:
-odzwierciedlenie
-przetwarzanie
-rejestrowanie bodźców zewnętrznych
konstruowanie zjawisk psychicznych na bazie bodźców zewnętrznego pochodzenia.
* bodźce świata zewnętrznego pełnią w stosunku do struktury komórkowej i procesów neurologicznych mózgu rolę determinującą (określającą, warunkującą),
* struktura psychiki zakłada współwystępowanie następujących komponentów:
intelektualnego (rozumowy),
poznawczego (doświadczalny),
emocjonalnego (uczuciowego),
wolicjonalnego,
zjawiska psychiczne mają zawsze charakter procesualny tzn. są ciągle w czasie i wzajemnie powiązane.
* zjawiska psychiczne mają zawsze charakter procesualny, tzn. są ciągłe w czasie i wzajemnie powiązane.
- psychika to intelektualny (rozumowy), wolicjonalny i emocjonalny aspekt funkcjonowania mózgu
- zjawiska psychiczne mają zawsze charakter procesualny (ciągływ czasie, wzajemnie powiązany)
1 Psychologia współcześnie utożsamiana jest przede wszystkim z wiedzą naukową. W rozwoju ludzkiego poznania problematyka psychologiczna była obecna przynajmniej od czasu, gdy człowiek zaczął uprawiać refleksję psychologiczną, zajmującą się nie tylko badaniem rzeczywistości przyrodniczej lecz również nim samym.
Pojęcie psychologii
Główne problemy badawcze psychologia społeczna.
Funkcje psychologii społecznej jako nauki.
Ad.1
pojęcie psychologii. Psychologia to w ogóle naukowa dyscyplina zajmująca się badaniem wzajemnych interakcji między organizmami biologicznymi a ich środowiskiem zewnętrznym, które przejawiają się w powstawaniu specyficznych procesów informatycznych stanowiących regulatory tychże organizmów
Współcześnie psychologia oznacza (stanowi) naukę zajmującą się badaniem powstawania i przebiegów procesów psychicznych człowieka, jego świadomością, stanami emocjonalnymi (uczuciami), procesami związanymi z poznawaniem, rolą zmysłów, doświadczeniami wewnętrznymi, wyobrażeniami i marzeniami, oraz regulatorami stosunków człowieka z otoczeniem i zasadami ich funkcjonowania.
W ramach psychologii jako nauki wyróżniamy następujące jej dziedziny:
psychologia ogólna (teoretyczna), która bada w oparciu o wyniki tzw. psychologii szczegółowych (empirycznych) ogólne prawidłowości funkcjonowania psychiki tworząc (formułując) najbardziej ogólne teorie procesów i zjawisk psychicznych.
W ramach psychologii funkcjonują różnego rodzaju psychologie szczegółowe czyli wyspecjalizowane dziedziny tej nauki, zajmujące się badaniem poszczególnych zjawisk psychicznych, związanych z nimi procesów oraz aspektów i struktur psychiki ludzkiej. Jedną z takich dziedzin stanowi psychologia społeczna
Psychologia społeczna zajmuje się przede wszystkim badaniem wpływu zmiennych społecznych (zjawisk społecznych) na procesy postrzegania i spostrzegania, potrzeby, motywacje i postawy, które tworzą strukturę osobowości człowieka oraz podstawę jego zachowań.
Psychologia społeczna bada myślenie i zachowanie grup społecznych.
Człowiek od zwierząt różni się tym, że posiada psychikę i zauważalne są skutki tej psychiki.
psychologia społeczna. To dział psychologii jako takiej zajmujący się badaniem wpływu spostrzegania, motywy i postawy, oraz zachowania jednostek ludzkich. Główne problemy nadawcze psychologii społecznej:
- wpływ szczególnych sytuacji społecznych na procesy: postrzegania, pamięci, uczenia się, inteligencji, woli oraz uczuć
- społeczne uwarunkowania potrzeb motywacji i postaw jednostkowych
- społeczne determinanty zachowań i działań jednostkowych
- badania społeczne i psychiczne uwarunkowań interakcji osobniczych (wzajemne oddziaływanie)
- badanie wpływu grup, procesów wewnętrznych i między grupowych, ról grupowych oraz pozycji społecznych na funkcjonowanie jednostek i odwrotnie
- procesy komunikacyjne jakie zachodzą pomiędzy jednostkami w procesie i kontekście funkcjonowania grup społecznych
Ad. 2. Problemy badawcze psychologii społecznej:
wpływ sytuacji społecznych na procesy:
spostrzegania,
postrzegania,
pamięci,
uczenia się,
inteligencji,
woli,
uczuć (afektów).
społeczne uwarunkowania:
potrzeb,
motywacji,
postaw,
społeczne determinanty (uwarunkowania) zachowań i działań jednostkowych,
badanie społecznych i psychicznych uwarunkowań i interakcji (wzajemnych oddziaływań), intencji osobniczych (oddziaływanie interpersonalne),
badanie wpływu grup, procesów wewnątrz i międzygrupowych, ról grupowych oraz pozycji społecznych na funkcjonowanie jednostek i odwrotnie,
f) procesy komunikacyjne zachodzące pomiędzy jednostkami w kontekście funkcjonowania grup i innych zjawisk społecznych („Eksperyment”)
Ad.3. Psychologia społeczna jako nauka pełni następujące funkcje:
funkcja poznawcza - służy dostarczeniu empirycznej i weryfikowalnej wiedzy o roli zjawisk społecznych w procesach życiowych jednostek,
funkcja prognostyczna - pozwala przewidywać zachowania jednostek w określonych sytuacjach społecznych (f. diagnostyczna),
funkcja pragmatyczna (praktyczna, zaradcza), która dostarcza wiedzy służącej rozwiązywaniu problemów powstających na styku jednostka-grupa społeczna (społeczeństwo), zarówno z punktu widzenia jednostki jak i społeczeństwa.
3. PODSTAWOWE DETERMINANTY ŻYCIA SPOŁECZNEGO Biologiczny, psychiczny i społeczny wymiar egzystencji człowieka
Uwarunkowania przyrodnicze
determinanty biologiczne:
rola genotypu
biologiczne postawy zachowań jednostkowych i społecznych (reprodukcja- jednostkowa i gatunkowa)
zdrowotność
zaprogramowania w zachowaniu
determinanty geograficzne:
położenie geograficzne
ukształtowanie terenu
klimat
surowce
inne czynniki środowiskowe
determinanty demograficzne:
wielkość populacji
gęstość zaludnienia
przyrost naturalny
migracje
Uwarunkowania gospodarcze
materialne warunki życia człowieka
egzystencja ludzka a praca
formy i rodzaje pracy
praca a wiedza człowieka
praca a gospodarka
materialne czynniki procesu pracy
technologiczne aspekty pracy
społeczne formy pracy
zasadnicze postacie determinacji gospodarczej pracy
Uwarunkowania kulturowe
pojmowanie kultury
kultura duchowa i materialna
rozwój i przenikanie kultur
wpływ kultury na zachowanie jednostek
kultura a gospodarka
Ad. 1 UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE
Determinanty biologiczne
Rola funkcjonowania genotypu człowieka sprowadza się do związanych z anatomią i fizjologią funkcji organizmu, z których wynikają odmienne role społeczne i możliwości funkcjonowania w strukturze zbiorowości ludzkich np. role kobiety i mężczyzny, role związane z siłą fizyczną i zdolnościami.
W związku z anatomią człowieka pozostają określone społecznie zachowania jednostkowe związane z reprodukcją osobników ludzkich, które polegają na wytwarzaniu (zdobywaniu) niezbędnych środków do reprodukcji organizmu ludzkiego. Wiąże się z tym konieczność wykonywania szeregu zróżnicowanych czynności, które w zbiorowościach ludzkich przyjmują postać pracy.
Biologiczne cechy człowieka zakładają również istnienie reprodukcji gatunkowej, czyli wykonywania jednostkowych i społecznych równocześnie działań służących wytwarzaniu nowych osobników ludzkich- REPRODUKCJA BIOLOGICZNA GATUNKOWA.
Istotnym czynnikiem biologicznym warunkującym istnienie jednostek ludzkich i społeczności jest determinanta biologiczne określane mianem ZDROWOTNOSCI, która współcześnie rozumiana jest jako adekwatne przygotowanie organizmu do warunków środowiska oraz jego optymalne funkcjonowanie w tych warunkach. Zdrowotność jest kategorią odnoszącą się zarówno do jednostek ludzkich jak tez populacji społecznych.
ZAPROGRAMOWANIA
1. Umiejętności wrodzone ( np. uśmiech, płacz, krzyk, ssanie);
2. Wrodzone rozpoznawanie ( mechanizmy wyzwalające: np. cechy ludzkich niemowląt, rytm ludzkiej mowy, substancje zapachowe id.);
3. Siły napędowe:
-popędy: np. agresja, seksualny, wiążące, pielęgnacji potomstwa, lęk, ucieczki,
-potrzeby: fizjologiczne, psychiczne, społeczne.
FILOGENEZA WDŁ. DESMONDA MORRISA
Kreatywnośc
Ostentacja
Zmysł estetyczny
Skłonnośc do zabawy
Podejmowanie ryzyka
Determinanty geograficzne
POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE- różne warunki klimatyczne i geograficzne powodują, że ludzie będą się inaczej zachowywać i będą mieć inną zdrowotność.
UKSZTAŁTOWANIE TERENU- inaczej organizują sobie życie ludzie żyjący w górach, inaczej na stepach (np. w Peru ludzie są przystosowani do swojego klimatu i dlatego są dobrymi biegaczami), oraz inaczej zdobywane są środki do życia.
KLIMAT
SUROWCE
INNE WARUNKI ŚRODOWISKOWE Ⴎ fauna i flora
Determinanty demograficzne
WIELKOŚĆ POPULACJI- uważa się, że im więcej ludzi, tym większa potęga państwa.
GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA- wpływa na zachowanie człowieka (chociażby wieś czy miasto), oraz na właściwości danej społeczności.
PRZYROST NATURALNY- warunkuje życie społeczeństwa- im większy przyrost naturalny, tym bardziej dynamiczne społeczeństwo. Tam gdzie dominują ludzie starsi i dojrzali życie jest inaczej zorganizowane (kiedyś istniały społeczeństwa w których pokolenia młode eliminowały starszych ludzi).
MIGRACJE- przemieszczanie się ludności wewnątrz terytorium (migracje wewnętrzne), oraz poza krajem (migracje zewnętrzne). Migracje powodują przekazywanie informacji i dostosowanie gospodarki.
MIGRACJE WEWNĘTRZNE- możliwość zdobycia pracy, mieszkania oraz przekazywania siły roboczej. Ulepsza funkcjonowania kraju.
MIGRACJE ZEWNĘTRZNE- powoduje też napływ siły roboczej, fachowców w różnych dziedzinach kulturalnych oraz technicznych (nie trzeba kształcić ich, tylko czasem doszkolić). Ujemnym aspektem jest tylko doszkolenie języka i możliwości porozumiewania się. Napływ informacji i innych systemów politycznych i gospodarczych, zmiana systemu społecznego.
4. REGULATORY ZACHOWAŃ SPOŁECZNYCH
Pojęcie regulatorów.
Geneza regulatorów.
Reprodukcja biologiczna
Jednostkowa,
Gatunkowa.
Życie społeczne ludzi.
Kultura.
Mechanizmy nabywania regulatorów przez jednostki:
Naśladowanie,
Doświadczenia własne,
Przyzwyczajenia,
Socjalizacja,
Wychowanie,
Edukacja,
Indoktrynacja
Propaganda,
Reklama.
Podstawowe formy pierwotnych regulatorów społecznych:
Naśladownictwo,
Sympatia,
Przywiązanie,
Znajomość,
Koleżeństwo,
Przyjaźń,
Miłość,
Stymulacja,
Facylitacja,
Afiliacja,
Internalizacja,
Identyfikacja,
Konformizm.
Wyższe regulatory społeczne:
Zwyczaj,
Obyczaj,
Przesąd,
Stereotyp,
Moralność,
Religia,
Ideologia,
Prawo,
Władza.
Ad. 1 Regulatory społeczne zwane też regulatorami zachowań, to wszystkie te wytwory życia społecznego, które determinują (warunkują) zachowanie jednostek w stosunku do innych osobników ludzkich, zbiorowości i grup społecznych, społeczeństwa jako takiego oraz całej rzeczywistości materialnej (przyrodniczej i wytworzonej przez człowieka).
Regulatory dzielą się przede wszystkim na:
a) pierwotne-warunkują w oparciu o biologiczne właściwości człowieka, bądź też ukształtowane w sposób spontaniczny mechanizmy skłaniające jednostki do określonych zachowań,
b) wtórne-są efektem świadomej i celowej działalności człowieka, są wytworem jednostki bądź zbiorowości społecznej.
Ad. 2 Geneza regulatorów
Wszystkie regulatory społeczne kształtują się na bazie biologicznych, jednostkowych i gatunkowych właściwości człowieka Źródłem regulatorów najbardziej pierwotnym są biologiczne potrzeby człowieka, które kreują jego potrzeby społeczne oraz duchowe.
W związku z powyższym wyróżnia się następujące źródła regulatorów społecznych:
a) Reprodukcja biologiczna
* reprodukcja jednostkowa
Źródła związane z reprodukcją biologiczną jednostek jako organizmów, czyli z koniecznością odtwarzania warunków życia i samego życia jednostek. Związane to jest przede wszystkim z wytwarzaniem materialnych warunków życia człowieka tzw. sztucznego środowiska oraz z produkcją dóbr materialnych zaspokajających ludzkie potrzeby biologiczne (jedzenie, picie itp.). Zaspokajanie jednostek wymaga ich wzajemnej współpracy, współdziałania, kooperacji zarówno w zdobywaniu tych dóbr oraz wiedzy na ten temat i przekazywania jej innym jednostkom w celu efektywnej kooperacji.
* reprodukcja gatunkowa
Związana jest z zachowaniami interpersonalnymi i społecznymi jednostek związanych z wytwarzaniem nowych osobników ludzkich. Zjawisko to oznacza cały szereg działań związanych z założeniem rodziny, zapewnieniem jej materialnych warunków egzystencji, wychowania i wykształcenia, jako koniecznych warunków ukształtowania samodzielnych (dojrzałych biologicznie, psychicznie i społecznie) osobników ludzkich.
b) Życie społeczne ludzi
jako źródło regulatorów wiąże się przede wszystkim z tym że reprodukcja jednostkowa i gatunkowa wymaga współdziałania ludzi, co powoduje kształtowanie się różnych interakcji między nimi a w efekcie tych interakcji powstanie trwałych i uporządkowanych jej form (tej kooperacji czyli życia społecznego). Stanowi ono nie tylko instrument reprodukcji jednostek i gatunków, lecz narzędzie regulujące zachowania i myślenie osobników ludzkich, a przez to funkcjonowanie zbiorowości i grup społecznych, czyli życia społecznego w ogóle. Związane jest to z tym, że życie jednostek wymaga nie tylko dostarczania dóbr materialnych, ale również opiekę nad małymi, ich edukację i wychowanie.
c) Kultura
Kultura jako regulator życia ludzkiego tzn. zachowań jednostkowych i grupowych wiąże się z koniecznością posiadania przez jednostki ludzkie wiedzy i innych wytworów działalności duchowej człowieka.
Poprzez kulturę w tym kontekście rozumiemy całokształt form działalności duchowej człowieka oraz jego wytworów.
Źródłem kultury w odniesieniu do człowieka jest brak w wyposażeniu biologicznym zachowań instynktownych w sensie instynktów gatunkowych.
Kultura w odniesieniu do człowieka określa rolę i znaczenie jego właściwości biologicznych, które są od niej niezależne.
Ad. 3 Mechanizmy nabywania regulatorów
zachodzą poprzez szereg mniej lub bardziej świadomych działań własnych osobnika oraz działań innych jednostek.
Jednostki ludzkie nabywają regulatory głownie poprzez:
a) naśladowanie-proces odtwarzania czynności i zjawisk z otoczenia oraz podejmowanie działań podobnych do obserwowanych aktualnie, bądź w przeszłości. Stanowi ono proces uczenia się określonych zachowań oraz przejmowania doświadczenia osobników naśladowanych. Naśladowanie ma bardzo szeroki zakres, poczynając od zachowań jednostkowych (np. język, postawy, ubiór, sposób myślenia, itp.) poprzez zbiorowości jednostek i grupy ( np. grupy młodych naśladujący grupy starszych) a na społeczeństwach kończąc ( np. Japonia w XIX w. naśladująca Europę i Amerykę, PRL naśladuje ZSSR).
b)doświadczenia własne-ogół wiedzy, nawyków i umiejętności jakie zdobywa jednostka w swojej praktyce życiowej. Stanowią one całokształt emistemicznych (poznawcze), prakseologicznych (działaniowych, praktycznych), afektywnych (uczuciowych, emocjonalnych) i wolicjonalnych (decyzyjnych) treści dotyczących związków czasowych i przyczynowych jakie powstały i funkcjonują w zachowaniach dorosłego osobnika. Doświadczenia własne rozszerzają związki osobnicze jednostki z otaczającym ją światem oraz zwiększają możliwości jej wpływania na otoczenie. Podstawą wykorzystywania doświadczenia przez jednostki jest rozwój jej struktur mózgowych i związanych z nimi procesów psychicznych. Zasada ta dotyczy zarówno pojedynczych osobników jak i całych gatunków, co oznacza że doświadczenia gatunkowe owocują w rozwój struktur mózgowych i procesów psychicznych następnych pokoleń co zwiększa ich możliwości oddziaływania na otoczenie (środowisko). Zasada odnosi się zarówno do ludzi jak i do zwierząt. Wszystkie zwierzęta posługują się tymi zasadami.
c) przyzwyczajenia- to takie regulatory, które wiążą się z potrzebą przebywania z określonymi osobnikami ( de facto wytwarzają tę potrzebę) - przyzwyczajenie rodzi potrzebę wykonywania określonych czynności, bądź specyficznego dla jednostki reagowania. Wynikają one przede wszystkim z wielokrotnego obserwowania określonych zjawisk i wykonywania pewnego rodzaju czynności. Przyzwyczajenie wiąże się najczęściej z pozytywnymi dla jednostki skutkami powtarzanych działań.
d) socjalizacja- to zjawisko powstające w trakcie bezpośrednich interakcji z innymi osobnikami oraz grupami w których jednostka uczestniczy bezpośrednio oraz tymi wszystkimi, które wpływają na sytuacje i zachowanie jednostek w sposób pośredni, tzn. takie w których nie jest ona uczestnikiem. Wszystkie inne osobniki w zbiorowości w których jednostka jest członkiem oraz te których członkiem nie jest, a oddziałują na nią stanowią jej środowisko społeczne zwane też otoczeniem społecznym jednostki.
Otoczenie społeczne jednostki dzieli się na :
wewnętrzne - jednostka uczestniczy w grupach,
zewnętrzne - jednostka nie jest członkiem grupy.
Istotą socjalizacji jest dążenie do przystosowania jednostek do wymogów i warunków życia w określonym społeczeństwie.
Socjalizacja jest zawsze procesem i zjawiskiem o charakterze spontanicznym, tzn. zachodzi niezależnie od woli i świadomości kogokolwiek.
e) wychowanie-proces planowej i świadomej działalności nakierowanej na kształtowanie całościowej struktury psychicznej oraz behawioralnej (związanej z zachowaniem) wg uprzednio założonego i w różnym stopniu realizowanego wzoru.
Wychowanie obejmuje przede wszystkim wartości: poznawcze, moralne, społeczne, religijne, polityczne, estetyczne.
Wychowanie realizowane jest przez różne instytucje społeczne: rodzinę, środowisko lokalne, instytucje szkolne, opiekuńcze, wychowawcze, polityczne, organizacje wychowujące, szkoleniowe, media, autowychowanie.
f)edukacja- zinstytucjonalizowana forma systematycznego (uporządkowanego), procesualnego i racjonalnego (rozumowego) przekazywania jednostkom wiedzy oraz umiejętności (umysłowych i praktycznych).
indoktrynacja - to świadome i celowe wpajanie jednostkom określonych treści światopoglądowych, filozoficznych, religijnych bądź ideologicznych mających charakter doktrynalny (aksjomatyczny), przyjmowany na wiarę. Oznacza przekazywanie i utrwalanie w świadomości jednostek uporządkowanych i nie podlegających krytyce i osądowi z jej strony idei, poglądów i innych treści.
propaganda - zwana też masową perswazją, to podobne do indoktrynacji celowe oddziaływanie na zbiorowości jednostek i grupy jednostek, powodujące rozumową oraz emocjonalną akceptację określonych idei (dąży do przekonania nas poprzez rozum). Istotą propagandy jest dążenie do budowy motywacji, postaw i zachowań zgodnych z interesami podmiotu propagandy. Istotą wszelkiej propagandy jest fałszywe na ogół przekonanie, że głosi ona idee, które służą całemu społeczeństwu lub co najmniej jego większości.
i) reklama - to nowoczesna forma przekazywania treści, perswadowania oraz emocjonalnego skłaniania jednostek i zbiorowości do określonych, pożądanych przez nadawcę zachowań oddziaływania na jednostki przez telewizję, radio, prasę, itp. Jest to ogół metod i technik służących zdobyciu klientów i zwolenników dla określonych produktów, usług, idei w zakresie w jakim stanowią one fragment wolnego rynku i w produkt wprowadzany do obrotu społecznego (kupna i sprzedaży).
Ad. 4 Podstawowe formy regulatorów społecznych o charakterze pierwotnym:
Regulatory zachowań ludzkich dzieli się na tzw. pierwotne i wtórne (wyższe) to takie czynniki warunkujące zachowania ludzi , których postawę stanowią bądź biologiczne właściwości człowieka bądź też ukształtowanie w sposób spontaniczny (niecelowy, nie uświadamiany) mechanizmy skłaniające jednostki do określonych zachowań.
Do najważniejszych regulatorów pierwotnych zaliczamy:
naśladownictwo-jest regulatorem społecznym stanowiącym postawę kształtowania zachowań i jest równocześnie zachowaniem. Skłania ono ludzi do takiego a nie innego postępowania, które przejawia się w postaci mody lub przejmowaniu zachowań dorosłych.
Funkcje naśladownictwa:
źródło innych zachowań,
samo regulator.
sympatia - pozytywny stosunek uczuciowy do innej jednostki lub grupy społecznej przejawiający się w pozytywnych uczuciach oraz łatwym identyfikowaniu się z ich konkretną sytuacją oraz skłanianiu do niesienia pomocy.
przywiązanie - to potrzeba pierwotna polegająca na dążenie organizmu (może też dotyczyć zwierząt) do utrzymywania więzi, a w przypadku ludzi głównie emocjonalnego związku między osobnikami tego samego gatunku.
To potrzeba pierwotna polegająca na dążeniu organizmu (może dotyczyć również zwierząt) do utrzymania więzi w przypadku człowieka głównie emocjonalnej między dwoma osobnikami tego samego gatunku (nie dotyczy to człowieka oraz zwierząt zhominizowanych - takich, które swoje właściwości behawioralne zawdzięczają nie właściwościom gatunkowym lecz temu, że przebywają z człowiekiem)
d) znajomość - to stosunek zależności międzyosobniczej polegający na traktowaniu jako swego bliskiego osobnika, z którym nie łączy nas więź osobista lecz jedynie świadomość istnienia danego osobnika np. znajomego z pracy traktujemy inaczej niż obcego.
e) koleżeństwo to forma więzi społecznej związana z zaspokajaniem przede wszystkim następujących potrzeb:
wspólnego przebywania - spędzanie czasu,
pomocy wzajemnej,
realizacji własnej indywidualności,
potwierdzenie własnej tożsamości w grupie,
nauki zdobywania i utrzymywania pozycji w grupie
Jest to najmniej zobowiązująca i kontaktowa mentalnie (psychicznie) forma uczenia się współżycia społecznego oparta najczęściej na więzi sytuacyjnej.
f) przyjaźń to rodzaj więzi międzyludzkiej przejawiającej się w dążeniu do przebywania z daną osobą oraz świadczeniu jej pomocy, przekonaniu przyjaciela w sposób bezinteresowny, niezależny od aktualnej sytuacji życiowych obu stron.
Wiąże się z przyjaźnią dążenia do świadczenia różnych form pomocy. Przyjaźń uważana jest za stosunek i więź bardziej trwałą i zróżnicowaną niż koleżeństwo.
„Bezinteresowność przyjaźni jest fałszem”
miłość to rodzaj afektu (więzi uczuciowej) między jednostkami ludzkimi lub niektórymi przedstawicielami świata zwierzęcego. Jest to wyższa forma więzi od koleżeństwa i przyjaźni. Cechuje się przede wszystkim dążnością do całkowitego zawładnięcia przedmiotu miłości (zazdrość). Wiąże się z przekonaniem równoczesnej możliwości i zdolności do poświęcenia siebie samego oraz wszystkiego co posiadamy dla przedmiotu tego uczucia. Miłość to taka więź, która w swych przejawach, funkcjonowaniu oraz istocie wiąże się z brakiem możliwości posiadania całkowitej świadomości, pełnej akceptacji naszych uczuć przez obiekt naszej miłości. Miłość jest więc w konsekwencji dążeniem do likwidacji stresu związanego z niemożnością całkowitego posiadania obiektu tego uczucia. Miłość może występować między ludźmi, zwierzętami, ludźmi a zwierzętami.
h) stymulacja to rodzaj regulatora kształtującego się w wyniku działania bodźców biologicznych, psychicznych bądź społeczno - kulturowych skłaniających jednostki do określonego rodzaju myślenia i zachowania. Stymulacja jako forma pobudzania może mieć charakter pozytywny - zachęcający, mobilizujący; bądź negatywny - zabraniający, odstraszający, karzący.
i) facylitacja to specyficzny rodzaj pobudzenia społecznego wynikający z wzajemnego wpływu na siebie członków danej zbiorowości lub grupy społecznej. Stanowi ona efekt tzw. udzielania się (pozytywnego bądź negatywnego) w sposób spontaniczny zachowań takich jakie cechują najbliższe otoczenie jednostki. Rozwija się poprzez odśrodkowe oddziaływanie jednych członków grupy na innych. Zjawisko facylitacji w swej pozytywnej wersji (mobilizującej) działa wówczas, gdy członkowie danej zbiorowości potrafią realizować dany typ zachowań (działań). Przeciwne efekty zachodzą wówczas, gdy członkowie tej zbiorowości nie rozumieją określonych sytuacji społecznych bądź nie wiedzą jak zachować się w danej sytuacjach. Facylitacja wiąże się z punktu widzenia psychologicznego z osłabianiem intelektualnej kontroli własnych zachowań przez jednostki znajdujące się w sytuacjach grupowych np. grupy pracownicze, kibice, tłum.
afiliacja oznacza skłonność, potrzebę nawiązywania i podtrzymywania kontaktów interpersonalnych i społecznych (grupowych) na zasadzie wzajemności z członkami grupy oraz ma emocjonalnej wzajemnej aprobacie.
k) internalizacja (uwewnętrznienie) to jeden z podstawowych mechanizmów kształtowania i rozwoju osobowości, polegających na przyswajaniu przez jednostki bodźców zewnętrznych i informacji w taki sposób, iż przekształcają się one w ich świadomości w myśli, dążenia, motywacje postawy, które jednostka pojmuje i traktuje jako swoje własne. Są to dla niej jej wewnętrzne przeżycia duchowe, które uważa one za swoje własne wytwory.
l) identyfikacja to rodzaj silnej więzi emocjonalnej z konkretną lub fikcyjną osobą, grupą lub abstrakcyjną ideą np. ojczyzną, wolnością, Bogiem, która polega na utożsamianiu się z przeżyciami realnymi lub fikcyjnych osób oraz na emocjonalnym reagowaniu wobec wszystkich sytuacji dotyczących obiektu, z którym osoba się identyfikuje.
Identyfikacja z abstrakcyjnymi ideami polega na traktowaniu ich jako swoistych świętości (wartości), które stanowią dla jednostki cele, dla których gotowe poświęcić są siebie lub inne ważne dla nich dobra.
konformizm to zachowania lub postawy jednostek odzwierciedlające potrzeby i wartości reprezentowane przez grupę, do której dana jednostka należy. Może on odnosić się również do potrzeb i wymagań tzw. osób znaczących w grupie. Oznacza więc zjawisko, które powoduje, że jednostki zachowują się w zasadzie w sposób jednomyślny z grupą, przejawiając większy lub mniejszy poziom wierności wobec grupy.
Ad. 5 Wyższe regulatory społeczne
To takie czynniki wpływające na zachowania ludzkie, które kształtują się w wyniku procesów zachodzących w trakcie współżycia społecznego ludzi. Związane są one z ukształtowanymi wśród członków określonych społeczności obowiązujących w nich społecznych reguł zachowania (postępowania).
Reguły te określa przede wszystkim zjawisko zwane kulturą. Określone: normy, wartości, sposoby myślenia, reguły zachowania ludzkiego.
Do podstawowych regulatorów zaliczamy:
a) zwyczaje czyli specyficzne, przyjęte przez jednostki i grupy powtarzalne sposoby zachowania, których naruszenia nie pociąga za sobą żadnych sankcji negatywnych, np. zwyczaj picia herbaty przez Anglików o 17.30. W takich samych sytuacjach społecznych dopuszczalne są zwyczajowo różne formy zachowań, np. obchodzenie Bożego Narodzenia przez Chrześcijan.
b) obyczaj zwany z łac. Moresem, nauczyć obyczajnego zachowania, to obowiązujący w danej grupie lub społeczeństwie jako całości sposób zachowania i związane z nimi reguły postępowania, których naruszenie wywołuje negatywne sankcje społeczne. Najczęściej o charakterze nieformalnym.
Odmienne obyczaje pozwalają odróżnić poszczególne grupy kulturowe i społeczne od siebie. Obyczaje wraz z utrwaleniem się w grupach przekształcają się z przymusu wewnętrznego poprzez internalizację związanych z nimi norm i wartości, które jednostki zaczynają traktować jako swoje własne.
Obyczaje zinternalizowane wiążą się z przeżywaniem przez jednostki negatywnych sankcji wewnętrznych, np. poczucie winy, wyrzuty sumienia, dyskomfort psychiczny.
c) przesąd jako regulator wyraża się w funkcjonowaniu w różnych grupach poglądów, z natury fałszywych bądź też w niedostateczny sposób sprawdzonych jako czynników motywujących ludzi do określonych zachowań. Przesądy odnoszą się do ludzkich zachowań, właściwości jednostkowych i zbiorowych człowieka oraz właściwości świata przyrodniczego.
Z przesądami wiążą się często różnego rodzaju przekonania i zachowania przekonania o charakterze magicznym.
d) stereotypy to uproszczone, schematyczne obrazy osób, właściwości grup społecznych, sytuacji i sposobów postępowania utrwalone bądź przez:
wielokrotne powtarzanie (doświadczenie jednostkowe lub grupowe),
przejmowanie doświadczeń innych lub poprzednich pokoleń.
e) moralność jako regulator, to ogół norm, zasad, ocen, wzorów i ideałów postępowania regulujących stosunki pomiędzy ludźmi, a w szczególności pomiędzy:
jednostkami,
jednostkami a grupami,
pomiędzy grupą a grupą,
pomiędzy społecznościami jako całościami.
Istotną cechą moralności jest pojawienie się tzw. ocen moralnych traktowanych w kategoriach dobra i zła. Dobro to, to wszystko co jest uważane w danym społeczeństwie za wartościowe, cenne, służące człowiekowi i społeczeństwu. Zło wprost przeciwnie. Z powyższego wynika, że różne społeczeństwa będą posługiwały się odmiennymi systemami moralnymi jako regulatorami zachowań.
Istnienie moralności uniwersalnej występuje o tyle, o ile istnieją w życiu społecznym wszystkich społeczeństw czynniki wspólne, wpływające na ich istnienie i funkcjonowanie tzn. takie, bez których żadne społeczeństwo nie istnieje.
Nie przestrzeganie norm moralnych przez jednostki wiąże się z dwoma rodzajami sankcji:
sankcje, które spotykają nas ze strony innych ludzi (potępienie społeczne, wychowanie, itp.)
sankcje osobiste, które wiąże się z funkcjonowaniem zjawiska zwanego sumieniem.
Sankcje moralne mogą mieć dwojakiego rodzaju charakter:
karzące - negatywne,
nagradzające - pozytywne.
f) religie jako regulatory to związane z wiarą w istnienie sił nadprzyrodzonych, przekonania skłaniające jednostki do zachowań akceptowanych przez system społeczny, w którym funkcjonuje dana religia.
Religia jako regulator występuje w postaci:
norm (przykazań) regulujących ludzkie zachowania jednostkowe,
systemów doktrynalnych, które określają mechanizmy i zasady funkcjonowania zbiorowości ludzkich.
g) ideologie to zbiory idei, poglądów i przekonań społeczno-politycznych opisujących określoną rzeczywistość społeczną oraz postulujących sposoby jej przeszłego funkcjonowania.
Każda ideologia przekonana jest, że reprezentuje jedynie słuszne bądź też najlepsze poglądy mające rozwiązać najbardziej podstawowe problemy życia społecznego oraz jednostek. Współcześnie najbardziej powszechnymi wyrazicielami różnego rodzaju ideologii są partie i ruchy polityczne.
prawo jako regulator społeczny to przede wszystkim system norm związanych genetycznie i regularnie z działalnością państwa oraz stosowania różnych form przymusu o charakterze legalnym.
Prawo ze względu na sposób tworzenia może być niezależne od woli i świadomości tych wszystkich, których zachowanie reguluje. Stosowanie prawa jako regulatora zachowań jest niezależne od jego uświadomienia lub akceptacji.
Prawo regulując zachowanie działa na jednostki przede wszystkim przez wytworzenie określonych sytuacji społecznych wymuszających na jednostce określone reakcje niezależnie od świadomości działania prawa. Ten rodzaj wpływu określany jest mianem socjotechniki przez prawo.
i) władza to taki regulator zachowań ludzi, którzy działając przez ukształtowane społecznie struktury dysponujące określonego rodzaju formami przymusu skłania jednostki do określonych form myślenia i zachowania.
Do najbardziej popularnych form przymusu stosowanych przez władzę należą:
przymus fizyczny (więzienie),
przymus psychiczny (duchowy) przymus religijny,
przymus ekonomiczny - wiąże się z koniecznością zdobywania środków do życia,
przymus prawny - kodeks karny, cywilny,
przymus społeczny - sankcje obyczajowe, towarzyskie.
Władza może posługiwać się bądź jednym rodzajem przymusu bądź wykorzystywać różne formy.
Nosicielami władzy są zawsze jednostki ludzkie dysponujące różnego rodzaju uprawnieniami do stosowania sankcji (karanie i nagradzanie). Istotą władzy jest skłanianie jednostki do zachowań zgodnych z potrzebami społeczeństwa, zbiorowości społecznych oraz innych struktur i grup społecznych.
Władza jako forma oddziaływania przez jednostki występuje w dwóch postaciach:
1) formalnych: legalnych, nielegalnych,
2) nieformalnej: legalna, nieformalna.
Dysponowanie władzą stanowi w społeczeństwie zawsze określony przywilej związany z zajmowaniem wyższego miejsca w strukturze społecznej w stosunku do osób, które tym przywilejem nie dysponują lub dysponują w mniejszym stopniu.
Władza w społeczeństwie może występować w formach zinstytucjonowanych - społecznie utrwalonych regulatorach ludzkich zachowań. Regulatory te maja najczęściej wymiar niematerialny, tzn. że istnieje (władza) przede wszystkim jako wartości i normy o charakterze społecznym i psychicznym.
Władza działa :
wymuszając z zewnątrz określone zachowanie,
albo tak kształtując ludzkie myślenie iż ludzie realizują potrzeby władzy bez działania przymusu zewnętrznego ( przymus religijny).
Stosunek władzy i podległości jest charakterystyczny dla każdej organizacji społecznej. Poszczególne organizacje różnią się miedzy sobą zakresem i treścią władzy jaką dysponują i stosują w swojej praktyce.
Formy władzy:
polityczna,
religijna,
państwowa,
gospodarcza.
5. SOCJALIZACJA JAKO PODSTAWOWY REGULATOR SPOŁECZNY
Pojęcie socjalizacji.
Funkcje socjalizacji.
Rodzaje socjalizacji.
Podstawowe założenia teorii socjalizacji.
Ad.1 Pojęcie socjalizacji ozn. uspołecznienie - nabywanie przez jednostkę właściwości charakterystycznych i pożądanych do życia w danym społeczeństwie.
Socjalizacja jako regulator stanowiący wynik:
naśladownictwa,
przyzwyczajenia,
doświadczeń własnych,
stanowi zawsze zjawisko o charakterze spontanicznym tzn. polegającym na przyjmowaniu przez jednostki od innych osobników określonych sposobów myślenia i zachowania. Ta forma socjalizacji może być określona jako socjalizacja bezpośrednia. Obok tego wyróżnia się socjalizację pośrednią, która polega ma przyjmowaniu sposobów myślenia i działania z tradycji, kultury i doświadczeń innych.
W istocie więc socjalizacja stanowi formę regulatora, który jest podstawą:
kształtowania ludzkiego myślenia i zachowania,
jest forma takiego zachowania.
Socjalizacja jako pojęcie ozn. więc nieuświadomiony przez jednostki mechanizm wywierania wpływu na zachowanie przez inne jednostki. Celem socjalizacji ( funkcją) socjalizacji jest przystosowanie jednostki do życia w danych warunkach oraz realizacji takich zachowań, które są niezbędne dla funkcjonowania społeczeństwa jako całości. Socjalizacja przebiega zawsze jako zjawisko o charakterze procesualnym tzn. ze rozpoczyna się w momencie urodzenia jednostki i trwa do momentu zakończenia socjalizacji w sposób nieprzerwany. Proces socjalizacji i jego zakończenie zależny jest od formy i charakteru społeczeństwa , w którym jednostka żyje:
w społeczeństwach pierwotnych (zamkniętych, konserwatywnych, ustabilizowanych) socjalizacja kończy się w momencie uzyskania tzw. dojrzałości społecznej, tzn. uzyskania wszelkich niezbędnych kwalifikacji ( wiedzy i umiejętności) które są niezbędne do samodzielnego funkcjonowania w danym społeczeństwie. W społeczeństwach tych proces dojrzałości społecznej pokrywa się z wiekiem biologicznej dojrzałości. Momentem społecznym potwierdzającym to jest inicjacja.
W społeczeństwach otwartych o dynamicznej i zmieniającej się ciągle strukturze i właściwościach proces socjalizacji jednostek trwa przez całe jej życie, z tego względu iż pojawiają się w społeczeństwie zjawiska, procesy i struktury, które jednostka musi poznawać oraz do których musi się przystosowywać.
Przerwanie procesu socjalizacji przez jednostkę prowadzi do kształtowania się osobowości nieprzystosowanej i nazywane jest mianem socjalizacji niepełnej. Osobniki takie dla funkcjonowania w społeczeństwie wymagają socjalnej opieki (pomocy) ze strony innych ludzi. Przystosowanie tych jednostek do życia nastąpić w wyniku dodatkowych celowych działań przystosowujących.
Dojrzałość w nowoczesnym społeczeństwie ozn. że jednostka jest przystosowana do samodzielnego życia w społeczeństwie mimo dokonujących się w nim zmian. Rolę i znaczenie zachodzących zmian w życiu jednostki dojrzałej określa ona sama. Sama też potrafi rozwiązywać z tym związane problemy życiowe. Każde przerwanie procesu socjalizacji powoduje upośledzenie społeczne danej jednostki.
Ad.2 Do podstawowych funkcji socjalizacji zaliczamy:
a)funkcje społeczne - czyli przystosowujące jednostkę do struktur grup i organizacji stanowiących elementy określonego społeczeństwa czyli uczące jednostkę czym jest społeczeństwo w którym żyje.
Dalszym elementem funkcji społecznej jest uczenie jednostek reguł funkcjonowania danego społeczeństwa, a co za tym idzie uczenia się przez nią niezbędnych dla funkcjonowania społeczeństwa jako całości oraz jego podst. elementów. Funkcja społeczna sprowadza się więc do wytworzenia jednostki jako konkretnego osobnika, członka konkretnego społeczeństwa. Uczy ponadto życia jednostki w zmieniających się warunkach społecznych czyli w nowej jakościowo formie społecznej.
b)funkcje kulturowe to przede wszystkim przyswajanie przez jednostki kultury dominującej społecznie, czyli systemu norm i wartości oraz innych wytworów duchowych (języka, tradycji, itp.)które ze zbioru indywiduów różnych podkultur tworzą jedną całość społeczną. F. kulturowa socjalizacji to także przyswajanie właściwych dla zbiorowości terytorialnych, religijnych, zawodowych, itp. Np. kultura prawnicza, lekarska.
c)funkcja gospodarcza związana ze społecznym mechanizmem przystosowania jednostki do funkcjonujących w danym społeczeństwie formy pracy bezpośrednio i pośrednio produkcyjnej, czyli do wytwarzania materialnych warunków ludzkiej egzystencji jednostkowej i zbiorowej.
d) funkcja organizatorska to przystosowanie jednostki do działań samoistnych w określonych formach organizacyjnych tzn akceptacji więzi, relacji i innych zależności pomiędzy jednostkami w określonych strukturach oraz jednostką a strukturą jako całością . To kształtowanie potrzeby więzi np.: rodzinnej, koleżeńskiej, przyjacielskiej, erotycznej, religijnej, politycznej, narodowej.
e) funkcja psychologiczna wiąże się z tym, że wszystkie wymogi społeczne kulturowe, gospodarcze itd. Traktujemy jako swoje własne, pochodzące z naszego wnętrza, przez nas wytwarzane a nie narzucone z zewnątrz.
Rodzaje socjalizacji pokrywają się w zasadzie z pełnionymi przez socjalizację funkcjami.
Ad. 4 Podstawowe założenie teorii socjalizacji.
Zaliczmy tu ustalone przez socjologię i psychologię twierdzenia:
1) Jednostka ludzka rozwija się zawsze i w sposób nieprzerwany w zależności od zmiennych bądź trwałych czynników społecznych, kulturowych i gospodarczych. Wynika z tego ze to przede wszystkim te czynniki pozwalają odróżnić się od siebie członkom różnych społeczeństw oraz członkom danego społeczeństwa pomiędzy sobą.
2) Jednostka kształtuje swoją osobowość w trakcie całokształtu procesów interakcji osobniczych (między jednostkowe) oraz społecznych (jednostka - grupa, grupa - grupa) w które wchodzi w ciągu całego swojego życia.
3)Osobowość jednostki tworzy się zawsze w zależności od właściwości społeczeństwa w którym jednostka egzystuje. Jednostka nie posiada w związku z tym żadnych cech i właściwości psychicznych niezależnych od zachodzących w społeczeństwie zjawisk i procesów.
4)Socjalizacja jako proces kształtowania osobowości trwa tak długo jak niezbędne to jest do w pełni samodzielnego i efektywnego funkcjonowania w danym społeczeństwie w celu przede wszystkim reprodukcji własnego istnienia oraz istnienia tego społeczeństwa.
5) W określonych historycznie warunkach proces kształtowania i przekształcania osobowości na miejsce przede wszystkim w toku bezpośrednich interakcji wewnętrznych tzn., grup w których jednostka uczestniczy.
6) Wraz z rozwojem osobowości wzrasta zdolność jednostek do samodzielnego egzystowania w danej rzeczywistości społecznej. Następuje proces podporządkowania tej rzeczywistości potrzebom własnym jednostki oraz grup, których jednostka jest członkiem (bliższego i dalszego środowiska społecznego).
7) W toku socjalizacji nieprzerwanie wzrasta zdolność jednostki do kształtowania własnych zachowań i kierowania nimi, czyli rozwija się samoświadomość i samokontrola.
8) Kształtowanie i rozwój osobowości to procesy na które w coraz większym stopniu wywiera wpływ rozwijająca się i dojrzewająca psychicznie i społecznie jednostka a w coraz mniejszym stopniu otoczenie społeczne. Przeciwna sytuacja jest określonego rodzaju lub poziomu niedojrzałości.
9) W celu analizowania procesów socjalizacji należy posiadać następujące rodzaje wiedzy społecznej:
a) dotyczy właściwości społeczeństwa jako całości,
b) dotyczy struktury wewnętrznej tego społeczeństwa,
c) dotyczy procesów zachodzących w danym społeczeństwie,
d) dominujących w nich typów działalności gospodarczej,
e) dominujących w danych strukturach typów osobowości i związanych z nimi wzorów osobowych,
f) dominującej kultury oraz subkultur, których dana jednostka jest uczestnikiem,
g) materialnych warunków życia jednostek,
h) możliwości społeczno - gospodarcze rozwoju duchowego jednostek.
10) Dla zrozumienia procesów socjalizacji czyli stosunków zachodzących między jednostką a społeczeństwem potrzeba dysponować następującymi rodzajami wiedzy o człowieku:
biologiczna,
psychologiczna,
socjologiczna,
ekonomiczna,
moralna,
religijna,
potoczna
6. KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA I SPOŁECZNA W KONTEKŚCIE PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ
Ad. 1 Pojęcie komunikacji i informacji:
Zachodzenie procesów międzyludzkich związanie jest z dwojakiego rodzaju formami wzajemnych oddziaływań: procesami komunikacyjnymi oraz interakcjami.
a) Pojęcie komunikacji-komunikacja jako proces międzyjednostkowy, to całokształt zjawisk związany z tzw. procesem informacji polegającym na przekazywaniu określonych treści pomiędzy nadawcą komunikatu, a jego odbiorcą. Komunikat oznacza więc system znaków informacyjnych o właściwościach podmiotu procesu komunikacji bądź też otaczającej go rzeczywistości (społecznej lub przyrodniczej). Komunikacja jest zawsze zjawiskiem o charakterze procesualnym, gdyż zakłada cały ciąg różnego rodzaju zachowań podmiotu i przedmiotu tego procesu.
Pojęcie komunikacji i informacji:
pojęcie komunikacji. Komunikacja w sensie najbardziej ogólnym oznacza mniej lub bardziej świadomy proces przekazywania wiadomości (informacji) uwarunkowany przede wszystkim możliwościami percepcji ( zdolności odbioru informacji) odbiorcy przekazu informacyjnego. Tak rozumiany proces komunikacyjny dotyczy nie tylko człowieka, lecz również zwierząt (szczególnie wyższych).
Komunikacja interpersonalna to międzyludzka intencjonalna wymiana werbalnych i niewerbalnych (językowych i poza językowych) znaków (sygnałów, symboli). Komunikaty niewerbalne są w znacznej części niezależne od woli i świadomości jednostek. Jest ona podejmowana w celu podzielenia znaczeń zachowań pomiędzy stronami interakcji (wzajemnego oddziaływania), które ma na celu dokonanie wpływu na zachowanie każdej ze stron interakcji.
pojęcie informacji. Informacja to przede wszystkim przekazywanie treści (wiadomości) dokonująca się poprzez przekazywanie sygnałów uświadamiających ich odbiorcę o stanie układu (struktury itp.), który jest nadawcą. Informacja pojmowana bywa również w sposób szerszy, jako system sygnałów (znaków) dotyczących wydarzeń, zjawisk i właściwości niezależnych od stanu nadawcy komunikatu. Znaczy to, że w komunikacji interpersonalnej przekazujemy dwa rodzaje informacji:
informacja o stanie podmioty przekazu
informacja o otaczającej go rzeczywistości.
b) Podstawowe rodzaje komunikacji:
-interpersonalna (międzyjednostkowa, międzyosobowa),
-społeczna (jednostka-grupa, grupa-grupa, grupa-wiele grup, grupa-społeczeństwo, wiele grup-społeczeństwo i vice verso),
-werbalna (słowna, językowa),
-niewerbalna (gestów, postaw, ruchów i innych znaków związanych z zachowaniem i funkcjonowaniem społeczności).
c) Główne środki komunikacji:
-naturalne (mowa, zachowanie itp.),
-sztuczne (znaki umowne, nośniki informacji zwane mediami, materialne wytwory człowieka o charakterze niekomunikacyjnym),
-materialne wytwory człowieka o charakterze niekomunikacyjnym, np. skansen.
d) Pojęcie informacji - w najogólniejszym sensie informacja to zakodowany w określonym języku zespół treści odnoszący się do określonych elementów rzeczywistości. Informację tak rozumianą należy odróżnić od pseudo informacji, czyli treści nie posiadającej desygnatu, oraz dezinformacji, czyli treści fałszywych, błędnych na temat określonego desygnatu (elementu rzeczywistości).
e) Struktura informacji:
Informację konstruują następujące elementy:
- procesy psychiczne - wytwórcy informacji,
- właściwości opisywanej przez informację rzeczywistości,
- procesy psychiczne odbiorcy informacji,
- relacje i zjawiska zachodzące pomiędzy nadawcą i odbiorcą informacji
- zakodowanie i rozkodowanie informacji.
Pseudo informacja- jest to treść nie posiadająca desygnatów (tego co odzwierciedla określony znak).
Dezinformacja-są to treści fałszywe, błędne na temat określonego desygnatu (elementu rzeczywistości).
Ad. 2 Struktura procesu informacyjnego (komunikacyjnego) tworzą następujące informacje:
Każdy proces informacyjny uwarunkowany jest zdolnością do emisji określonych znaków, podmiotów informacji oraz zdolnością ich rejestracji i rozkodowania przez podmiot odbierający informację. Zachodzą tu następujące rodzaje procesów psychicznych i fizycznych:
procesy psychiczne nadawcy (podmiotu)
procesy psychiczne odbiorcy
fizyczny przekaz informacji (fale dźwiękowe, świetlne, rysowanie, pisanie, wykonywanie czynności fizycznych)
Przekaz informacji jeżeli ma stanowić rzeczywisty proces komunikacji, musi zawierać cały szereg relacji (zależności) oraz czynności pomiędzy takimi elementami jak:
- nadawca informacji - układ emitujący określone treści przekazane kanałem informacyjnym
- odbiorca informacji, czyli każdy układ odbierający adekwatne treści przekazywane kanałem informacyjnym przez nadawcę, warunkiem adekwatnego odbioru informacji jest umiejętność rozkodowania znaczenia znaków przez odbiorcę.
a) elementy procesu informacji:
Nadawca - czyli każdy obiekt, który zdolny jest do emitowania znaków, które mogą być odbierane przez tzw. odbiorców informacji.
Odbiorca - to każdy obiekt, który zdolny jest odebrać sygnał (znak) od nadawcy oraz adekwatnie go rozkodować.
Kanał informacyjny - to całokształt procesu i oddziaływań jakie zachodzą pomiędzy nadawca a odbiorcą w procesie przekazu informacji.
Kanał łączności - środowisko (ośrodek) w którym odbywa się proces informacji.
Odbiór informacji - to całokształt procesów psychicznych i behawioralnych związanych z rejestracją, przetworzeniem i adekwatnym rozkodowaniem informacji.
Desygnat informacji - to, to wszystko do czego informacja się odnosi (oznacza).
b) społeczne środki inf.:
Pogłoska - to informacja o bardzo niskim stopniu prawdopodobieństwa dla jej odbiorcy.
Plotka - to celowo wytworzona i upowszechniana informacja lub zespół informacji o charakterze nie w pełni prawdziwym, o rzeczywiście istniejących desygnatach lub treści prawdziwych odnoszących się do innych podmiotów niż desygnat informacji zawarty w plotce.
Masowa informacja - to społecznie ukształtowane i przekazywane treści w skali większych zbiorowości społecznych, które mają dotrzeć do wszystkich w zasadzie jej członków.
Propaganda - to celowo wytwarzane zestawy informacji mające przekonać określone zbiorowości i społeczeństwo jako całość do określonych idei, poglądów, sytuacji bądź instytucji.
Perswazja - to podobna do propagandy forma ciągłego i urozmaiconego metodycznie przekonywania racjonalnego do określonych idei. W odniesieniu do propagandy perswazja stanowi jedna z metod przekonywania.
Edukacja - to świadome i celowe, systematyczne (uporządkowane) przekazywanie informacji (wiedzy).
Reklama - to nowoczesny środek przekonywania klientów do określonych produktów, zachowań lub idei w celu ich komercyjnego wykorzystania.
Ad. 3 Główne rodzaje i reguły przekazywania informacji:
a)Przekaz indywidualny (jednostkowy) - przekaz informacji przez poszczególne jednostki niezależnie od innych jednostek.
b)Przekaz grupowy - to wszystkie sygnały wysyłane przez zbiorowości, a faktycznie niezależne od zachowań informacyjnych poszczególnych jednostek.
c)Główne reguły przekazu jednostkowego:
gramatyczność
zrozumiałość
spójność
logiczność (wewnętrzna niesprzeczność)
ekspresywność
ekonomiczność (zwięzłość, oszczędność).
d)Interpersonalne reguły przekazu informacyjnego:
uprzejmość
skromność
aprobata (przyjęcie do wiadomości)
zgodność
kooperacja - ludzie w procesie informacyjnym powinni współdziałać, bo inaczej nie ma przekazu.
zaciekawienie
krytycyzm
ironia - występuje gdy akceptujemy informacje ale jej nie przyjmujemy.
Podczas przekazu informacyjnego należy zachowywać się tak jakbyśmy aprobowali w mniejszym lub większym stopniu informację przekazywaną przez kogoś innego (ale nie znaczy to , że się z tym zgadzamy). Zgodność jest jedną z reguł przekazu informacji, np. polega na wyrażeniu podobnych zachowań, poglądów.
7. Psychologia interakcji.
Pojęcie interakcji.
Interakcja (wzajemne oddziaływanie) oznacza każdy układ zachowań dwóch lub więcej podmiotów, w którym osoby te wpływają na siebie wzajemnie, w ten sposób, że zmieniają swoje dotychczasowe myślenia i działania.
Podstawowe rodzaje interakcji:
wpływ interpersonalny jednostronny A->B, B->A
wpływ interpersonalny dwustronny AB
wpływ interpersonalny wielostronny E<-A->B, na bazie interakcji wielostronnych kształtują się wszelkie zjawiska grupowe, zarówno jako społeczne jaki i psychiczne. Świadomość i zachowania jednostek polegającym wpływowi społecznemu (interpersonalnemu) nie wynikają wyłącznie z ich osobistych właściwości, lecz przede wszystkim z rodzaju relacji i oddziaływań w jakie wchodzą z innymi osobnikami.
Mechanizmy interakcji:
Mechanizmy interakcji porządkuje następujący schemat teoretyczny:
punktem wyjściowym wszelkiej interakcji jest zachowanie jednego z partnerów
zachowanie to powinno zastać spostrzeżone przez partnera
partner porównuje to co spostrzegł z systemem posiadanych kategorii
informacja o zachowaniu partnera zostaje zaklasyfikowana do określonej kategorii zachowań
uaktywnienie jednej z kategorii powoduje uruchomienie całego systemu pojęć, wartości, kategorii i zachowań
osoba poddana oddziaływaniu spostrzega zgodność spostrzeżonego zachowania z treścią własnych kategorii co może prowadzić do różnych procesów:
- kształtują się określone postawy wobec partnera interakcji
- pojawiają się zachowania, które są wynikiem bądź tej postawy bądź też odruchową reakcją
g) pod wpływem dochodzących informacji może ulec zmianie dotychczasowy system kategorii ( wartościowania, oceniania, zachowania itp.)
Funkcje i skutki interakcji:
proces interakcji stanowi formę wymiany bodźców między jednostkami oraz system analizy możliwych do uzyskania nagród i ponoszonych kosztów. Oznacz to, że interakcja stanowi ciąg procesów psychicznych prowadzących do pojawienia się określonych postaw i zachowań
w procesie interakcji poza sposobem werbalizacji (wyrażania się, wysławiania się) ważną rolę odgrywają: mimika, gesty, postawy ciała, sposób patrzenia itp. (zachowania niewerbalne)
funkcją bardziej złożonych interakcji może być karanie i nagradzanie, które powoduje kształtowanie się określonej postawy wobec ich rozdawcy co powoduje ukształtowanie się określonych postaw będących wynikiem takiej interakcji. Interakcja w tym kontekście to forma zachowania zwana ingracjacją, czyli zdobywania nagród w sposób niezasłużonych.
partnerów interakcji klasyfikujemy do określonych, wytworzonych w procesie socjalizacji kategorii: uczciwy, nieuczciwy
interakcja stanowi również podstawę oceny zjawisk zachodzących w świecie oraz pomocy w rozwiązywaniu określonych zadań.
Interakcje wewnątrz grupowe.
- solidaryzowanie się
- podwyższanie pozycji innej osoby
- udzielanie pomocy (wpierw własnej grupie)
- nagradzanie
- rozładowywanie napięć emocjonalnych (żartowanie, śmianie się)
- wyrażanie zgody (bierna akceptacja, rozumienie sugestii, uleganie)
- wyrażanie opinii (dokonywanie oceny, wyrażanie uczuć)
- pytanie o opinię (zdanie, ocenę)
- pytania i prośby o sugestię (nakierowanie, wskazanie możliwych sposobów działania)
- nie zgadzanie się (czynne lub bierne odrzucenie opinii innych, wstrzymywanie pomocy itp.)
- ujawnianie napięcia emocjonalnego (usuwanie się z pola, prośba o pomoc, płacz)
- ujawnianie antagonizmu - agresji (bronienie siebie, domaganie się uznania, obniżanie pozycji innych)
Reakcje interpersonalne:
przystosowanie
odrzucanie
uodpornianie
zagubienie
oszukiwanie (ingracjacja)
OSOBOWOŚC I POSTAWY SPOŁECZNE
Pojmowanie podstawowych kategorii teorii postaw
pojęcie potrzeby
nastawienie
motywacja
postawa
Zasadnicze cechy postawy
treść przedmiotowa postawy
zakres postawy
kierunek postawy
siła (natężenie)
złożoność
zwartość
trwałość
Tworzenie postawy
pierwszy kontakt z przedmiotem postawy
kształtowanie się związku pomiędzy podmiotem a przedmiotem
utrwalenie związku
rozbudowa struktury postawy
rozszerzenie zakresu związku
włączenie nowego związku w system postaw
Społeczne aspekty kształtowania się postaw
wpływ socjalizacji, edukacji i wychowania
wpływ kultury
wpływ podstawowych grup
wpływ osób znaczących
Ad. 1 Zrozumienie ludzkiego zachowania wymaga wyjaśnienia zasadniczych czynników skłaniających jednostki do określonych form aktywności.
Do podstawowych zaliczamy następujące:
a) potrzeba - rozumiana jest tu jako subiektywny lub obiektywny „brak czegoś” odczuwany przez jednostkę jako dolegliwość, dyskomfort itp., powodujący stan nierównowagi organizmu (psychicznej lub fizjologicznej) oraz dążenie jednostki do jego likwidacji.
Wyróżnia się następujące zasadnicze rodzaje potrzeb:
biologiczne (fizjologiczne),
duchowe (psychiczne),
jednostkowe (indywidualne),
grupowe.
b) nastawienie - stan przygotowania jednostki do określonego rodzaju reagowania, a przede wszystkim:
spostrzegania,
przyswajania informacji,
przetwarzania informacji,
rozwiązywania zadań, problemów,
działania.
c) motywacja - oznacza przede wszystkim uświadomione uwarunkowanie biologicznie lub społecznie na kierowanie, na realizację określonego celu. To przede wszystkim skłonność jednostki do określonego działania.
Postawa ta względnie stała, wewnętrznie zgodna organizacja psychiczna jednostki o charakterze:
poznawczym (ciekawość, zdolność percepcji),
uczuciowym (emocjonalne, afektywne),
wolicjonalne (motywacyjne),
behawioralne.
Postawa związana jest zawsze z określonym przedmiotem, klasą przedmiotów lub osobnikami ludzkimi.
Ad. 2 Cechy postawy:
treść przedmiotowa to inaczej desygnat postawy funkcjonujący w świadomości jednostki jako wiedza o przedmiocie, stosunek emocjonalno-motywacyjny oraz działaniowy,
zakres postawy związany jest z przedmiotem postawy, który występuje jako:
wiele różnych elementów rzeczywistości,
jeden obiekt lub jego część,
kierunek postawy to ujemny lub dodatni, pozytywny bądź negatywny itp., sposób odnoszenia się podmiotu do przedmiotu postawy,
siła postawy związana jest przede wszystkim i wyraża się poprzez tzw. determinację, czyli zdolność jednostki do mniejszego lub większego wydatku energii psychicznej i fizycznej związanej z realizacją danej postawy,
złożoność postawy wiąże się z jej strukturą wewnętrzną oraz jej skomplikowaniem oraz ilością konstytuujących ją elementów,
zwartość (spójność wewnętrzna) wiąże się z niesprzecznym charakterem konstytuujących postawę elementów przejawiające się w jednolitym, spójnym i konsekwentnym działaniu.
Ad. 3. Tworzenie się nowej postawy odbywa się zawsze w sposób zgodny z dotychczas ukształtowanym przez jednostkę jej systemem postaw.
Ad. 4. Kształtowanie się postaw ma zawsze mniej lub bardziej społeczny charakter. Wiąże się on przede wszystkim z oddziaływaniem na jednostkę następujących zjawisk:
a) socjalizacji i związanej z nią gamą przyzwyczajeń, doświadczeń własnych, naśladowanie itp., edukacji przekazywanej przez inne jednostki, bądź samodzielnego zdobywania wiedzy, umiejętności i wychowania. Wychowanie, czyli świadome i celowe kształtowanie postaw przez inne jednostki i grupy społeczne w celu realizacji zachowań pożądanych przez podmioty wychowujące.
b) kultura to te wszystkie dobra duchowe, które wywierają wpływ na myślenie jednostki, warunkują kształtowanie się jej potrzeb nastawień i motywacji, a w konsekwencji określonego rodzaju i typu postaw.
Normy i wartości oraz inne dobra duchowe warunkujące myślenie jednostki.
Wpływ podstawowych grup, który pojawia się w oddziaływaniu zmuszającym jednostki do zachowań pożądanych przez grupę, w której jednostka uczestniczy. Im ważniejsza dla jednostki grupa, tym większy wpływ wywiera ona na jej kształtowanie.
Wpływ osób znaczących ma dwojaki charakter.
związany z istnieniem wybranych przez jednostki autorytetów, idoli itp.
przez istnienie w grupach osób szczególnie ważnych dla tych grup, posiadających tzw. charyzmy, bądź możliwość silnego wywierania wpływu na funkcjonowanie grupy, a co za tym idzie życia i istnienia jednostki.
Literatura
E. Aronson , Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 2002
P. Zimbardo, F. Ruch, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1994l
E. Arronson „Człowiek istota społeczna”
T. Witkowski , Psychomanipulacje