Michał Rogoż, Harry Potter - recepcja bestsellerowej powieści J.K. Rowling na polskim rynku wydawniczym.
Praca pochodzi z konferencji „Przestrzeń informacyjna książki”, która odbyła się w maju 2008 roku w Łodzi. Organizowana była przez Katedrę Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Łódzkiego. Materiały z konferencji zostały zebrane i wydane w formie książki „Przestrzeń informacyjna książki” pod red. Jadwigi Koniecznej, Stanisławy Kurek-Kokocińskiej oraz Hanny Tadeusiewicz, przy współpracy Rafała Kępy i Magdaleny Przybysz-Stawskiej.
Konferencja miała w założeniu spotkanie osób (teoretyków i praktyków) zainteresowanych sprawami tak rozumianej informacji. Miała być okazją do dyskusji nad źródłami informacji o książce wykonanymi i realizowanymi przez biblioteki, wydawnictwa, księgarnie, antykwariaty i in., przez instytucje rządowe oraz pozarządowe, publiczne i komercyjne, przez indywidualne osoby. Tematyka jest dosyć interesująca i ważna zarówno w wymiarze badawczym, jak i dydaktycznym, ponieważ nieustannie powiększająca się przestrzeń informacyjna książki wymaga opisu i systematyzacji. Referaty i dyskusja miały być okazją do oceny sytuacji w przestrzeni informacyjnej 2008 r.
Sposób interpretacji problemu przestrzeń informacyjna książki przyjęty przez autorów wystąpień pozwolił wyodrębnić kilka grup zagadnień szczegółowych:
a) zagadnienia teoretyczne; zagadnienia ogólne
b) cyfrowy świat książki
c) książka dawna i specjalna; książka dla dzieci
d) katalogi jako źródła informacji o książce
e) książka na łamach prasy
f) popularyzacja książki
1. Przedstawienie autora
Michał Rogoż jest pracownikiem Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie oraz członkiem Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.
Wykształcenie:
magister bibliotekoznawstwa i informacji naukowej (Wyższa Szkoła Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, 1998 rok)
Od 01.10.1998 - asystent
Od 01.10.2006 - adiunkt w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Akademii Pedagogicznej w Krakowie
Zainteresowania badawcze:
Prasa dla dzieci i młodzieży - tradycja i współczesność
bibliografia - metodyka i organizacja; polskie i zagraniczne serwisy bibliograficzne;
biblioteki szkolne; teoretyczne i praktyczne aspekty realizacji koncepcji szkolnych centrów informacji; mediateki - organizacja i działalność
Internet jako narzędzie informacji i edukacji
Polski rynek wydawniczy książek dla młodego odbiorcy
dydaktyka akademicka w zakresie informacji naukowej i bibliotekoznawstwa
Dydaktyka:
bazy danych i systemy wyszukiwawcze
bibliografia
bibliotekarstwo
edukacja medialna w zreformowanej szkole
komputeryzacja bibliotek szkolnych; nauka o informacji; nauki pomocnicze bibliotekoznawstwa i informacji naukowej
informacja naukowa; techniczne środki w bibliotece
technologia informacyjna
Wybrane publikacje:
Książki:
Czasopisma dla dzieci i młodzieży Instytutu Wydawniczego „Nasza Księgarnia” w latach 1945-1989: studium historycznoprasowe. - Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, 2009.
Prace redakcyjne:
Kraków mityczny: motywy, wątki, obrazy w utworach dla dzieci i młodzieży / pod red. A. Baluch, M. Chrobak, M. Rogoża. - Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, 2009.
Artykuły:
1. Komputer w pracy bibliotekarza szkolnego // W: Biblioteka szkolna - tendencje rozwoju: teoria i praktyka / pod red. L. Ippoldt, H. Kosętki, I. Pietrzkiewicz. - Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP, 2009.
2. Czas i przestrzeń w cyklu powieściowym o Harrym Potterze J. K. Rowling // Acta Universitatis Wratislaviensis. Literatura i Kultura Popularna. - T. 16 (2010)
3. Śmierć i pogrzeb Michaela Jacksona na łamach ogólnopolskich dzienników // Zeszyty Prasoznawcze. - 2010
4. Internetowa przestrzeń informacyjna wokół polskiej edycji Nieznanych przygód Mikołajka // Zagadnienia Informacji Naukowej. - 2010.
2. Harry Potter - recepcja bestsellerowej powieści J.K. Rowling na polskim rynku wydawniczym.
Referat Michała Rogoża znalazł się w zagadnieniu „Popularyzacja książki”. Autor swoją pracę stworzył głównie w oparciu o artykuły z gazet codziennych lub magazynów kulturalnych bądź literackich, które przedstawiały reakcje społeczeństwa oraz odbiór bieżących części Harry'ego Pottera.
„Wszyscy poszaleli na punkcie Harry'ego Pottera”, tak określił odbiór książek Joanne Kathleen Rowling reporter włoskiego dziennika La Repubblica w 2000 r.
Ukazanie się serii książek o Harrym Potterze jest uznawane za jedno z najważniejszych wydarzeń wydawniczych w ostatnich latach. Powieść została przetłumaczona na kilkadziesiąt języków. W Polsce tłumaczem był Andrzej Polkowski, a wydawania podjęło się wydawnictwo Media Rodzina. W naszym kraju każdy z tomów sprzedał się w ponad 500 tys. egzemplarzy. Charakterystyczny wzrost sprzedaży pojawił się przy poszczególnych premierach tytułów.
Można wyróżnić kilka okresów:
1) 1997-1998 - do kraju docierały wzmianki na temat sukcesu powieści na Zachodzie;
2) 1999 - większe zainteresowanie spowodowane przygotowaniem do druku polskiej wersji pierwszego tomu;
3) 1999-2000 - „Jeśli sądzisz (…), że w dobie komputerów sztuka czytania zanikła, zwłaszcza wśród dzieci, to niezawodny znak, że jesteś Mugolem”. Tym fragmentem komentarza powieści rozpoczęła się w Polsce w 2000 r. kampania reklamowa; wzrosło zainteresowanie powieścią na łamach prasy; wydawnictwo przygotowało wywiad z autorką „Jak powstał Harry Potter”; w Polsce ukazały się dwie pierwsze części: Harry Potter i Kamień Filozoficzny oraz Harry Potter i Komnata Tajemnic;
4) 2001 - rozpoczął się boom medialny, wysoki poziom sprzedaży, zorganizowano „Zlot Magicznych Ludzi”, zainicjowany przez Tytusa Hołdysa, który był także autorem jednej z pierwszych polskich stron internetowych o powieściach J. K. Rowling; wydano Harry Potter i więzień Azkabanu (3 część) oraz Harry Potter i Czara Ognia (4 część);
5) 2002 - polska premiera filmu oraz sprzedaż gry komputerowej opartej na fabule powieści; powstały także książki do słuchania oraz gadżety i zabawki związane z powieścią; pojawiły się książki poświęcone powieści;
6) 2008 - ukazała się ostatnia część sagi Harry Potter i Insygnia Śmierci.
Daty te tworzą cezurę, która rozpoczyna ostatni okres recepcji wydawniczej. O tym czy książka pozostanie w kanonie dzieł stale przypominanych i obecnych w masowym odbiorze w następnych latach zadecydują wartości literackie powieści. Czas trwania ostatniego okresu jest jeszcze zbyt krótki żeby wyciągnąć konkretne wnioski na ten temat.
Częste wzmianki prasowe związane były głównie z uroczystymi premierami kolejnych części w dużych księgarniach. Pierwsze oryginalne akcje promocyjne w Polsce odbyły się dopiero przy okazji sprzedaży trzeciego tomu. Pojawili się przebrani sprzedawcy, oryginalne dekoracje. Przy oczekiwaniu na 4 tom organizowano konkursy literackie, pokazy iluzjonistyczne, występy mimów. Taka reklama doprowadziła do sprzedaży ok. 100 tys. egzemplarzy w ciągu jednej nocy. Oryginalne działania marketingowe kontynuowano w przypadku kolejnych tomów. Dzięki temu coraz więcej placówek (bibliotek, księgarń) brało udział w tych akcjach. Najobszerniej komentowano w prasie ostatnią akcję promocyjną towarzyszącą sprzedaży Harry'ego Pottera i insygniów śmierci.
Harry'ego Pottera i Zakon Feniksa zaczęto sprzedawać o świcie 31 stycznia 2004r. „nawiązując do legendy o odradzającym się w promieniach wschodzącego słońca ptaku”. Jednak przy tomie szóstym i siódmym powrócono do nocnej inauguracji, gdzie imprezy towarzyszące trwały także następnego dnia. Do promocji zapraszano znanych aktorów oraz osoby związane z opracowaniem polskiej edycji m.in. Andrzeja Polkowskiego.
Nie obyło się oczywiście bez oszustw. Niektóre księgarnie i supermarkety sprzedawały poszczególne egzemplarze na kilka dni przed premierą. W Internecie pojawiały się nielegalne elektroniczne wersje tłumaczeń oryginału. Bardzo liczne strony internetowe skupiły rzesze fanów podtrzymując i poszerzając ich zainteresowanie światem Harry'ego. Innym przejawem „potteromanii” było tworzenie w środowisku fanów alternatywnych wersji powieści. Takie podróbki występowały głównie na chińskim rynku wydawniczym.
Sukces Harry'ego Pottera w istotny sposób przyczynił się do rozwoju rynku wydawniczego oraz innych gałęzi biznesu. W celach promocyjnych sieć księgarń Empik przygotowała quasi-gazetę „Prorok codzienny” w nakładzie 250 tys. egzemplarzy. Prasa opublikowała szereg wywiadów z głównymi animatoramii „potteromanii”: autorką, właścicielem wydawnictwa Media Rodzina, tłumaczem polskiej wersji oraz ze znanymi pisarzami i badaczami literatury, którzy wypowiadali się na temat tego zjawiska.
Kilka oficyn wydało książki, które były związane z powieścią. Jedną z pierwszych był „Panteon”, który wydał biografię J.K. Rowling przetłumaczoną z języka angielskiego. Niektóre książki, które się ukazywały pełniły rolę przewodnika po świecie Harry'ego, np. Tezaurus. Harry Potter zawiera spis postaci, obiektów i zaklęć, które pojawiały się w pierwszych czterech tomach powieści. Podobną treść zawiera książka Antoine'a Guillemaina, która skupia się także na recepcji sagi. Autor zamieszcza wypowiedzi czytelników, opisuje strony internetowe związane z powieścią oraz ukazuje zasięg zjawiska „potteromanii” w realiach francuskich. Znacznie obszerniej to zjawisko opisuje George Beahm w swojej monografii, gdzie zawiera życiorys autorki, ciekawostki związane z jej działalnością, przedstawia ilustratorów książek oraz charakteryzuje trzy ekranizacje oraz pięć pierwszych tomów powieści. Część poświęcił towarom reklamowym oraz internetowej przestrzeni informacyjnej. Podsumowaniem zjawiska były wydawnictwa książkowe o charakterze naukowym. Nawiązywały do licznych publikacji zamieszczanych w czasopismach krytycznoliterackich oraz pedagogicznych. Zbiorem artykułów jest wydany w 2002r. tom Świat po Harrym Potterze ze wstępem Piotra Jordana Śliwińskiego. Fabuła utworu została przeanalizowana z różnych perspektyw. Godne uwagi są opracowania Krystyny Bęczkowskiej oraz Dagmary Kowalewskiej. Pierwsza z nich traktuje powieść w konwencji bildungsroman (z niem. powieść o formowaniu, gatunek powieściowy powstały w czasie oświecenia w Niemczech, w którym autor przedstawia psychologiczne, moralne i społeczne kształtowanie się osobowości głównego i na ogół młodego bohatera) i skupia się na głównej postaci, jako bohaterze dynamicznym. Wskazuje tutaj dwa podstawowe źródła inspiracji: literacki kontekst i życiorys autorki. Przedstawia także krytykę powieści. Rozprawa Dagmary Kowalewskiej rozwija jeszcze te kwestie i ukazuje w szerszym kontekście twórczości dla dzieci i młodzieży. Autorka scharakteryzowała wartości edukacyjne, moralne i estetyczne Harry'ego Pottera.
Fenomen komercyjny cyklu spowodował, że pojawiły się liczne jego recenzje i omówienia. Na ten temat wypowiadali się przedstawiciele świata kultury, m.in. Jacek Kaczmarski, Stanisław Lem. Zwracali oni uwagę na eskapistyczny (eskapizm - oznacza ucieczkę od problemów związanych z życiem społecznym, codziennością i rzeczywistością w świat iluzji i wyobrażeń. W literaturze jest to oderwanie tekstu dzieła od realiów) wydźwięk tekstu oraz jego hiperrealizm (w znaczeniu ucieczki od klimatu baśni). Powieść określana jest także, jako „harlequin dla dzieci”. Akcentowano umiejętność budowy napięcia i nadawania tempa wydarzeniom. Kolejne wydarzenia są łatwo przyswajalne dzięki dużej ilości dialogów i braku opisów, jak również za sprawą odpowiedniego zawieszania wątku i jednorodności fabuły opartej na podobnym schemacie roku szkolnego. Harry Potter określany jest, jako książka do czytania nie zaś do refleksji. Główną przyczyną jej atrakcyjności jest kreatywna wyobraźnia. Gdzie na linii kontrastu zestawiony jest świat realny ze światem magii, który był świetnym pomysłem fabularnym jednak w kolejnych tomach tracił już na swojej oryginalności.
Powieść J.K. Rowling stała się głównym wydarzeniem wydawniczym przełomu wieków, chociaż nie miała raczej takich ambicji, więc nie należy jej rozpatrywać w kategorii wysokoartystycznego dzieła. Problem wszechobecności magii stał się jednym z głównych motywów krytyki związanej głównie z kręgami katolickimi. Zarzucano powieści propagowanie „złych mocy”, okultyzmu, (czyli wszelkie formy wróżbiarstwa, astrologia, jasnowidztwo, chiromancja, posługiwanie się medium, wywoływanie zmarłych, odwoływanie się do szatana, korzystanie z horoskopów) jak również relatywizm moralny oraz brak wartości edukacyjnych. Krytykowano podział świata książki na kasty jugoli (świat racjonalny) i czarodziejów, a także przekraczanie pewnych dawniej nienaruszonych granic. Przeciwnicy twierdzili, że przedstawia światopogląd fatalistyczny, opisuje praktyki wróżbiarskie, zaklęcia czarnej magii oraz wprowadza elementy satanistyczne. Gabriela Kuby w swojej pracy Harry Potter dobry czy zły przedstawia dziesięć argumentów przeciwko powieści, m.in. rasizm, antyhumanizm, zamach na wolność, agresywną propagandę, próbę zmiany kultury. Kościół zajmuje jednak w tej sprawie stanowisko niejednoznaczne. Zdarzają się głosy krytyczne, ale często przytaczana jest wypowiedź konsulatora Papieskiej Rady ds. Kultury: „Magiczne elementy w powieściach są jedynie środkiem literackim, którego celem jest zainteresowanie dzieci. Nie ma w nich przedstawienia teorii magii”. W Polsce na ten temat wypowiedział się abp Józef Życiński, który stwierdził, że walka z popularnym czarodziejem stanowi temat zastępczy dla wielu środowisk katolickich.
3.Zakończenie
Zainteresowanie cyklem powieści było ogromne. Objawiło się to w sprzedanych egzemplarzach oraz na ekranizacji poszczególnych części.
Sukces komercyjny idzie w parze z oddziaływaniem historii o czarodzieju na kulturę popularną. Popularność powieści przyczyniła się do wielu dyskusji światopoglądowych. Ukształtowały się dwa nurty: potterofobowie - krytykujący dzieła Rowling i potteromaniacy - broniący powieści. Mówiono o chrześcijańskim lub antychrześcijańskim charakterze historii, dopatrywano się manipulacyjnego wprowadzenia w świat magii oraz wartości edukacyjnych.
Postać Harry'ego Pottera określana jest, jako tzw. produkt totalny, czyli taki „komunikat symboliczny kultury, którego postacie medialne tworzą rozbudowany system przekazów, mogący pojawić się w każdym z kontaktów odbiorcy z kulturą, jako taką. Powieść spełnia wszystkie kryteria mogące ją zaliczyć do takiego elementu kultury masowej. Osiągnęła globalny zasięg sprzedaży, pojawiła się w wielu mediach, posiada swą postać wizualną, cechuje się wysokim stopniem standaryzacji, wymiarem ikonicznym i przekroczeniem granic kultury symbolicznej”.
Cykl powieści o Harrym Potterze nie jest w gruncie rzeczy literaturą przeznaczoną dla dzieci. Jest to literatura dla „dorosłych” dzieci, które potrafią zrozumieć skomplikowane zachowania bohatera, co odczuwa, pragnąc jednocześnie powrotu do dzieciństwa oraz przygód.
Literatura:
1. Rogoż M., Harry Potter - recepcja bestsellerowej powieści J.K. Rowling na polskim rynku wydawniczym, w: Przestrzeń informacyjna książki, red. Jadwiga Konieczna, Stanisława Kurek-Kokocińska, Hanna Tadeusiewicz, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2009.
2. Śliwiński P., Harry Potter i nasze dzieci. Przewodnik nie tylko dla rodziców, Wydawnictwo „M”, Kraków 2002.
3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Harry_Potter