Lata 30. i 40. XIX wieku. Czaadajew. Kółka filozoficzne.
NOTATKI Z ZAJĘĆ
Lata 30. (1826-1841)
- rozwój romantyzmu, dekabryści
- 1841 - zmiana pokolenia w rosyjskiej literaturze
- Chomiakow, Giercen, Bieliński
- literatura: Tiutczew
Charakterystyka epoki Mikołaja I
- Mikołaj wstępuje na tron w 1825, umarł w 1855; nie chciał być carem (miał nim zostać Paweł)
- dekabryści chcieli konstytucji i parlamentu
- brak burżuazji (jak np. we Francji)
- Mikołaj był konserwatystą; bał się ponownego powstania (1825 - powstanie dekabrystów)
- „zręczny sędzia śledczy”
- ludzie boją się zbierać w kręgi, jest wielu donosicieli (dobry zarobek), bano się rozmawiać o polityce
- romantyczny bunt wydaje się bezsensowny
- u podstaw realizmu leży przekonanie o konieczności pogodzenia się z rzeczywistością („będę żyć w tym świecie, ale będę go krytykować i analizować”)
- Bieliński krytykuje dekabrystów
- nie można było zakazać filozofii -> ogromna popularność książek i filozofii zachodnich (głównie francuskiej i niemieckiej)
- Stankiewicz - filozof, myśliciel (zainteresowanie niemiecką filozofią idealistyczną, później Heglem); miał serbskie korzenie. Rosjanom pasowała niemiecka filozofia - człowiek, przyroda, Bóg (filozofia tożsamości Hegla; stare ma ustąpić miejsca nowemu).
„Zbędni ludzie”
- związek z procesem modernizacji, przejście od patriarchalnych form do industrialnego społeczeństwa
- religia na drugim planie
- pojawia się człowiek - indywidualista „przez wielką literę”
- wysokie mniemanie, wykształcony człowiek świadomy swojej wielkości; jest otoczony ludźmi, którzy go nie rozumieją, nie potrafią nawiązać nim kontaktu (dramat człowieka!)
- częste cytowanie „Domostroju” i jego negatywna krytyka - przyzwyczajenie Ruskich z wysokich sfer do wysługiwania się służbą (*nie jestem pewna czy o to chodzi, w notatkach pojawił się Domostroj, a w Internecie znalazłam taką oto informację na jego temat w XIX wieku)
- Czaadajew, Bieliński, Granowski
- egzystencjalny niepokój - zbędni ludzie
- Obłomow - nie był zbędnym człowiekiem, bo nie był inteligentem!
Kręgi filozoficzne
- w przeszłości wiele kręgów filozoficznych (np. pop Sylwester Awakum )
- Stankiewicz zbiera kółka, by czytać książki („człowiek wielkiego serca”). Podkreślał wartość własnego „ja”, jednostki (jak się zachowywać, żeby nie zatracić swojej tożsamości). Kółko Stankiewicza - kółko realizmu.
- Bakunin - anarchista, egoista, oficer; miał 3 siostry i brata (niezwykle ważna informacja)
- rzeczywistość hasłem nowych czasów
- Giercen - kółko; „Rzeczy minione”, „Rozmyślania”. Był nieślubnym dzieckiem - kiedy się o tym dowiedział, zbuntował się przeciw ustrojowi państwa. Interesował się rewolucjami, czytał francuskich socjalistów. Socjalizm - rynek ma być ograniczony, kontrola nad dystrybucją dóbr; dobra mają być rozdane po równo (dlatego był socjalistą do końca życia).
- kółka były podstawą wspaniałej literatury
- Odojewski - małe utwory filozoficzne
- 1836 - Czaadajew - publikuje pierwszy list filozoficzny; pesymizm, wpływy romantyzmu
- 1839 - Czaadajewowi odpowiada Chomiakow - oficer i poeta, głowa słowianofilstwa; pisze artykuł „O starym i nowym” (podział na świat zachodni i wschodni).
- 1841 - na artykuł Chomiakowa odpowiada Bieliński - „Działanie / Czyny Piotra Wielkiego”
Lata 40. (1842-1855)
- 1842 - I tom „Martwych dusz”
- Dostojewski, Turgieniew, Gonczarow, Niekrasow
- 1855 - śmierć Mikołaja I - nowa epoka, wielkie reformy
- dwie „części”: 1842-1848 i 1848-1855
- 1842-1848 - pojawiają się szkoły naturalne; Niekrasow, Dostojewski
- 1848 - rewolucja w Paryżu
- 1848 - posępne, mroczne siedmiolecie; stagnacja
- cenzura obejmuje nawet Biblię; literatura przycichła
Romantyzm, realizm i naturalizm wg Szczukina
Romantyzm:
- romantyczny bunt - przewrót Kartezjusza i Newtona, świat jako mechanizm nakręcony przez Boga
- kult serca, nie rozumu
- kontrast między rzeczywistością a ideałem (ideał jest daleki i piękny, a rzeczywistość brzydka)
- dualizm (rzeczywistość jest dualistyczna)
- antyteza między nimi - romantyczny konflikt
- Schiller, Schubert,
- Żukowski - tłumaczył niemieckich poetów
- uciekanie od rzeczywistości
Realizm:
- znudził się romantyzm
- po powstaniu styczniowym
- hasło: rzeczywistość, nie ideał
- przyjęcie świata takim, jakim jest naprawdę -> akceptacja
- mimo że świat jest zły, realista chce w nim żyć
- realista jest analitykiem - analizuje społeczeństwo, psychikę, historię, duszę
- większa swoboda w pisaniu, nie ma ścisłych kanonów
- pojawia się fantastyka
- nie znosi schematyzmu
- dopuszcza symbole
Naturalizm:
- Polacy utożsamiają naturalizm z realizmem - „złe podejścia, złe myślenie!!!” (nie wiem, gdzie on usłyszał, że w Polsce traktuje się te dwa pojęcia jako jedno i to samo)
- dobitne obrazowanie rzeczywistości, detale, analiza
- przedstawienie życia w sposób fotograficzny
- w Rosji nie ma zrywów, bo wszystkie źle się skończyły (zryw wartościowany negatywnie)
Auerbach, „Mimesis”
- rosyjskie myślenie - globalne myślenie na szeroką skalę
- w realizmie wyraźny rozdział autor - bohaterowie
- w romantyzmie przeciwnie: bohater to często ja (myślenie egoistyczne)
- realizm: obiektywizacja bohatera, obiektywne jego przedstawienie
- w realizmie epickość jest mocniejsza od liryczności (tylko Niekrasow był wielkim poetą tego okresu), w romantyzmie na odwrót
- realizm: słowo, narracja, wypowiedź: „słowa drugiego człowieka” (Bachtin)
CZAADAJEW
(ponieważ jest w zagadnieniach, a w notatkach mało o nim jest, to wrzucam artykuł z WIEM i fragment z Wikipedii o tym jego liście; może komuś się przyda, warto chociaż przeglądnąć, jakie miał poglądy )
Czaadajew Piotr Jakowlewicz (1794-1856), myśliciel rosyjski. Pisał w języku francuskim. Przedstawiciel skrajnego odłamu okcydentalistów. W młodości bliski dekabrystom, ok. 1821-1822 przeżył przełom religijny. Głosił konieczność pojednania filozofii z religią. Stworzył cykl 8 Lettres philosophiques (Listy filozoficzne, 1828-1831), z których za życia autora drukiem ukazał się tylko pierwszy.
Czaadajew, kwestionując sens indywidualizmu, dowodził, że podstawą naturalnego porządku rzeczy jest zależność. Byt jako całość miał wg niego strukturę czterowarstwową - składały się na nią: 1) Bóg, 2) duch świata czyli świadomość powszechna, 3) empiryczna świadomość indywidualna, 4) przyroda przedludzka.
Historię postrzegał jako proces ewolucji ducha świata, a od czasów Chrystusa jej esencję widział w rozwoju chrześcijaństwa, zwłaszcza jego najczystszej postaci - katolicyzmu. Idealizował średniowiecze jako epokę jedności duchowej Europy. Rosję uznał za kraj upośledzony, wyizolowany z ogólnych procesów rozwojowych przez niegdysiejszą schizmę, pozbawiony historii, a ściślej: ponadpokoleniowej tradycji konstytuującej świadomość zbiorową.
Poglądy te przyjęto z oburzeniem - wydawca Listu, N. Nadieżdin, został zesłany do Ust-Sysolska, a jego autora uznano go za obłąkanego. Później, w Apologie d'un fou (Apologia obłąkanego, 1837), Czaadajew zmodyfikował swoje stanowisko - wskazał, że brak tradycji stanowi nie tylko piętno, ale i szansę budowania nowej przyszłości w sposób wolny i racjonalny.
Listy filozoficzne:
W latach 1829-1831 Czaadajew napisał w języku francuskim swój najsłynniejszy traktat filozoficzny, który zatytułował Listy filozoficzne. Miał on formę ośmiu listów adresowanych do pewnej damy. W pierwszym z nich filozof wysławiał Europę Zachodnią, jej idee sprawiedliwości, porządku i prawa, uznając w tym główna zasługę wpływu kościoła katolickiego. Jednocześnie w stosunku do samej Rosji Czaadajew był nastawiony skrajnie sceptycznie. Uważał, że nie należy ona ani do Zachodu ani do Wschodu i w gruncie rzeczy nie reprezentuje sobą żadnej tradycji. Niczego światu nie dała, ani nic się od świata nie nauczyła. Nikt by jej nie zauważył gdyby nie jej terytorialna wielkość. Sama Rosja istnieje tylko po to aby być przestrogą dla przyszłych pokoleń. Przyczynę cywilizacyjnego ubóstwa Rosji upatrywał we wtórności wschodniego chrześcijaństwa wobec Rzymu i rosyjskim partykularyzmie oraz izolacjonizmie.
List ten (datowany na 1 grudnia 1829) został opublikowany w 1836 w czasopiśmie Tielieskop. Publikacja wywołała skandal pośród elit ówczesnego społeczeństwa rosyjskiego i oburzenie cara Mikołaja I (1825-1855). Cenzor który zezwolił na publikację został usunięty ze stanowiska, gazeta zamknięta, a jej naczelny redaktor, prof. Nadieżdin - zesłany. Sam Czaadajew został uznany za niepoczytalnego i umieszczony w areszcie domowym, w którym poddany został przymusowemu leczeniu. Zakazano jakichkolwiek jego publikacji i z nim związanych. List został opublikowany po raz drugi dopiero w 1906 roku. Niektóre pozostałe listy (II, III, IV, V i VIII) zostały opublikowane dopiero w 1935 już w ZSRR.
Negatywny stosunek do Rosji zawarty w jego pierwszym Liście Czaadajew złagodził w napisanych w późniejszych latach listach do swoich przyjaciół - Aleksandra Puszkina i Aleksandra Turgieniewa oraz w 1837 w Apologii wariata. Uznał, że cywilizacyjne opóźnienie Rosji wobec Europy Zachodniej, a nawet jej despotyzm stwarzają dogodne warunki dla przyspieszonego rozwoju i zdystansowania przez Rosję innych narodów. Badacze nie są pewni, czy na złagodzenie jego stanowiska bardziej wpływ miał areszt i przymusowe leczenie czy też rozczarowanie filozofa rewolucją 1830 roku we Francji i jej następstwami.