WYKŁAD 13PEDAGOGIKA W KONTEKŚCIE NAUK HUMANISTYCZNYCH
Integracja procesu poznania naukowegoi wiedzy naukowej w pedagogice
Rozbicie pedagogiki na wiele działów i dyscyplin - objaw kryzysu?
Żądania interdyscyplinarnego scalenia w pedagologię (całkowity rozwój człowieka).
Dwa rodzaje integracji w nauce: pionowa, pozioma.
Integracja procesu poznania naukowego i wiedzy naukowej w pedagogice
Integracja pionowa: Najważniejszy postulat - łączenie badań podstawowych z praktycznym zastosowaniem uzyskanych wyników.
Realizacja tego postulatu w pedagogice oznacza wezwanie do badania stanu i uwarunkowań procesów edukacyjnych oraz dyskursów o edukacji z intencją wykorzystania tych wyników badań do modernizacji różnych elementów rzeczywistości edukacyjnej.
Aktualnym przykładem - Program Międzynarodowej Oceny Uczniów (PISA) realizowany przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).
Integracja pozioma - ujawniana w związkach pomiędzy subdyscyplinami i dyscyplinami naukowymi: integracja subdyscyplin pedagogicznych; integracja pedagogiki z innymi dyscyplinami nauk społecznych lub - szerzej - nauk humanistycznych i przyrodniczych; integracja standardów wiedzy naukowej uznawanych w pedagogice ze standardami określonego modelu nauki, dostarczającego kryteriów do oceny wytworów nauki w danym miejscu i czasie historycznym.
Ad 1) Integracja subdyscyplin pedagogicznych:
Najniższy poziom: poszukiwanie perspektywy poznawczej, umożliwiającej przejście na wyższy poziom ogólności niż w każdej ze szczegółowych subdyscyplin pedagogicznych.
Wskaźnikiem - możliwość przyjęcia przez depozytariuszy pewnego uniwersum symbolicznego, ujawniającego się co najmniej w akceptacji przedmiotu badań i paradygmatów badawczych, którym przypisuje się możliwość wytworzenia wiedzy wartościowej.
Ten poziom integracji stwarza możliwość napisania podręczników, niebudzących zasadniczych kontrowersji oraz wzajemne wykorzystywanie wyników badań uzyskanych w subdyscyplinach szczegółowych.
Ad 2) Integracja pedagogiki z innym naukami:
Problem istotny od początku powstania pedagogiki w Europie.
Najbardziej oczywiste związki: z filozofią (→ pedagogika ogólna), z psychologią (→ dydaktyka), z historią (→ historia wychowania).
Powiązania współczesne z innymi naukami (medycznymi, przyrodniczymi, filozofią, historią, ekonomią, prakseologią, teologią, politologią, ekologią, metodologią badań itp.) - St. Palka, Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych: →
St. Palka (2004), Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych:
I model integracji:
Teoretyczna wiedza pedagogiczna jest inspirowana i warunkowana elementami teoretycznej wiedzy nauk pomocniczych (...). Jakkolwiek realizacja tego modelu przynosi korzyści praktyczne, to jednak odbiera pedagogice miano samodzielnej nauki i w ograniczonym stopniu służy w pełni partnerskiemu współdziałaniu badawczemu.
St. Palka (2004), Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych:
II model integracji:
Teoretyczna wiedza pedagogiczna jest czynnikiem inspirującym i warunkującym teoretyczną wiedzę nauk pomocniczych. (...) Przedstawiona relacja jest praktycznie korzystna, ale nie wyznacza pola badań partnerskich.
St. Palka (2004), Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych:
III model integracji:
Teoretyczna wiedza pedagogiczna jest komplementarna wobec teoretycznej wiedzy nauk pomocniczych. (...) Stwarza ona optymalne możliwości i szanse dla zorganizowania badań z pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych, badań, z których korzyści czerpie pedagogika i nauki pomocnicze, zaś relacje między badaczami z odrębnych dyscyplin naukowych są całkowicie partnerskie.
Ad 3) Integracja pedagogiki z określonym modelem uprawiania nauki:
W tym kontekście - pedagogika jako nauka rozwijała się przez dekady w orientacji pozytywistycznej (→ A. Comte).
Znajdowały tu wsparcie i uzasadnienie: proces dyferencjacji nauk powiązany z dezintegracją wiedzy naukowej, hierarchizowanie różnych typów wiedzy (najwyższy status - wiedza naukowa).
Może być oceniana stopniem wpisywania się pedagogiki w uznawane przez uczonych standardy badań naukowych. Dyferencjacja umożliwiła powstanie nauk humanistycznych i olbrzymiej liczby dyscyplin naukowych (w tym pedagogiki), ale wiedza tak sfragmentaryzowana, że przedstawiciele tych wąskich specjalności nie mogą nawet postawić pytań ogólniejszych, ważnych dla człowieka i ludzkości. Skutki - pogłębienie dystansu między uczonymi i wiedzą przez nich wytwarzaną a recepcją tej wiedzy przez przeciętnego człowieka.
Ta rozbieżność przyczyną patologii w nauce, wykorzystywania jej dla celów rynkowych lub ideologicznych (instrumentalizacji nauki). W edukacji dyferencjacja sprzyja pogłębianiu się rozbieżności pomiędzy wiedzą naukową a praktyką społecznego działania. Symptomy tego kryzysu nowożytnego modelu nauki widoczne już na początku XX wieku. Przełom XX/XXI w. - przejście od nowoczesnego modelu nauki ku modelowi tzw. późnej nowoczesności (postnowoczesności) - od ortodoksji ku heterodoksji. Opinie o ograniczaniu przez integrację nadmiernego rozproszenia w nauce, walki o pola badawcze, rywalizacji (→ współpraca).
PODSUMOWANIE CZĄSTKOWE
Czynnikiem zmian w pedagogice współczesnej - zarówno procesy dyferencjacji (dominujące na przełomie XIX/XX w.), jak i integracji (obecnie).
Integralne ujmowanie wiedzy istotne, ale najważniejsze - holistyczne ujmowanie refleksji pedagogicznej.
Konieczność czerpania z dorobku wszystkich nauk, nie tylko tych, z którymi pedagogika współpracuje - ograniczeniem: kultura metodologiczna badaczy.
→ Konieczne rozważenie najważniejszych podejść epistemologicznych w pedagogice jako nauce.
Podejścia epistemologiczne w pedagogice
Pedagogika ogólna stara się odkryć i uzasadnić prawa oraz teorie kształcenia i wychowania w trzech sferach jego bytowania (J. Gnitecki): sferze tego co jest, sferze tego co się staje,
sferze tego co ma (może) być.
W związku z tym w tak pojętej pedagogice ogólnej wyodrębniły się trzy zasadnicze podejścia epistemologiczne: empirycznie zorientowane, prakseologicznie zorientowane, hermeneutycznie zorientowane.
Podejście empiryczne w pedagogice
Najstarsze; w tradycji archimedesowsko-euklidesowskiej.
Struktura rzeczywistości w tej tradycji jest strukturą idealizacyjną: w sposób przybliżony opisuje badaną rzeczywistość przy pomocy pewnych zdań ogólnych zwanych aksjomatami (uznanych za prawdziwe bez dowodzenia).
Celem badań jest stworzenie w nauce systematyzacji dedukcyjnej opartej na aksjomatach.
→ Prawdziwość danego twierdzenia empirycznego jest konsekwencją przyjętej wcześniej prawdziwości aksjomatów (np. w geometrii - Euklides).
Struktura w pełni rozwiniętej nauki powinna tworzyć dedukcyjny system twierdzeń.
Punktem wyjścia w badaniach naukowych - zawsze doświadczenie (konkretna sytuacja fizyczna).
Struktura matematyczna, jako struktura formalna, jest podstawą idealizacji (przybliżonego opisu zjawisk) oraz instrumentem poznania umożliwiającym empiryczny opis i wyjaśnianie zjawisk.
Cztery etapy rozwoju:
starożytny (Euklides, Archimedes),
przednowoczesny (Galileusz, Kartezjusz, F. Bacon),
nowoczesny (I. Newton, J.S. Mill, H. Poincare, K. Popper),
ponowoczesny (P. Feyerabend, L. Laudan, T.Kuhn i in.).
Pedagogika zorientowana empirycznie poszukuje prawdy o człowieku w przestrzeni edukacyjnej - prawdy, która jest.
Prawda ta - odpowiedzią na pytanie, kim jest człowiek w sferze faktów danych „tu i teraz”.
Pedagogika ta opiera się na opisie i wyjaśnianiu faktów danych przy pomocy orientacji metodologicznych i metod empirycznych.
Podstawowe pojęcie pedagogiki empirycznej - fakt dany (sfera tego co jest) oraz jego opis i wyjaśnienie przy pomocy sądów typu „P jest” lub „P nie jest”.
Metody badawcze: obserwacja, eksperyment wiedzotwórczy, pomiar pedagogiczny, rozmowa i wywiad, ankieta, analiza dokumentów i wytworów działalności autoekspresyjnej.
W tradycji archimedesowsko-euklidesowskiej edukacja jako kategoria zmiany w uczniu polega głównie na nabyciu doświadczenia (empirii) w ilościowym opisie przyczyn wywołujących określone skutki.
Do opisu stosowana matematyka, ale jej rola wtórna w stosunku do doświadczenia (struktury matematyczne - a posteriori; odwrócenie idei platońskich - a priori względem rzeczywistości materialnej).
Uczenie się polega nie tylko na identyfikacji wielu zróżnicowanych przyczyn wywołujących określone skutki, ale i na ilościowym wyrażaniu ich natężenia, częstości występowania oraz istotności wpływu (→ uwikłanie rozumu pedagogicznego w przesądzenia światopoglądowe).
Podejście prakseologiczne w pedagogice
Pedagogika zorientowana prakseologicznie - nastawiona praktycznie, ukierunkowana na działanie, na to, co się staje.
Prakseologia: w strukturze każdej zorganizowanej działalności można wyróżnić: cel, plan, sprawcę, tworzywo, dzieło, sposób i środek działania, środowisko i zespół, w którym przejawia się dana działalność.
Podobnie w pedagogice: poszukiwanie prawdy o człowieku, który się staje w przestrzeni edukacyjnej, oznacza szukanie odpowiedzi na pytanie, kim staje się człowiek pod wpływem działania sprawczego i celowego (ukierunkowanie na cele, plany, treści, metody, wyniki, środowisko wychowawcze i formy organizacyjne pracy w określonym zespole.
Działanie w sferze faktów zadanych - tworzonych przez człowieka.
Podstawowe pojęcia: fakt zadany, jego przedopis i projekcja oraz badanie skuteczności realizacji faktów zadanych przy pomocy orientacji metodologicznych i metod prakseologicznych (określanie skutków poprzez sądy typu „P staje się” lub „P nie staje się”).
Charakterystyczne podejścia:
czynnościowe: dotyczy wychowania, nauczania, uczenia się; treść kształcenia - układem nauczanych czynności;
celowościowe: cel kształcenia - przewidzianą do opanowania czynnością; zadaniowe; sytuacyjne.
Metody badawcze: konstruktywistyczna, badań w działaniu (action research), programowania dydaktycznego, eksperymentu innowacyjnego, ewaluacji.
Tradycja hermeneutyczna w pedagogice
U podstaw hermeneutyki - paideia: punktem wyjścia nie jednostka czy grupa społeczna, ale człowiek jako otwarta idea usytuowana w szeroko pojętej kulturze greckiej.
Struktura rzeczywistości w hermeneutyce - symboliczna.
Symbol - nośnik celów i znaczeń.
Cel nauki - odsłonięcie, interpretacja i rozumienie sensu oraz znaczenia zjawisk wyrażonych w postaci symbolicznej w powiązaniu z doświadczeniem jednostki oraz kontekstem kulturowym, w którym one funkcjonują.
W przestrzeni egzystencji ludzkiej - symbol reprezentantem wartości nadających sens ludzkiemu życiu.
Fundamentalną kategorią hermeneutyczną - zrozumienie.
Rozumienie realizowane w języku, charakter symboliczny.
Rozumienie i interpretacja - dwa uzupełniające się wzajemnie elementy doświadczenia heurystycznego.
Rozumienie - struktura przesądowa, przebieg kolisty (całość rozumiana przez części składowe i odwrotnie).
Etapy rozwoju hermeneutyki:
starożytna (mistyczna, natchniona): grecka (Homer, Sokrates, Pitagoras, Platon), hebrajska (midrash), islamska (al-Ghazal), weddyjska (Rama, Krishna), taoistyczna (Lao-cy), buddyjska (Budda);
przednowoczesna: związana z interpretacją Pisma Św. (Orygenes, Majmonides, św. Augustyn, św. Tomasz);
nowoczesna: zapoczątkowana przez M. Lutra, później Spinoza, Kartezjusz, h. romantyczna (Schleiermacher, Wordsworth), epistemologia rozumienia (W. Dilthey),
ponowoczesna: przełomowe prace Maxa Heideggera, filozofia hermeneutyczna H.-G. Gadamera oraz hermeneutyki: - socjologiczna Z. Baumanna, - sceptyczna Odo Marquarda, - radykalna J. D. Caputo, - semiologiczna H. J. Silvermana, - emancypacyjna G. Vattimo, - pedagogiczna M. Sawickiego.
Pedagogika hermeneutycznie zorientowana
Odnosi się do tego, co ma być (lub może się stać) ze względu na wartości, które nadają sens ludzkiemu życiu.
Poszukuje prawdy o człowieku, który ma się stać w przestrzeni edukacyjnej.
Prawda ta - odpowiedź na pytanie, kim ma stać się (być) człowiek w sferze faktów danych i zadanych.
Pytanie główne - o sensowność zmiany dokonywanej w jednostce: wymaga odwołania się do interpretacji i zrozumienia jako kategorii badawczych.
Interpretuje i wartościuje sens dany i zadany przy pomocy orientacji metodologicznych i metod hermeneutycznych.
Podstawowe pojęcia: fakt dany i zadany oraz jego interpretacja i wartościowanie przy pomocy sądów typu: „P stanie się” lub „P nie stanie się”.
Metody badacze: fenomenologiczna, hermeneutyczna, dialogowa, oscylacji ambiwalencji, eksplikacji.
Pole badawcze pedagogiki
Pedagogika - uprawiana na sposób empiryczny, prakseologiczny lub hermeneutyczny → pole badawcze pedagogiki jako nauki obejmuje: problemy zależnościowe, problemy skuteczności, problemy istotnościowe.
→ Pole metodologiczne pedagogiki tworzą: metodologia badań empirycznych, metodologia badań prakseologicznych, metodologia badań hermeneutycznych.
Powstaje przy tym wiedza: Nomologiczna - opisuje i wyjaśnia fakty dane (przyczyny powodujące odpowiednie skutki wychowawcze) oraz odkrywa prawa i prawidłowości procesów wychowania i kształcenia; Technologiczna - projekcja faktów zadanych oraz skuteczności ich stosowania (określa, jakie działania podjąć i w jakich warunkach, aby zrealizować założone cele wychowawcze); Hermeneutyczna - będąca wykładnią i ustanawianiem sensu dokonywania zmian w osobowości jednostek i grup społecznych.
Badania empiryczne - kryterium empiryczności: odkrywania i wyjaśniania przyczyn powodujących określone skutki wychowawcze).
Badania prakseologiczne - kryterium efektywności: skuteczności, sprawności i ekonomiczności działań prowadzących do realizacji założonych celów.
Badania hermeneutyczne - kryterium sensowności: sensu dokonywania zmian w osobowości jednostek i grup społecznych (sensu tkwiącego zarówno w przyczynach, jak i skutkach oraz działaniach i celach).
MIEJSCE PEDAGOGIKI W SYSTEMIE WSPÓŁCZESNYCH NAUK
Tradycja XIX-wieczna - pedagogika wśród nauk nomologicznych; stąd rozkwit pedagogiki empirycznej i eksperymentalnej.
Początek XX wieku - przejście od nauk nomologicznych do nauk technicznych (łatwe przekształcenie zdań orzekających związek liniowy zjawisk empirycznych w zdania normatywne).
Konsekwencja - pedagogika i jej teorie w kręgu nauk nomologicznych lub prakseologicznych: pedagogika prakseologiczna jako technologia kształcenia (wychowania).
W rezultacie problemy w tworzeniu teorii pedagogicznej i ukazywaniu jej związków z praktyką.
Konieczność uwzględnienia w obrębie pedagogiki nie tylko modeli empirycznego i prakseologicznego, ale także hermeneutycznego.
Formalne > nomologiczne> fizyczne, chemiczne, biologiczne...>Nauki empiryczne
Realne >humanistyczne >hermeneutyczne >kulurologiczne, historiozoficzne, etnograficzne ...>Nauki hermeneutyczne
Prakseologiczne> ekonomiczne, techniczne, medyczne...> NAUKI PEDAGOGICZNE> Nauki prakseologiczne
WSPÓŁCZESNY MODEL NAUK PEDAGOGICZNYCH
Współcześnie - spór o model uprawiania pedagogiki jako nauki, dotyczący wzajemnego przeciwstawienia sobie modelu empirycznego, prakseologicznego i hermeneutycznego.
Obecnie eksponowany model nauk pedagogicznych (sch. 2) oparty na zrównoważonym ujęciu trzech przeciwstawnych sobie sposobów uprawiania refleksji naukowej o edukacji.
Model ten pozwala nie tylko badać przyczyny powodujące określone skutki wychowawcze oraz ustalać skuteczność działań prowadzących do realizacji założonych celów wychowawczych, ale także odsłaniać głębszy sens tkwiący w przyczynach i skutkach, ustanawiać sens podejmowanych działań oraz sens celów, do których one prowadzą.
Model empiryczny Pedagogika empiryczna
Model prakseologiczny Pedagogika prakseologiczna, meta model, metateoria, teoria pedagogiki ogólnej
Model hermeneutyczny Pedagogika hermeneutyczna
ZAKOŃCZENIE
Nauka nie mówi człowiekowi bezpośrednio co powinien czynić: daje tylko przesłanki do bardziej racjonalnego podejmowania decyzji i argumentowania wyborów.
Przy rozwiązywaniu problemów praktycznych wiedza naukowa wykorzystywana w małym stopniu: przeciętny człowiek ufa swej mądrości oraz stereotypom i schematom.
Włączenie wiedzy naukowej w społeczną świadomość wymaga wprowadzania studentów pedagogiki w kulturę naukową zarówno tej dyscypliny, jak i, ogólnie, nauk humanistycznych.