Immanuel Kant, Krytyka władzy sądzenia (1790)
d 83 O końcowym celu przyrody jako systemu teleologicznego
Kant wyraża pogląd, że człowiek jest końcowym celem przyrody, w odniesieniu do którego wszystkie inne przedmioty przyrody stanowią system celów. Rozważa, czy celami przyrody mogą być szczęśliwość i kultura człowieka. Szczęśliwość (przypuszczalnie chodzi mu o szczęśliwość jednostki) nazywa ideą, której człowiek nie czerpie ze swojego zwierzęcego pierwiastka. Nie wynika ona z żadnej potrzeby naturalnej. Jest zmienna. Człowiek, zdaniem Kanta, raczej nigdy szczęścia nie osiągnie. Ciężko też przypuszczać, że przyroda obrała sobie człowieka na swojego ulubieńca i że postępuje z nim łaskawiej, niż z innymi zwierzętami.
Dalej Kant nazywa człowieka ogniwem w łańcuchu celów przyrody. Człowiek jest panem przyrody jedynie tytularnym, warunkowym, a to dlatego, że potrafi nadać jej i sobie samemu celowe odniesienie.
Szczęśliwość na ziemi - ogół wszelkich celów człowieka możliwych dzięki przyrodzie, poza nim i w nim. Formalnym, subiektywnym warunkiem osiągnięcia tej szczęśliwości jest zdatność do wyznaczania celów i do posługiwania się przyrodą jako środkiem. Przyroda ma możliwość wpisywać się w ten cel (czyli ma zdolność do bycia tym środkiem), więc szczęśliwość na ziemi może być uznana za jej cel.
Kultura - wyrabianie zdatności istoty rozumnej do dowolnych celów w ogóle (w jej wolności).
TYLKO KULTURA MOŻE BYĆ KOŃCOWYM CELEM, JAKI MAMY PODSTAWĘ PRZYPISYWAĆ PRZYRODZIE W ODNIESIENIU DO RODU LUDZKIEGO.
Warunki zdatności:
*kultura zręczności - najgłówniejszy warunek do realizacji celów w ogóle, nie nadaje się jednak do tego, by pomóc woli w określeniu i wyborze jej celów
*kultura karności (dyscypliny) - warunek negatywny, uwolnienie woli od despotyzmu żądz uniemożliwiających nam samodzielny wybór
Na skutek rozwoju kultury rośnie niezadowolenie po obu stronach (po stronie wyrobników tego co konieczne i po stronie klas wyższych). Błyskotliwa nędza przyczynia się do rozwoju naturalnych zdolności ludzkich, co stanowi cel przyrody (ale nie nasz). Aby przyroda mogła osiągnąć ten cel, potrzebny jest ustrój, w którym szkodom wynikającym ze wzajemnie zwalczającej się wolności przeciwstawiona zostaje praworządna siła nosząca nazwę społeczności obywatelskiej. Potrzebna jest też całość kosmopolityczna - system wszystkich państw, którym grozi niebezpieczeństwo wzajemnego negatywnego oddziaływania na siebie. W braku takiego systemu rzeczą nieuniknioną jest wojna.
Wg Kanta widoczna jest celowa tendencja przyrody do takiego kształtowania, które czyni nas przystępnymi dla celów wyższych niż te, jakie może nastręczyć sama przyroda.
Sztuki piękne i nauka czynią człowieka lepszym, bardziej cywilizowanym. Ograniczają tyranię pożądań zmysłowych i przygotowują człowieka do rządów, w których władzę sprawować powinien tylko rozum. Klęski przyrody potęgują i hartują siłę naszej duszy.
d 84 O celu ostatecznym istnienia świata, tj. samego dzieła stworzenia
Cel ostateczny - taki, który nie wymaga innego celu jako warunku swej możliwości.
Teleologiczny - skierowany ku celom.
Człowiek - jedyna istota naturalna, u której stwierdzić możemy pewną nadzmysłową władzę (wolność). Nie możemy pytać, po co istnieje człowiek. Już samo jego istnienie zawiera w sobie cel najwyższy, któremu może on podporządkować całą przyrodę. Jest celem ostatecznym dzieła stworzenia. Przyroda jest mu teleologicznie podporządkowana.