Opracowanie:

Psychologia rozwoju człowieka - charakterystyka okresów życia człowieka

Pod redakcją naukową:

• Barbara Harwas-Napierała

• Janusz Trempała

Rozdział 1 OKRES PRENATALNY

Zakończenie spekulacji i zanegowanie poglądu traktującego płód jako konglomerat specjalizujących się komórek i narządów, aktywnych na poziomie fizjologicznym, lecz nie czujący, bierny i zależny.

Rozwój prenatalny dzielimy na trzy trymestry (każdy po trzy miesiące).

1.1 Pierwszy trymestr rozwoju

Okres najbardziej intensywnego rozwoju. Z komórki jajowej powstaje miniatura człowieka o wszystkich podstawowych narządach, powoli zaczynających funkcjonować. Rozwój przebiega wg genetycznie zakodowanego porządku i wzorca.

Im wcześniejszy etap rozwoju, tym wpływ poza genetycznych czynników jest mniejszy.

1.1.1 Rozwój fizyczny

Pierwszy miesiąc

Okres szybkich podziałów komórki (przesuwa się z jajowodu do macicy, implantacja w dobrze ukrwionym miejscu).

Kończy się faza jaja płodowego, a zaczyna faza zarodkowa (embrionalna).

Od 21 dnia zaczyna pracować serce.

0,5 cm i 1g

Drugi miesiąc

Intensywna organogeneza. Ustalenie gonadalnej tożsamości dziecka.

Kończąc ten okres dziecko ma 3cm długości.

Wszystkie podstawowe narządy są już wykształcone, zajmują konkretne miejsce i spełniają właściwe sobie funkcje.

Dziecko kończy embrionalny okres rozwoju.

Trzeci miesiąc

Rozpoczyna się płodowy okres życia. Dziecko jest aktywniejsze i przejawia już indywidualne cechy w wyglądzie i zachowaniu.

Na skórze wyrasta meszek płodowy (lanugo). Powstają zawiązki paznokci.

Część narządów doskonali funkcjonowanie inne zaczynają się kształtować (np struny głosowe). Nerki produkują mocz, wydalany do płynu owodniowego. Żebra i kręgi intensywnie kostnieją. 7,5 cm i 14g

1.1.2. Kształtowanie się układu nerwowego i jego współpracy z układem mięśniowym

Pierwszy trymestr to okres kształtowania się układu nerwowego i osiągnięcia przez niego kontroli nad mięśniami oraz współdziałania w funkcjonowaniu zmysłu dotyku.

Pierwszy miesiąc

Powstanie zawiązki układu nerwowego, wyznaczającej przyszłą oś ciała zwana kresą pierwotną - z niej później rozwinie się rdzeń kręgowy; jeśli w tym czasie zadziałają jakieś szkodliwe czynniki może dojść do rozszczepu kręgosłupa.

Powstają trzy pierwotne pęcherzyki mózgowe (śródmózgowie, tyłomózgowie i przodomózgowie).

Ogólna zasada rozwojowa: nie ma struktury bez funkcji. Nawet najbardziej prymitywne struktury mają się ruszać, ponieważ ruch wspomaga ich dojrzewanie

Drugi miesiąc

Powstanie przysadki mózgowej, występowanie pierwszych odruchów, co świadczy współpracy ukł. nerwowego i mięśniowego.

Wrażliwość warg na dotyk, ich muśnięcie powoduje uogólniona reakcję całego ciała- zwrot tułowia.

Trzeci miesiąc

Dziecko balansując w macicy wykonuje wiele ruchów- ziewa, przeciąga się - trening mięśni, które po urodzeniu biorą odział w samodzielnej egzystencji poza organizmem matki.

Pod koniec tego miesiąca znika nagłość ruchów a rośnie liczna ruchów płynnych, celowych - zanika zmasowany ruch wielu mięśni. Trzeci miesiąc to okres największych transformacji w zakresie rozwoju motorycznego. Nabyte wzorce ruchów mają znaczenie funkcjonalne.

1.2. Drugi trymestr rozwoju

Zakończenie organogenezy. Cechuje go ( drugi trymestr) intensywny wzrost oraz duże tempo rozwoju układu nerwowego, przejawiające się w doskonaleniu motoryki.

1.2.1. Rozwój fizyczny

Okres osiągnięcia przez mózg pełnej liczby neuronów oraz ich intensywnego rozwoju, mielinizacji włókien nerwowych rdzeniu kręgowym (szybszy i bardziej efektywny przebieg impulsów nerwowych)

Czwarty miesiąc

Szczególnie intensywny przyrost długości (od głowy do pięt dziecko osiąga 25cm) i wagi (do 20 dag). Główka zajmuje nadal 1/3 długości ciała.

Wzrasta liść płynu owodniowego, co łagodzi wstrząsy i utrzymuje stałą temperaturę, pozbawia dziecko uczucia ciężkości ciała, co pozwala maleństwu na ciągłą aktywność.

Picie płynów owodniowych dostarcza dziecku wody oraz licznych składników odżywczych. Ćwiczy to również mięśnie niezbędne do pobierania pokarmu, stwarza warunki dla dojrzewania śluzówki żołądka i jelit. Pobudza produkcję enzymów i kwasów trawiennych.

Mózg dynamicznie dojrzewa (pojawiają się bruzdy).

Piąty miesiąc

Dziecko osiąga ok 30 cm i 40 dag. Występuje porost włosów, brwi, rzęs.

Za pomocą stereoskopu można usłyszeć tony serca dziecka. Jego aktywność staje się regularna i cyklicznie się zmienia (fazy czuwania i snu), na jej indywidualne cech mają wpływ odziedziczony temperament oraz tryb i aktywność matki.

Szósty miesiąc

Proporcje ciała dziecka zbliżają się do tych po urodzeniu.

Osiąga ono 35 cm i waży 50-70 dag. Maź płodowa pokrywa obficie skórę i chroni ja przed zmacerowaniem przez sole mineralne zawarte w płynie owodniowym. Nadal brak tkanki tłuszczowej.

Dziecko magazynuje: wapń, żelazo, białka, ciała odpornościowe- wszystko niezbędne po narodzeniu.

W 7 miesiącu płuca są już tak rozwinięte, że w razie wczesnego porodu istnieje szansa na przeżycie poza łonem matki.

Kończy się wzrost liczby komórek nerwowych i zwojów nerwowych. Migracja neuronów do kory mózgowej - zaburzona przez teratogeny może powodować zaburzenia psychiczne w późniejszym życiu.

Dziecko prawidłowo rozwijające się, rzadko trwa w bezruchu trwającym dłużej niż 10 min i wykazuje regularne fazy aktywności:

• w czasie snu - 60% zajmuje faza REM (szybkich ruchów gałek ocznych i marzeń sennych) - pozwala to na uporządkowanie działania mózgu, jest czymś w rodzaju ćwiczeń

1.2.2. Umiejętności psychoruchowe

Dużo przestrzeni pozwala na nieskrępowane ćwiczenia ruchowe. Ruchy są pełne wdzięku.

Ruchy stają się wyraźnie wyczuwalne dla każdej matki.

Czwarty miesiąc

Klasyfikacja ruchów dziecka:

• 13 tydz. spontaniczne, próbne ruchy oddychania

• 15 tydz. ruchy nabierania i wypierania wód płodowych, chwytania

Jeśli jakaś funkcja nie zostanie wyćwiczona na poz. nieświadomym w okresie prenatalnym, to nie rozwinie się ona ani świadomie ani instynktownie po narodzeniu.

Piąty miesiąc

Wzrasta amplituda ruchów ssania i skurczy/rozkurczy klatki piersiowej.

Aktywność dziecka staje się zależna od docierających bodźców zmysłowych (wybudzenie ze snu, "zamarcie" ruchów całego ciała, lub ich eksplozję).

Aktywność ruchowa matki i dziecka jest naprzemiennie zharmonizowana-ruchy matki hamują ruchy dziecka, zaprzestanie ruchu przez matkę pobudza do aktywności dziecko.

Matki zbyt aktywne jak i unieruchomione nie stymulują rozwoju ruchowego dziecka, które potrzebuje, na przemian, aktywności i odpoczynku dla harmonijnego rozwoju.

1.2.3. Rozwój zmysłów

Zasób bodźców zmysłowych dostarczanych przez środowisko wewnętrzne i zewnętrzne jest bardzo bogaty i złożony. W tym trymestrze wszystkie narządy są już czynne. Dziecko odbiera bodźce, ale nie integruje ich jeszcze w schematy spostrzeżeniowe.

Odbieranie bodźców nie musi być uświadomione.

Czwarty miesiąc

Między 14-15 tygodnie życia, cała powierzchnia ciala, staje sie wrażliwa na dotyk.

Dziecko reaguje na smak wód płodowych, oraz na zmiany ich ciśnienia (reakcje odruchowe, nieuświadomione). Ucisk na brzuch matki powoduje ruchy przeciwstawne, kopanie, zwijanie się, obracanie - w ten sposób dziecko wyraża dyskomfort i chęć zmiany sytuacji.

Pojawiają się ruchy błędnikowe. Dziecko kołysane ruchami i oddechem matki, ćwiczy zmysł równowagi.

Piąty miesiąc

Kubki smakowe chemicznie aktywne, częstotliwość łykania wód płodowych zależy już nie tylko od głodu dziecka ale od ich smaku, oraz samopoczucia dziecka.

Im słodsze wody, tym wolniej połykane, dłużej smakowane przez dziecko.

Na nagłe zmiany oświetlenia, temperatury czy silne dźwięki dziecko reaguje przyśpieszona kacją serca, zwiększenia ruchliwości (niepokojem).

Szósty miesiąc

Stopniowe otwarcie szpary powiekowej. Reakcja na silne światło staje się bardzo wyraźna. Prawie polowa dzieci na silny dźwięk reaguje przestrachem. Pod koniec tego miesiąca receptory równowagi pod względem rozmiaru i funkcjonowania są w pełni dojrzałe.

1.3 Trzeci trymestr rozwoju

Cechą charakterystyczną tego okresu jest wzrastająca możliwość przeżycia dziecka poza organizmem matki.

Dziecko urodzone po 28 a przed 36 tyg. ciąży nazywane jest wcześniakiem. Jego szanse na przetrwanie zależą miedzy innymi od płci (większa przeżywalność u dziewczynek), wagi ciała, wad lub chorób wrodzonych, przyczyn wczesnego urodzenia się.

1.3.1 Rozwój fizyczny

Charakterystyczny dla tego okresu jest wzrost ilości tkanki tłuszczowej, prowadzący do podwojenia wagi. Magazynowanie potrzebnych po urodzeniu składników.

Dziecko pije o koło litra płynu owodniowego dziennie, co dostarcza mu około 15% zapotrzebowania odżywczego (szczególne znaczenie gdy łożysko jest nie wydolne).

W ostatnim trymestrze zwiększa się powierzchnia kory mózgowej. Po łącznia nerwowe są na tak zaawansowanym poziomie, że zachodzą procesy: uczenia się, zapamiętywania, nabywania nawyków i preferencji, doświadczanie pierwotnych emocji.

Siódmy miesiąc

Dziecko osiąga 3 cm i wagę 90-135 dag. Lanugo zanika (pozostaje jedynie na plecach i ramionach). U chłopców jądra zsuwają się z jamy brzusznej do moszny. Zmniejszająca sie przestrzeń wokół dziecka, nie pozwala już na tak swobodne koziołkowanie, ale nadal się porusza i wykonuje precyzyjne ruchy mimiczne.

Obecność ruchów wskazuje na dobrostan dziecka. Ich zanik lub "miotanie" się mogą wskazywać na dyskomfort lub zagrożenie życia.

Większość odruchów wrodzonych jest już widoczna (ssanie, kroczenia, poszukiwania pokarmu, Moro, chwytny).

Przełom siódmego i ósmego miesiąca

Dalszy rozwój układu nerwowego, mielinizacja - pozwala na sprawniejszą koordynację nad ruchami ciała, pracą narządów, myśleniem i uczuciami. (Istotność fazy REM) Jeśli zmysł równowagi jest dojrzały dziecko coraz częściej przybiera pozycje gółką w dół.

Powstanie pierwszych różnic lateralnych: lewa półkula jest lepiej ukrwiona (odżywiona i dotleniona). Jest gotowa na przyjmowanie dźwięków mowy, prawa natomiast na muzykę.

Kształtowanie się dominacji półkul zależy m.in. od:

• poziomu testosterony (obecność wzmaga zlateralizowanie funkcji).

Ósmy miesiąc

Dziecko waży 180-220 dag. Skóra wygładza się i różowieje, ciało przybiera bardziej zaokrąglony kształt. Nadal dojrzewają narządy wewnętrzne.

Dziewiąty miesiąc

Na dwa tyg. przed urodzeniem dziecko przestaje rosnąć. W jelicie grubym gromadzi się smółka złożona z żółci, martwych komórek przewodu pokarmowego oraz połkniętych włosków utraconego meszku płodowego.

1.3.2. Stany behawioralne

Na stan behawioralny składa się określona kombinacja fizjologicznych i behawioralnych zmiennych, które są stałe w ramach trwania danego stanu, a które, po wyraźnych objawach przejściowych, przyjmują parametry charakterystyczne dla innego stanu.

Rozróżnienie czterech stanów opisujących zachowanie prenatalne (J. G. Nijhuis)

1. głęboki i regularny sen

2. aktywny sen

3. spokojne czuwanie

4. aktywne czuwanie

Każdy ze stanów charakteryzują trzy wskaźniki:

• rytm pracy serca

• charakterystyczne ruchy ciała

• obecność/ brak ruchów gałek ocznych

wskaźniki towarzyszące - obecność i regularność:

*ruchów oddechowych (przepony)

*ruchów ust (połykania)

*wydalania

*określonych parametrów metabolicznych i hemodynamicznych

Stan behawioralny, jako wyraz aktywności i zintegrowanego działanie układu nerwowego, stanowi fizjologiczne podłoże rozwoju życia psychicznego (od niego zależy np receptywność dziecka na bodźce).

Odchylenia od tej normy są zwykle związane z zaburzeniami układu nerwowego (charakterystyczne u dzieci z wewnątrzmacicznym opóźnieniem wzrostu, wodogłowiem, poddanych działaniu alkoholu, narkotyków, leków przeciwepileptycznych, oraz dzieci matek z cukrzycą).

1.3.3. Rozwój zmysłów

Dziecko jest istota czującą i reagującą juz przed narodzniem. Kolejność rozpoczęcia funkcjonwania narządów zmysłu:

-dotyk

-równowaga

-węch

-smak

-słuch

-wzrok

Jeśli środowisko wewnątrzmaciczne nie stymuluje zakończeń nerwowych do danego zmysłu, to one same wysyłają sygnały tworząc obwody.

Rozwój zmysłów jest wzajemnie od siebie zależny (zjawisko intersensoryczności).

Wniosek: niedobór/nadmiar bodźców jednego typu może zahamować/zaburzyć rozwój wszystkich.

Zmysł dotyku

Środowisko śródmaciczne dostarcza dziecku stymulacji dotykowej - dziecko dotyka ścian macicy, łożyska, pępowiny, siebie (zwłaszcza twarzy). Dotyk to najbardziej rozległy zmysł, który pozwala dziecku czuć świat na własnej skórze.

Zmysł węchu i smaku

Dzieci rodzą się ze zdolnością do rozróżniania zapachów przyjemnych i nieprzyjemnych oraz ich mieszanki.

Smak jest ważnym regulatorem ruchów dziecka i ćwiczeń oddechowych. Dzieci preferują słodkie wody, ale są wrażliwe na przesyt tego smaku i szybko się nudzą.

Zmysł słuchu

Niezależnie od reakcji matki, dziecko reaguje zmianą pozycji ciała, rytmem serca na dźwięki silne, potem pojedyncze, aż w końcu wyłapuje bardzo subtelne.

Głośność w łonie matki wynosi ok 60-70dB, wzrasta gdy matka porusza się lub mówi. Wrażliwość dzieci na muzykę (szybsze wychwytywanie dźwięków o niskich częstotliwościach). Dzieci preferują spokojną muzykę, której rytm przypomina bicie ludzkiego serca podczas spoczynku.

Zmysł wzroku

Światło dociera do macicy, przez coraz bardziej naciągniętą skórę brzucha. Kolor zależy od grubości tkanki tłuszczowej matki. Doświadczenie dziecka polega bardziej na dostrzeganiu różnić w świetle. W związku, że w macicy jest ciemno oko samo wysyła sygnały do mózgu w celu przygotowania go do odbioru bodźców po urodzeniu.

Zmysł bólu

Neurofizjologicznie i neurochemicznie zmysł bólu jest aktywny przed narodzeniem. Nocycoreceptory pojawiają się już w 7 tyg. życia i szybko osiągają liczbę jak u dorosłego człowieka. W skutek słabej mielinizacji bodźce bólowe są przekazywane wolniej, reakcja jest opóźniona a efekt bólowy trwa dłużej. Dzieci mogą cierpieć np wskutek niedotlenionego bólu głowy, nikotynizmy czynnego/biernego.

W wyniku porodu i aktywnego rodzenia się samego dziecka oraz dzięki ćwiczonym w okresie śródmacicznym ruchom i funkcjom dziecko pojawia się jako "kompetentny" noworodek. Narodziny nie sa początkiem życia psychicznego. Te same podstawowe procesy rozwoju, pozwalają na kontynuację podstawowych procesów rozwoju i adaptację do świata, orientację i kontakt z nim - zwłaszcza społeczny.

Blok 1.1. Czynniki zaburzające rozwój prenatalny

Rozwój człowieka zależy od czynników:

-Zaburzenia genetyczne-przekazywane dziedzicznie lub spowodowane działaniem na komórki rozrodcze, czynników powodujących zmianę materiału dziedzicznego

-Zaburzenia paragenetyczne-czynniki genetyczno-konstytucjonalne; właściwości matki, stanowiące tzw regulator matczyny, wpływający na modyfikację predyspozycji dziecka.

-Szkodliwe czynniki pozagenetyczne sa przyczyną chorób i wad wrodzonych, powstałych w okresie: jajowym (blastopatie), zarodkowym (embriopatie) i płodowym (fetopatie). Mogą być spowodowane wirusem, bakterią, pasożytem, promieniowaniem,toksynami (alkohol, narkotyki, nikotyna, leki<zwłaszcza hormonalne, psychotropowe i antybiotyki>), niedotlenieniem, niedożywieniem, niedoborem witamin, chorobami matki (cukrzyca), stres matki.

Szkodliwość danego czynnika zależy od:

• właściwości organizmu matki oraz łożyska

• właściwości konstytucjonalnych dziecka (czynią go bardziej lub mniej podatnym)

• okresu rozwojowego (im wcześniejszy tym słabsza ochrona i odporność dziecka; efekty patogenne są większe i bardziej rozległe - okresy krytyczne)

• innych czynników, działających uprzednio lub w tym samym czasie, co zwiększa działanie głównego czynnika negatywnego

• rodzaju, siły i długości trwania bodźca uszkadzającego

1.4.1. Zależność rozwoju od płci

Dymorfizm płciowy najwidoczniejszy jest w wyglądzie narządów rozrodczych, ale istotne różnice dotyczą także mózgu.

Maskulinizacja i feminizacja mózgu a tym samym kształtowanie się odmienności w zakresie fizycznym i psychicznym. W pewnych aspektach dziewczynki rozwijają się szybciej niż chłopcy (rozwój kostny, zdolności słuchowe). Chłopcy natomiast odznaczają się o 2-3% większym wzrostem i wagą większą o 4%.

Chłopcy są o wiele bardziej podatni na działanie czynników szkodliwych, często dochodzi do samoistnych poronień, śmierci wewnątrzmacicznej, chorób i wad wrodzonych...

1.4.2. Cechy układu nerwowego jako podłoże indywidualnego zróżnicowania w rozwoju

Różnice w temperamencie widoczne już pod koniec 3 trymestru (szybkość reagowania na bodźce, impulsywności, ogólnej energii żywotności...).

Można uchwycić w tym okresie ekstrawersje/introwersje, labilność/ równoważenie w cechach dziecka.

Najlepiej można to zaobserwować na bliźniętach i ich zachowaniu (układ dominacji-submisji).

Aktywność ruchowa

Dzieci aktywniejsze w łonie matki są lepiej rozwinięte psychoruchowo w 3r.ż., te które charakteryzowały się mniejszą spontanicznością ruchową na 2 miesiące przed urodzeniem wykazywały kłopoty w rozwoju psychomotoryki i mowy, natomiast dzieci nadaktywne również po urodzeniu wykazują nadruchliwość. Może to być reakcja dziedziczona, hormonalna lub wynikająca z niedotlenienia (paląca matka) lub jej stres

Reakcja na stres

Badania w USA dzieci "kardiologicznie stałych/labilnych", nawet po 20 latach można tych ludzi określać ich rytm serca, wrażliwość na docierające bodźce.

Dzieci stabilne - w przyszłości ludzie stabilni emocjonalnie, nie wpadający latwo w panikę, konkretne , kontrolujące emocje i zachowanie

Dzieci labilne - ludzie nadpobudliwi, nadwrażliwi, żywo reagujący uczuciowo i poznawczo na bodźce, bardziej twórczy, o bujnej wyobraźni, żywej uczuciowości oraz empatii.

1.4.3. Uczenie się i pamięć w zakresie różnych modalności zmysłowych

Dziecko posiada zdolność zapamiętywania i uczenia się już 3 miesiące przed narodzeniem. Każde doświadczenie oznacza tworzenie nowych komórek nerwowych, a obumieranie innych.

Okres rozwoju prenatalnego jest integralną częścią naszego życia. Doświadczenia z tego okresu wpływają, na to jak później spostrzegamy świat, myślimy, uczymy się a nawet śnimy/Zapamiętywanie doświadczeń prenatalnych obejmuje wszystkie modalności.

Zmysł równowagi

Pamięć okresu prenatalnego dotyczy tzw. "poziomu mięśniowego" (wyrazem tego jest przyjmowanie pozycji płodowej po urodzeniu, oraz jej kojący charakter w późniejszym życiu).

"Pamięć ograniczonej przestrzeni" wyraża się w relaksującym charakterze zapadającego się fotela. "Pamięć środowiska wodnego" (kojące kąpiele), "pamięć rytmicznego kołysania ciała". Wahadłowe ruchy często występują przy deprywacji potrzeb,

Rytm naprzemiennej aktywności

Ukształtowany przed urodzeniem pod wpływem dobowego rytmu aktywności matki i powoduje różnice w rytmie snu i czuwania. Dzieci stopniowo przechodzą na swój własny biorytm.

Zmysł smaku i węchu

Prenatalne doznania węchowe i zapachowe sa zapamiętywane i pomagają w orientacji w świecie, zapewniają poczucie bezpieczeństwa. Dzięki temu noworodek po urodzeniu poznaje swoja matkę i wykazuje preferencje do smaku jej mleka.

Zmysł wzroku

Rozwijając się w mroku matczynego łona wykazujemy tendencje do odpoczywania w zaciemnionym miejscach. Noworodek niewidomy wykazuje mniejsze opóźnienie niż noworodek głuchy.

Zmysł słuchu

Zjawisko warunkowania klasycznego i habituacji w zakresie słuchu jest obserwowane w trzecim trymestrze rozwoju. Z czasem dziecko coraz rzadziej reaguje na pewne bodźce, przyzwyczajenie to sugeruje o dojrzałości procesów neurofizjologicznych - uczenie się że dany bodziec nie jest groźny.

Różne dzieci potrzebują różnej ilości powtórzeń bodźca dźwiękowego aby go zapamiętać (różność procesów uczenia się).

-Uczące się po mniejszej ilości prób - szybciej rozwijają się po urodzeniu, dzieci z "grupy ryzyka" wymagały dwukrotnie większej liczny powtórzeń^¹.

Habituacja i zapamiętywanie dotyczy dźwięków często obecnych w otoczeniu, dziecko przyzwyczaja się do niech i nie traktuje ich jako stresory (przykład matek mieszkających niedaleko lotniska).

Habituacja dotyczy głównie dźwięków obecnych w środowisku śródmacicznym (odtwarzanie dzieciom po urodzeniu rytmu serca, zmniejsza kłopoty z oddychaniem, snem, apetytem...).

Dzieci zapamiętują dźwięk głosu matki i potem przedkładają go nad inne dźwięki.

1.4.4. Pamięć doświadczeń emocjonalno-społecznych

Dziecko już w łonie matki przeżywa proste emocje.

Komunikacja neurohormonalna

Wraz z krwią dociera do dziecka nie tylko tlen, pożywienie ale także hormony będące odpowiednikiem matczynych emocji, są jakby mediatorem i wywołują konkretne zmiany w pracy poszczególnych układów dziecka, jego zachowaniu oraz w realizacji genetycznie zaprogramowanych zmian morfologicznych układu nerwowego i normalnych, na danym okresie rozwoju , procesów fizjologicznych zachodzących w tym układzie.

Stres matki pobudza macicę do skurczy, co może powodować nieprawidłowy rozwój psychoruchowy dziecka, śmierć wewnątrzmaciczną, lub poronienie.

Stały stres i jego hormony mogą powodować różne zniekształcenia w rozwoju dziecka oraz predyspozycji do utrzymanie podobnego stanu w przyszłości - tendencja dziecka do wkroczenia w świat w sposób agresywny/lękowy/radosny.

Organizm "pamięta", że rozwija się "orientacja emocjonalna" dziecka, a poza tym "język biochemiczny" dostarcza dziecku podstawowych informacji o świecie i umożliwia m dialog emocjonalny z matką. Poprzez pewne swoje ruchy i sposób ich odczytania przez matkę dziecko uczy ię określonego zachowania umożliwiającego zaspokajanie swoich potrzeb.

Stana napięcia i rozchwianie układu neurohormonalnego może powodować dodatkowe problemy po urodzeniu: nadpobudliwość, irytację, kolki, kłopoty z trawieniem, ssaniem, a w późniejszym życiu: nadpobudliwość psychoruchową, neurotyczność, zaburzenia: emocjonalne, w kontaktach społecznych i zachowaniu, a także przedłużone retrakcje na stres.

Komunikacja behawioralna

Silne negatywne emocje matki lub przejawianie przez nią tendencji agresywnych (lub gdy sama jest ofiarą przemocy) mogą być źródłem przemocy wobec dziecka (fatal abuse - znęcanie się nad płodem); np

• zaniedbanie go poprzez brak opieki lekarskiej

• niedożywienie (zaburza rozwój ośrodkowego ukladu nerwowego, powoduje małą masę mózgu, zmniejszenie ilości DNA i RNA)

• maltretowanie dziecka (uderzenia w brzuch, krępowanie brzucha, próby uszkodzenia lub zabicia dziecka)

• niedojrzałe próby radzenia sobie z sytuacją trudną (palenie, picie, narkotyzowanie się, nadużywanie leków)

Niedorozwinięcie dziecka może być również związane ze zmianami w budowie lub funkcjonowaniu narządu rodnego, z powodu wcześniejszych działań - środki poronne, aborcja. Czynności te mogą upośledzać czynności macicy, prowadząc do anomalii łożyskowych odpowiedzialnych za patologie.

Podsumowując:

niepokój matki → niedotlenienie i/lub zatrucie toksynami → zaburzenie ośrodkowego układu ośrodkowego nerwowego dziecka, niska waga urodzeniowa, wcześniactwo → trudności noworodka w adaptacji po urodzeniu → powstanie i/lub nasilenie się zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka

Komunikacja psychiczna

Dotyczy głownie wyobraźni i myśli dziecka, doświadczeń wpływających na przebieg ciąży, porodu, połogu i laktacji.

Potwierdzenie współwystępowania: niepłodności, komplikacji ciążowo-porodowych i urodzenia dziecka martwego lub z problemami zdrowotnymi w takich stacjach jak: poprzedzające (o ponad rok) ważne, negatywne wydarzenie życiowe, mała gotowość do podjęcia roli macierzyńskiej (niska samoocena, poczucie braku kompetencji rodzicielskiej, trudności z akceptacją siebie jako kobiety, silna potrzeba niezależności i autonomii), doświadczenie w dzieciństwie dłuższej separacji z jednym lub obojgiem rodziców, słabe/konfliktowe więzi z matką w dzieciństwie, przerwanie ciąży przez matkę, śmierć okołoporodowa lub silna choroba u swojego starszego rodzeństwa, trudności z własnym dojrzewaniem, negatywne postawy wobec seksualności. Może to stworzyć "stan klęski ekologicznej w łonie".

Istotność troski o dziecko i rozpoczęcie przez nie życia w pierwszym "domu", było strukturalnie i funkcjonalnie zdrowe, a psychika matki otwarta na doświadczenia macierzyńskie. Konieczność zapewniania dziecku maksymalnych możliwości rozwoju i minimalizowanie lub wykluczanie czynników szkodliwych.

Blok rozszerzający 1.2.

Warunki optymalizowania rozwoju dziecka w okresie prenatalnym.

Kształtowanie przywiązanie rodziców do dziecka.

• Troska o zdrowie dziecka i matki - prawidłowa dieta, wystrzeganie się używek, zbędnych leków, dbałość o higienę, odpowiednia ilość snu, zwolnienie tempa życia, unikanie intensywnej pracy , zdobycie wiedzy i kompetencji niezbędnych do przyjęcia dziecka ; stworzenie warunków aby ciąża, poród i karmienie piersią były pozytywnym doświadczeniem rozwojowym

• Nastawienie na komunikację z dzieckiem - uczenie się co sygnalizują jego ruchy, rozmowy z dzieckiem (głośne i w myślach),pozytywne myślenie, fantazjowanie na temat dziecka (wizualizacja), śpiewanie mu, słuchanie wspólnie muzyki klasycznej, tulenie go poprzez obejmowanie i głaskanie brzucha, prowadzenie pamiętnika jego prenatalnego rozwoju

• Zapewnianie matce dobrego samopoczucia - odsuwanie niepokojów, relaksację i dobry humor, cierpliwość i wyrozumiałość dla siebie, dbałość o elegancję zewnętrzną, poszukiwanie wsparcia u innych

• Wzmocnienie więzi małżeńskiej - wspólne rozmowy (nawet na tematy trudne), wspólne spędzanie czasu, dzielenie obowiązków oraz odpowiedzialności za dziecko, troska o atmosferę, gesty serdeczności, bliskość fizyczną i psychiczną

Poród i rodzenie się jako ważne doświadczenie życiowe

Błędne kolo (Fijakowski) wywołane lękiem i napięciem emocjonalnym matki:

napięcie psychiczne → napięcie wegetatywne → napięcie neuromięśniowe → niedotlenienie tkanek i wytwarzanie kwasu mlekowego → nieefektywne i bolesne skurcze →przedłużenie się porodu, psychofizyczne wyczerpanie kobiety i wzmożenie jej lęku → niedotlenienie dziecka.

Prawdopodobieństwo niedotlenienia wzrasta gdy matka leży na wznak, stosuje się leki uspokajające, przeciwbólowe i znieczulające - wszystkie poprzez organizm matki przechodzą do organizmu dziecka. Zaburza to zachowanie dziecka w trakcie i po porodzie, intoksykacja wzmaga niedotlenienie (apatia/nadaktywność utrzymująca się nawet do kilku dni, powoduje brak zachowań macierzyńskich lub ich wygaszenie oraz spontaniczne wytwarzanie przez nią mleka). Co po raz kolejny podkreśla istotność psychofizycznego przygotowania się do ciąży i porodu.

Rozdział 2 WCZESNE DZIECIŃSTWO

Wczesne dzieciństwo obejmuje przedział wiekowy od urodzenia do 3 r. ż.

Wyodrębniamy dwie fazy

• wiek niemowlęcy - od urodzenia do 1 r. ż.

• wiek poniemowlęcy - od 2 do 3 r. ż.

2.1. Wiek niemowlęcy

Okres życia wewnątrzmacicznego efektywnie przygotowuje dziecko do życia poza organizmem matki, noworodek nie jest całkowicie bezradny, jest wyposażony w reakcje odruchowe a nawet wzory zachowań (ssanie kciuka).

2.1.1. Faza noworodka

Pierwszy miesiąc życia - miesiącem "przystosowawczym" do nowego środowiska. Okres ten to stadium noworodka.

Dziecko musi przystosować się do:

• zmiany temperatury

• nowego sposobu oddychania

• nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów

Po urodzeniu dziecko waży przeciętnie 3,37 kg i mierzy 51,2 cm.

Charakterystyczne są:

• proporcje - duża głowa z małą częścią twarzową to 30% masy ciała, reszta to długo tułów krótkie kończyny.

• duża ilość tkanki chrzęstnej w układzie kostnym - przejawem są włóknisto-chrzęstne spojenia czaszki (spojenie kości czołowych i ciemieniowych - ciemiączko duże <zarasta około 15 m-ca.> oraz kości ciemieniowych i potylicznych - ciemiączko małe <zarasta w pierwszym kwartale życia>) wyczuwalne dotykowo.

• postawa -noworodek przyjmuje leżącą asymetryczną (leżąc na plecach zwraca głowę w jedną stronę, kończyny po stronie "zwróconej" są wyprostowane, a po drugiej skurczone).

• przewaga zginaczy nad prostownikami

• odruchy

  • wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego

    • odruch źrenicowy

    • mrugania

    • ssania

    • połykania

    • wydalania

  • występujące tylko u noworodka/niemowlęcia, zanikające lub patologiczne u dorosłego

    • Babińskiego (unoszenie dużego palca u stopy przy jej drażnieniu) - utrzymanie się tego odruchu (jeszcze w drugim półroczu) jest sygnałem o nieprawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego

    • toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej stronie, a kurczą po przeciwnej)

    • Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania)

    • chwytny (dziecko trzyma przedmiot tak mocno, że można je za niego podnieść i oderwać od podłoża)

    • marszu automatycznego (przy zetknięciu stóp dziecka z podłożem, wykonuje ono rytmiczne ruchy chodzenia

• naturalny rytm aktywności - snu i czuwania, typy pobudzenia:

  • głęboki sen (zajmuje 8-9 godzin na dobę), dziecko oddycha regularnie, ma zamknięte oczy

  • sen lekki (około 8-9 godzin na dobę), szybkie ruchy gałek ocznych, nieregularny oddech

  • drzemka - oczy otwarte, ale nie przytomne, występują opóźnione reakcje na bodźce

  • bierne czuwanie (2-3 godziny), otwarte oczy, uwaga skupiona na bodźcach

  • aktywne czuwanie (łącznie z ostatnią formą aktywności zajmuje 1-4 godziny na dobę), otwarte oczy, reagowanie na bodźce, wysoki poziom aktywności

  • krzyk

Wraz z wiekiem wydłuża się okres czuwania a zmniejsza okres snu. U noworodków odcinki snu i czuwania są krótkie, stan czuwania pojawia się raz a 3-4 godziny, a głęboki sen występuje co 50-60 min. Rytm jest zaprogramowany biologicznie.

Organizacji zachowania niemowlęcia sprzyja uporządkowane środowisko i regularny wzorzec aktywności. U dzieci bez stałego "rozkładu" występują problemy zdrowotne i zaburzenia zachowania w późniejszym okresie.

Tabela 2.1 Zdolności sensoryczne noworodka

Bodźce działające na zmysł	Reakcja noworodka
równowagi	podniesione, kiedy płacze - uspokaja się
dotyku	dotknięcie okolicy ust - znieruchomienie
smaku	rozróżnienie smaków: słodki (preferencja), słony, gorzki, kwaśny
węchu	reaguje na zapach pewnych pokarmów, rozpoznaje zapach mleka matki, lokalizuje zapachy - odwraca się od nieprzyjemnych
słuchu	preferuje czyste tony, rozróżnia pewne wzory dźwięków, różnicuje dźwięki mowy ludzkiej, odwraca się w kierunku dźwięku, preferuje głos swojej matki, dźwięki wysokie
wzroku	akomodacja wzroki i ostrość widzenia - ograniczone; przygląda się i próbuje śledzić poruszający się obiekt; widzenie kolorów jeszcze dobrze nie rozwinięte

Ocena poziomu rozwoju dziecka pozwala na wykrycie dzieci z grup ryzyka, które będą potrzebowały więcej pomocy w przyszłości. Skale:

• skala Apgar- częstość uderzeń serca, reakcja na ból,

  • kolor skóry

  • puls

  • reakcja na bodźce

  • napięcie mięśni

  • oddychanie

• skala Oceny Zachowania Noworodka wg Braselthona- reakcja na stres, kontrola pobudzenia, napięcię mięśniowe (w/w)

• skala Farra- kolor skóry, kształt małżowiny usznej, podeszwowych pofałdowań skóry,

• skala Dubrowitza- zgięcie dłoni, sprężystość kończyn górnych, zdolność utrzymywania głowy,

• skala Ballarda- meszek płodowy, brodawki piersiowe, małżowiny uszne, narządy płciowe, ułożenie ramion.

Blok rozszerzający 2.1 Umiejętności naśladowania u noworodków

A. Meltzoff i A.Moore- dzieci w 2-3 dobie życia są zdolne do naśladowania wyrazów mimicznych (radości lub smutku) swoich opiekunów. Noworodki potrafią naśladowac bardzo wiele, ale robią to z pewnym opóźnieniem. Jest to dowód na integrowanie przez niemowlęta informacji w wielu systemow sensorycznych.

Umiejętność naśladowania jest bardzo ważnym sposobem uczenia się (proponowanych i akceptowanych przez dorosłych zachowań).

2.1.2. Zmiany rozwojowe niemowlęcia.

Rozwój morfologiczny i zmiany fizjologiczne

• 1 r. ż. procesy anaboliczne przeważają nad katabolicznymi, asymilacja nad dysymilacją. Wzrost zwiększa się 50%, waga podwaja się po 3-4 miesiącach,

• do 6 miesiąca "faza bierności"- ustrój dziecka i parametry biochemiczne są takie jak w okresie płodowym,

• od 5-7 miesiąca "fizjologiczne urodziny"- po nich "faza ekspansji" (związana z umiejętnością panowania nad sowim ciałem). Doskonalą się mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne organizmu, prowadząc do homeostazy organizmu,

• z pierwotnej kifozy ok. 3-4 m. ż. wyodrębnia się lordoza szyjna (umiejętność podnoszenia i utrzymywania głowy), a około 9-12 lordoza lędźwiowa (powstająca w efekcie pionizacji ciała)

• Intensywny rozwój tkanki tłuszczowej, sprzyjający termoregulacji,

• szybki przyrost masy tkanki mózgowej, mielinizacja włókien nerwowych, nerwów czaszkowych oraz rozrost pól i okolic kory,

• poważne wewnątrzustrojowe przemiany biochemiczne (zmiana stosunku sodu do potasu, zwiększenie ilości wody śródkomórkowej względem zewnątrzkomórkowej) i morfologiczne (przekształcanie tkanki chrzęstnej w kostną, pogrubienie mięśni i ich lepsze ukrwienie)

• od 6 miesiąca rozpoczyna się proces wyżynania zębów mlecznych i trwa do 3 r. ż.,

Rozwój postawy ciała, lokomocji, chwytania i manipulacji.

Rozwój psychoruchowy- powiązanie psychiki i motoryki (chwyt, manipulacja,lokomocja).Kierunki (prawa) rozwoju:

• cefalokaudalny- od części głowowej, przez tułów po część nożną,

• proksymodystalny - od osi podłużnej ciała na boki, mięśnie rozwijają się od tych najbliżej kręgosłupa po dalsze

• łokciowo- promieniowy - w osi poprzecznej ciała od 5 małego palca po kciuk:

Prawidłowości rozwoju ruchowego

1. przejście od globalnych, rozlanych reakcji całego ciała po bardziej precyzyjne (niemowle n dźwięk wije sie całe, a noworodek odwraca tylko głowę)

2. wcześniej przyswaja ruchy cykliczne (dwufazowe, np. poruszanie ręką z grzechotką) niż acykliczne (trójfazowe, np. spostrzeganie, sięganie i chwytanie),
   
   

   Kontrola nad postawą ciała. W 3 miesiącu dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest sztywno trzymać głowę, w 8 miesiącu samodzielnie siedzieć, w 10 stać, trzymając się oparcia.

1. Rozwój lokomocji:

• 3 m. obrót z pleców na bok

• 5 m. z brzucha na plecy

• 6 m. z pleców na brzuch

• 8 m. samodzielne siadanie i pełzanie

• 10-11 m. raczkowanie

• 12-13 m. chodzenie

2. Rozwój umiejętności dowolnego chwytania:

• 4-5 m. ruch wahadłowy, chwyt dłoniowo- łokciowy, sięga jedną ręką, postukiwanie, potrząsanie,

• 5-6 m. ruch łukowaty, chwyt prosty całą dłonią do góry, wykonuje symetryczne ruchy ku przedmiotowi obiema rękami,

• 6-8 m. ruch łukowaty, pochylenie całego ciała ku przedmiotowi, chwyt nożycowy, przywodzenie kciuka do pozostałych palców, sięga jedną ręką, przedmioty przekłada z ręki do ręki,

• 8-9 m. uruchomiony staw nadgarstka, chwyt pensetkowy, chwytanie opuszkami palców, angażuje obie ręce.

3. Koordynacja wzrokowo- ruchowa:

Chwytanie i sięganie przebiega pod kontrolą wzroku od okresu chwytu dowolnego tj. od 4 m. Pod koniec okresu niemowlęcego dziecko manipuluje przedmiotem używając obu rąk. Poszukuje przedmiotów, które zniknęly z pola widzenia.

4. W 1 r. ż. dziecko manipuluje w sposób niespecyficzny, stosuje takie same schematy czynnościowe. Dopiero pod koniec 1 r. ż działania dziecka stają się specyficzne. Poznaje w zabawie z dorosłym sposoby używania przedmiotów a także ich funkcjie.

Rozwój poznawczy, czynności eksploracyjne.

Percepcja - zdaniem E.J. Gibson dziecko od pierwszych dni życia identyfikuje bodźce, które są ważne dla jego orientacji w otoczeniu (rozumienie i przewidywanie dopływających bodźców). Różnicowanie przedmiotów, uczy się dostrzegać ich tożsamość.

Noworodek reaguje na zmianę intensywności światła: otwiera oczy w ciemności i zamyka je przy ostrym świetle. Do ok. 3 m. proces akomodacji soczewek nie zachodzi prawidłowo, co powoduje, że niemowlę widzi obiekty oddalone od niego do około 21 cm (widzenie ostre twarzy opiekunów przy karmieniu, zabiegach pielęgnacyjnych). W 12 m. ostrość wzroku dziecka dorównuje ostrości wzroku dorosłego. Po urodzeniu dziecko rozróżnia jednolicie szarą powierzchnię od powierzchni pokrytej biało- czarnymi pasami o szerokości 2,5 cm. Między 1-3 m. dziecko dostrzega organizację obrazu. Między 3-5 m. pojawia się, a około 13 m. rozwija widzenie stereoskopowo- binokularne, zapewniające widzenie głębi.

Ruchy gałek ocznych niemowlęcia są podobne jak u człowieka dorosłego, są to ruchy skakkadowe (płynne ok. 2 m. ż.) przy przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt. Niemowlęta wykazują skłonność do skupiania wzroku na brzegach przedmiotów, a następnie, przy jego poruszeniu się, przenoszą wzrok ku części środkowej i poszukują wyróżniających się cech.

Stwierdzono, że dzieci patrzą dłużej na twarz osoby mówiącej lub uśmiechniętej.

Noworodki odróżniają kolor czerwony od zielonego a w wieku 3 m. rozróżniają 4 podstawowe barwy, przy czym preferują żółtą i czerwoną w stosunku do zielonej i niebieskiej.

Percepcja ma charakter intermodalny. Współdziałanie słuchu i wzroku pojawią się ok. 2 m.ż., następnie znów zaznacza swoje istnienie koło 5. Niemowlęta od 2-4 m. reagują na synchronizację miny i tonu głosu. Koordynacja wzrokowo-słuchowa ma znaczenie przy zdobywaniu umiejętności językowych (kojarzenie głosek z ruchami warg).

Zdaniem Schumana każdy akt percepcji ma dwufazową strukturę. Składa się z fazy inicjującej, w której jednostka zostaje pobudzona przez jakiś bodziec i finalizującej, która niesie uspokojenie związane z osiągnięciem efektu poznawczego.

Tabela 2.3. Rozwój poznawczy wg Szumana

Etap rozwoju
Faza aktu spostrzeżeniowego	Monosensoryczny pierwotny	Polisensoryczny	Monosensoryczny wtórny
inicjująca, nastawiająca, aktywizująca	pobudzenie peryferycznej części receptora, np obrzeża siatkówki, zewnętrznej części dłoni	pobudzenie jednego zmysłu, np. wzroku, słuchu	pobudzenie jakiegoś zmysłu lub odbiór znaku (np. słowa)
finalizująca, uspokajająca, odprężająca	pobudzenie centralnej części receptora, np. plamki żółtej, wewnętrznej części dłoni	zaangażowanie innego zmysłu, zwykle dotyku	aktualizacja notacji przedmiotu
efekt poznawczy	mozaika pojedynczych wrażeń	seria wiadomości wokół spostrzeganego obiektu, kompleks wrażeń; identyfikacja przedmiotu i stwierdzenie jego realności	powstanie umysłowego obrazu przedmiotu

Czynności eksploracyjne - prowadzą do zaspokajania potrzeb poznawczych jednostki, występują w formie nastawienia receptorów, zbliżenia się do przedmiotu, manipulowania nim. Zdaniem Piageta pojawienie się eksplorowania przedmiotów znamionują dwa zjawiska:

1. dziecko stosuje wiele różnych schematów czynnościowych do jednego przedmiotu,

2. przejawia tendencję do modyfikowania czynności w celu wykrycia właściwości przedmiotu.

Podejmowane przez dziecko działania badawcze są zwykle krótkie, nie tak pewne jak wykonawcze i nie towarzyszą im negatywne emocje. Czynności eksploracyjne prowadzą do zdobycia informacji i doświadczeń poznawczych, dzięki którym dziecko może przejść na wyższy etap rozwoju.

Czynności eksploracyjne zależą od pewnych cech działającego podmiotu, a także własności samego obiektu. Badania J. Kaisera wykazały, że dzieci od 9- 12 m. ż. wychowywane np. w domu dziecka przejawiały aktywność kierowaną na osoby, w porównaniu z dziećmi ze środowisk optymalnych, które zajmowały się badaniem przedmiotów. W skupieniu uwagi małego dziecka większą rolę odgrywają strategie fizyczne (wskazywanie, postukiwanie, kierowanie ręką dziecka) niż werbalne (Bowbly). Pomoc dorosłego może pobudzać zachowania eksploracyjne (u dzieci "nieśmiałych" w badaniu) lub je wygaszać (dzieci "śmiałe").

Na początku 2 r. ż. coraz większą rolę odgrywa badanie za pomocą słów. W tym czasie kształtuje się podstawowa reprezentacja świata przedmiotów fizycznych. Wtedy również rozpoczyna się proces odkrywania umysłu, następuje to stopniowo, przejawy:

1. 3 m.- społeczny uśmiech,

2. 5 m.- różnicowanie emocji podstawowych,

3. 7-8 m.- lęk społeczny,

4. 9 m.- zabawy „daj- masz”

Stanowi to zalążek dziecięcej teorii umysłu, czyli fragmentu dziecięcej reprezentacji świata, która dotyczy stanów psychicznych innych osób.

Przedwerbalne formy komunikacji.

Po urodzeniu dziecko rozpoznaje głos matki i odróżnia go od głosu innej kobiety. W ciągu 3- 4 m. ż. większość kontaktów z matką ma formę interakcji twarzą w twarz (znaczenie komunikacyjne i tworzenie więzi).

Do komunikowania się z otoczeniem dziecko wykorzystuje zachowania niewerbalne: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty. Wyróżniono kilka form płaczu w zależności od barwy, siły i ciągłości krzyku. Płacz podstawowy charakteryzuje się monotonnym, przerywanym krzykiem. Płacz z bólu cechuje krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta, jest głośny i ostry. Płacz gniewny odznacza się poczerwienieniem twarzy, przerywanymi łkaniami i długim czasem trwania.

S. Wolter i R. Eryting przedstawili kategoryzację gestów, wyróżniając dwie ich grupy:

1. gesty wskazujące, pojawiają się między 9 a 13 m. ż., wyrażają prośbę o przedmiot,

2. gesty reprezentujące, tworzą względnie trwałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki, występują powyżej 14 m. ż.,

Dla porozumiewania się dziecka w okresie prewerbalnym charakterystyczna jest komunikacja ostensywna, polegająca na zwracaniu uwagi w otoczeniu przez ich wskazywanie.

Rodzaje gestów w komunikacji ostensywnej:

• gesty - protoimperatywy - wpływanie na rozmówcę w celu uzyskania wskazanego obiektu

• gesty - protodeklaratywy - komentowanie aktualnego stanu rzeczy i wywieranie wpływu na uwagę odbiorcy

Etykietowanie przedmiotów gestami jest pierwotne w stosunku do etykietowania werbalnego.

Kiedy dziecko zaczyna posługiwać się językiem, łączy wyrażenia deiktyczne (wskazujące np. „tu, tam”) z gestami (wzbudzenie uwagi i partnera interakcji).

Mimika dziecka, znaczenie uśmiechu.

Rozwój wokalizacji wg Starka:

1. stadium odruchowego krzyku i życiowych odgłosów (od 0-8 tydzień), dźwięki krzyku są wskaźnikiem zdrowia dziecka, uwarunkowane są strukturą anatomiczną, istnieje mała możliwość zmian dźwięków,

2. stadium gruchania i śmiechu (8-20 tydzień), wydaje dźwięki w społecznej interakcji, sygnalizuje dyskomfort, przywołuje, prosi, pojawia się śmiech,

3. stadium zabaw wokalnych (16-30 tydzień), wypowiada proste sylaby z przedłużaniem dźwięków, wydawane dźwięki są czymś pośrednim między gruchaniem a gaworzeniem (paplaniem),

4. stadium samonaśladującego gaworzenia (od 25-50 tygodnia), częściej gaworzy gdy jest samo, niż gdy są przy nim dorośli, produkcja dźwięków zaczyna spadać, zmniejsza się liczba spółgłosek,

5. gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej (od 9-18 miesiąca), wypowiedzi są niezrozumiałe, ale oddają charakterystyczną intonacje.

Porozumiewanie się niemowlęcia z dorosłymi.

Wczesne kontakty matki z dzieckiem realizowane za pomocą środków werbalnych i niewerbalnych zostały nazwane konwersacjopodobnymi. Poprzez ten kontakt dziecko odkrywa rytm komunikacyjny i otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się języka. C. Trevarthen nakreślił linię rozwoju komunikowania się w niemowlęctwie:

1. intersubiektywność pierwotna- dziecko interesuje się osobami, uczestniczy w interakcjach, kieruje gesty, miny, spojrzenia przez zainteresowanie wyłącznie przedmiotami, które stanowią płaszczyznę porozumienia, nie zaś samymi osobami,

2. wtórna intersubiektywność- dzieli zainteresowanie między osoby a przedmioty.

Emocjonalny i społeczny rozwój niemowlęcia.

Emocje odgrywają istotną rolę w ustalaniu się relacji z dorosłymi, eksplorowaniu otoczenia i tworzeniu obrazu własnej osoby.

Już w pierwszym miesiącu dziecko reaguje na podniecenie lub niepokój osoby, która je karmi, w 2 m. dziecko ożywia się w kontakcie z dorosłym, uspokaja pod wpływem pieszczotliwego przemawiania, a w 3 m. odwzajemnia uśmiech dorosłego. W 4 m. wyraża niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nie uwagi, w 5 m. reaguje strachem na nieznane osoby, w 7-8 m. próbuje zwrócić na siebie uwagę dorosłego płacząc lub gaworząc a w 10 m. naśladuje ruchy dorosłego i włącza się do wspólnej zabawy. W 6 m. dzieci potrafią wyrażać te samą emocję co twarz na którą patrzą. Dla prawidłowego rozwoju emocji dziecka niezbędne jest przywiązanie, które rozwija się od chwili urodzenia. M. Ainsworth wyodrębniła 3 typy przywiązania:

1. dzieci lękowe- unikające, nie przejawiają emocji negatywnych w czasie rozstania z matką, ale gdy wraca unikają jej,

2. dzieci ufnie przywiązane- wykazują negatywne emocje gdy matka je opuszcza i reagują entuzjastycznie na jej powrót,

3. dzieci lękowo- ambiwalentne- wykazują emocje w trakcie rozstania z matką i reagują agresją przy jej powrocie.

Pod koniec 1st półrocza dziecko obserwuje inne dziecko i uśmiecha się do niego, w 3 kwartale gaworzy do innych dzieci, naśladuje ruchy rówieśnika, daje zabawkę i reaguje protestem na jej zabranie. Pod koniec 1 roku próbuje zwrócić na siebie uwagę rówieśnika gaworząc, złości się, gdy rówieśnik oddala się. Dziecko traktuje partnera podobnie jak inne obiekty w otoczeniu: dotyka, popycha, pociąga.

2.2 Wiek poniemowlęcy.

2.2.1 Charakterystyka rozwoju fizycznego i motorycznego.

Zwolnienie przyrostu wagi przy szybko postępującym wzroście (wyszczuplenie), dalszy proces kostnienia oraz utrwalanie fizycznych krzywizn kręgosłupa (lordoza szyjna i lędźwiowa). Pierwsze kroki są krótkie, nieregularne, brak im koordynacji. Dziecko roczne przyjmuje charakterystyczną postawę podczas chodzenia: tułów prosty, głowa pochylona, ręce rozstawione szeroko. U dziecka 2-letniego następuje wydłużenie kroku, zanikanie ruchów zbędnych (przyruchów), niższe unoszenie stóp.

Rozwój lokomocji w okresie poniemowlęcym.

• 15 m. wchodzi po schodach na czworakach.

• 18 m. ciągnie za sobą przedmioty na sznurku, wchodzi po schodach z pomocą dorosłego.

• 25- 30 m. schodzi po schodach bez trzymania się poręczy i stawiając nogi na przemian, skacze i biega.

• 36 m. jeździ na 3-kołowym rowerku, stoi na palcach.

Na 2 r. ż. przypada okres rozwoju manipulacji specyficznej, dostraja swoje ruchy do kształtu przedmiotów, wielkości, ich oddalenia. Nabywanie precyzji. Zabawa z klockami (budowanie wieży) - wyznacznik rozwoju manipulacji: 18 m.- 3- 4 klocki, 21 m.- 5 klocków, 24 m.- 6 klocków, 30 m. Ok. 21 m. buduje pociągi a ok. 30 budowle trójwymiarowe, np. mosty.

Uaktywnia się mechanizm naśladowania, większość dzieci w 2 r.ż. potrafi posługiwać się łyżką, ołówkiem. Dzieci 2,5-roczne potrafią nałożyć części ubrania. trzylatek umie umyć buzię, ręce i

2.2.2. Rozwój czynności poznawczych jako podstawa różnicującej się aktywności.

Rozwój inteligencji sensoryczno- motorycznej.

Dzięki asymilacji funkcjonalnej (powtarzanie reakcji), uogólniającej (wykonywanie tej samej reakcji w odpowiedzi na różne bodźce) i różnicującej (różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu) następuje poszerzanie reakcji dziecka, w efekcie czego powstaje czynność psychiczna, której wewnętrznym modelem jest schemat.

Schematy czynnościowe:

1. stadium I- schematy czynnościowe pierwotne, wywodzą się z czynności odruchowej organizmu, np. schemat ssania,

2. stadium II- połączenie stadium I z elementami sensomotorycznymi, co prowadzi do powstania przystosowań nabytych, np. ssanie kciuka,

3. stadium III- 4-8 m. ż.- skierowanie aktywności dziecka ku światu przedmiotów i wypracowanie schematów czynnościowych wtórnych (np. schemat potrząsania),

4. stadium IV- 8-12 m. ż.- łączenie schematów czynnościowych wtórnych w działaniu dziecka,

5. stadium V- 12-18 m. ż.- dziecko wykorzystuje wiele schematów w kontakcie z jednym przedmiotem.

6. stadium VI- 18- 24 m. ż.- dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami umysłowymi.

Po stadium IV dziecko odkrywa stałość i obiektywność przedmiotów. Wcześniej zaś w III stadium asymilacja funkcjonalna prowadzi do powstania pierwszych schematów funkcjonalnych klas obiektów (np. przedmioty do potrząsania); grupowanie obiektów o podobnej funkcji.

W okresie inteligencji sensoryczno- motorycznej dziecko odkrywa metody działania służące do wywołania interesujących go rezultatów, np. okrywa związek między pewnymi zdarzeniami w otoczeniu a przeżywaniem przyjemności(dzieci nie myślą przyczynowo-skutkowo, te odkrycia sią dla nich magiczne). Podstawą tych odkryć jest asymilacja uogólniająca.

Na podstawie asymilacji różnicującej odkrywa relację między elementem oznaczającym i oznaczanym, np. ułożenie do karmienia jest elementem oznaczającym sytuację karmienia (element oznaczany).

Funkcja symboliczna.

Pod koniec 1 r.ż. większość dzieci opanowuje niektóre symbole. W IV stadium inteligencji sensoryczno – motorycznej pojawia się zdaniem Piageta funkcja symboliczna. Jest to zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pośrednictwem symboli i znaków. Pierwsze jej przejawy to: przyswajanie mowy, pojawienie się zabawy symbolicznej, naśladownictwo. Za najważniejsze uważa Piaget naśladownictwo odróżnicowane, które poprzedzane jest przez naśladownictwo bezpośrednie.

W wieku poniemowlęcym dziecko opanowuje różne symbole. W ciągu trzech pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym, zna ok. 2000 słów, opanowuje także systemy symboliczne: muzyka, rysunek, gesty czy liczby.

Połowa 2 r.ż. to ważny moment w nabywaniu przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych, czyli dziecięcych teorii umysłu. Dzieci myślą o nieobecnych i hipotetycznych sytuacjach.

2.2.3. Rozwój zabawy.

Zabawa nie jest tylko formą aktywności, ale i głónym źródłem rozwoju.

Rodzaje zabaw:

• manipulacyjne: swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności, np. potrząsanie grzechotką,

• konstrukcyjne: dziecko dąży do uzyskania jakiegoś wytworu i dostrzega rezultat swojego działania, np. wieża z klocków,

• symboliczne: będące podstawą późniejszych zabaw tematycznych.

Koncepcja rozwoju zabawy wg Bornsteina:

1. Zabawy funkcjonalno- manipulacyjne:

   • Stadium ogólnej aktywności funkcjonalnej, dziecko używa 1 przedmiotu w zabawie (ciągnie autko),

   • Niespecyficzne działania kombinowane, używa 2 lub więcej przedmiotów niezgodnie z ich przeznaczeniem (wkłada filiżankę do autka)

   • Manipulacje specyficzne używa 2 lub więcej przedmiotów zgodnie z ich przeznaczeniem (przykrywa garnek przykrywką)

   • Stadium przejściowe, używa zabawki w sposób bliski jego założonej funkcji, (np. kładzie słuchawkę tel obok ucha nie wypowiadając żadnych słów)

2. Zabawy symboliczne:

• Udawanie skierowane na siebie, wykonuje działania w odniesieniu do samego siebie, (np. pije z pustej filiżanki)

• Udawanie skierowane na innych, (np. całuje lalkę)

• Sekwencje czynności udawanych, łączy 2 lub więcej udawanych działań (np. całuje lalkę, kładzie ją do wózka)

• Zabawa w udawanie z przedmiotami zastępczymi, (np. udaje, że klocek to słuchawka tel.)

Zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o świecie. A. Leslie twierdzi, że strukturę wczesnej zabawy w udawanie pojawiającej się koło 18 m. ż. można odczytać jako relacje między trzema elementami: podmiotem, którym jest zwykle samo dziecko, podstawową reprezentacją, czyli aktualną zabawką i rozkojarzoną reprezentacją (zwaną także reprezentacja drugiego rzędu), która dotyczy treści udawania. Słowem kiedy dziecko udaje, że np. klocek jest filiżanką kawy nie przestaje rozumieć jakie są prawdziwe właściwości klocka i jakie właściwości ma prawdziwa filiżanka. Reprezentacje podstawowa i rozkojarzona angażują u dziecka inne poziomy przetwarzania.

Zdolność do udawania pojawia się między 18 a 24 m. ż., dzieci rozumieją także udawanie innych osób i same zaczynają zachowywać się adekwatnie do tegoż udawania. Taka zabawa to pierwsza z trzech form zabawy w udawanie tzw. zabawa przez odniesienie. Jest to forma udawania abstrakcyjnego czyli przyjęcie, że jakiś obiekt jest tym czym naprawdę nie jest. Druga forma udawania polega na traktowaniu obiektu jako rzeczywistego ale posiadającego cechy, których rzeczywistości nie posiada (np. udawanie, że ma mokre ubranie podczas gdy jest ono suche). Trzecia forma udawania to tzw. forma istnienia- polega na wyobrażaniu sobie czegoś czego nie ma (np. włosów na głowie dresiarza, albo mózgu w jego głowie ).

2.2.4.Rozwój mowy i komunikacji.

W 2 i 3 r. ż. dziecko czyni znaczne postępy w operowaniu językiem. Pod koniec 1 r.ż. operuje 4-5 słowami a w następnych latach (do 6 r. ż.) opanowuje 9-10 słów dziennie. Dziecko tworzy też wiele słów korzystając z powszechnych sufiksów. Dzieci stosują poznany zasób słów do nazywania wszystkich obiektów, które są w jakiś sposób podobne do siebie- nazywa się to zjawiskiem nadrozciągłości znaczeń i trwa od 5 tygodni do 8 miesięcy dla danego słowa.

Opanowywanie słów wiąże się z tworzeniem ich reprezentacji: reprezentacji rozumienia (zapis dźwięków, ich uporządkowanie oraz znaczenie), potem reprezentacji produkcji (informacje artykulacyjne- łączenie dźwięków, akcent. Te dwie reprezentacje są asymetryczne tak u dzieci jak i u dorosłych.

Dziecko w przypadku tworzenia słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi, co prowadzi do zjawiska hiperregularyzacji (np. daj jeść piesowi – bo: koniowi). W procesie opanowywania języka biorą udział mechanizmy wrodzone i kontekst sytuacyjny środowiskowy.

W 2 r. ż. dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny, jego wypowiedzi mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych). Następnie zaczyna tworzyć zlepki dwuwyrazowe. Zaznacza się przewaga funkcji ekspresywnej(wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej(wywieranie wpływu na słuchacza) nad symboliczną.

W 3 r. ż. słownik dziecka liczy już 1000-1500 słów, wzrasta długość wypowiedzi. Dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy. W drugim półroczu 2 r. ż. dominują wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie, w 3 pojawiają się złożone podrzędnie, pod koniec 3 wielokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie.

2.2.5. Rozwój emocjonalny i społeczny.

W 2 r. ż. dziecko pragnie przebywać z dorosłymi. Dzieci powyżej 13 m. przejawiają wyższy poziom zabawy symbolicznej, jeśli w wieku 5 m. zachęcano je do zabawy.

Uczucia dzieci w tym wieku są bardzo żywe i zmienne, reakcjie są gwałtowne - silnie powiązane z potrzebami i ciekawością.

Dla 3 r. ż. charakterystyczna jest faza naiwnej psychologii, czyli skłonności dziecka do mówienia o własnych emocjach i refleksja nad nimi. Rozwój emocjonalny we wczesnych okresach życia zależy od dojrzewania układu nerwowego. Między 2 a 3 r. ż. pojawiają się złożone uczucia, jak: zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie. Wiążę się to z rozwojem poczucia własnego „Ja”.

Dzieci same inicjują kontak.

2.2.6. Rozwój obrazu własnej osoby.

Rosnąca samodzielność dziecka staje się podstawą do poczucia sprawstwa, a więc świadomości, iż jest się autorem zdarzeń i zmian. Pierwsze przejawy poczucia „Ja” to rozpoznawanie siebie w lustrem między 18-24 m. robi to 88% dzieci. Koncepcja C.H. Cooleya twierdzi, że najważniejszym lustrem dla dzieci są inni ludzie i ich opinie, tzw. lustro społeczne. Tworzące się poczucie „Ja” wyraża się w używaniu słowa „ja” w tzw. pędzie posiadania (dziecko chętnie przywłaszcza sobie przedmioty i zaciekle broni rzeczy przed rówieśnikami) oraz w dziecięcym negatywizmie, czyli przeciwstawiania się prośbom i poleceniom osób dorosłych, co przybiera formę oporu fizycznego lub stanowczej i konsekwentnej werbalnej odmowy.

Rozdział 3. ŚREDNIE DZIECIŃSTWO. WIEK PRZEDSZKOLNY (od 4 do 6).

3.1. Rozwój somatyczny i aktywność ruchowa.

Ma wszystkie żeby mleczne. Swobodnie się porusza, jest samodzielne w zakresie samoobsługi.

W r.ż. dziewczynki- 94,5 cm, chłopcy- 95,5; masa ciała: dziewczynki -14,5 kg, chłopcy – 14,8. W 6 r.ż. dziewczynki- 116,1 cm, chłopcy- 117,8; masa ciała: dziewczynki – 20,9 kg, chłopcy- 21,8 kg .

Na zmiany w rozwoju fizycznym dzieci mają wpływ: płeć, warunki środowiskowe, rasa. Wyraźne zmiany w proporcjach - wydłużenie ciała pod wpływem szybszego wzrosty kończyn.

W układzie nerwowym występują 4 rodzaje zmian:

• Mielinizacja włókien nerwowych, szczególnie w płatach czołowych,

• Wzrost liczby synaps i produkcji chemicznych neuroprzekaźników,

• Do 5 r. ż. większą rolę w fazie czuwania odgrywają fale „theta” (charakterystyczne dla snu dorosłych) niż fale „alfa” (charakterystyczne dla zaangażowanej uwagi),miedzy 5 a 7 r. ż. ich udział się wyrównuje,

• Wzrasta koordynacja między płatami czołowymi a innymi częściami mózgu.

Dzieci stają się zdolne do tworzenia planów, kierowania własną uwagę, refleksji nad zachowaniem,rozwiązywania problemów logiczno-matematyczne.

Obserwuje się wzrost sprawności motorycznej: biegi, skoki, chwyt i rzut piłką, nauka jazdy na łyżwach, rowerze, ogólnie duża potrzeba ruchu zwana „głodem ruchu”. Chłopcy uzyskują lepsze wyniki w czynnościach, które wymagają większej energii i siły, a dziewczynki w tych, które wymagają równowagi, rytmiczności i precyzji.

W 3 r. ż. samodzielnie załatwiają potrzeby fizjologiczne, w 4-5 r. ż. ubierają się same,w 4-6 r. ż. posługują się sztućcami.

3.2. Procesy poznawcze

3.2.1 Sprawności percepcyjne

• W 5-6 r. ż. są w stanie śledzić piłkę wzrokiem i chwytać ją.

• Zaczynają rozpoznawać litery jako zbiory punktów, w 3-4 r. ż. potrafią odróżnić pismo od tego, co pismem nie jest (np. od bazgrot) choć nie potrafią jeszcze rozróżniać poszczególnych liter, ujmują pismo całościowo.
  W następnym etapie różnicują litery, duże trudności sprawiają im te podobne do siebie kształtem (np. E i F, M i W), ale najciężej zróżnicować im litery będąc swoimi zwierciadlanymi odbiciami (np. b i d), dlatego nieraz nawet do 8 r. ż. piszą wiele liter jak w lustrzanym odbiciu.

• Potrafią wyodrębnić przedmioty uwikłane w nową konfigurację i rozpoznawać go na podstawie analizy kształtu, trudności sprawia im kopiowanie figur geometrycznych,
  3 r. ż.- potrafi reprodukować, 3-4 r. ż.- krzyżyk, koło, 4-5 r. ż.- szyny, 5-6 r. ż.- kwadrat,
  6-7 r. ż.- trójkąt, spirala.

• Dzieci przedszkolne nie ujmują jeszcze dokładnie wielkości i proporcji przedmiotów, największy problem mają w odnotowaniu zależności wielkości od odległości w jakiej się znajduje, dlatego rysunki dziecięce nie uwzględniają perspektywy.

• We wczesnym dzieciństwie zwiększa się zdolność rozróżniania barw i odcieni, dzieci opanowują nazwy kolorów i poprawnie stosują je w odniesieniu do barw podstawowych.

• Wzrasta wrażliwość słuchowa w zakresie słuchu muzycznego i fonematycznego, wzrastają zdolności rozpoznawania melodii (umie to ok. 40% dzieci w 4 r. ż., 75% w 5 r. ż.). Dominują improwizacje wokalne. W wieku 5 lat dziecko imituje zasłyszane melodie mniej więcej utrzymując rytm i intonacje. Słuch fonematyczny- umiejętność słuchowego rozróżniania dźwięków mowy (fonemów) i słów dzięki dostrzeganiu cech odróżniających jedną głoskę od drugiej, przy jednoczesnym utożsamianiu różnych wymówień i cech głoski. Jest on podstawą opanowania czytania i pisania. Łatwe do wymawiania są słowa złożone z występujących naprzemiennie po sobie samogłosek i spółgłosek, do 6 r. ż. dwie spółgłoski następujące po sobie czasem powodują opuszczenie jednej z nich (np. trawa = tawa).
  W 6 r. ż. coraz lepiej wymawia nawet 3 spółgłoski następujące po sobie (np. zgrzyt).

• 6-7 r. ż. dziecko rozpoczyna naukę czytania i pisania, choć często rozpoczyna się to wcześniej (G. i J. Doman- proponuje rozpocząć już w 1 r. ż.). Opanowanie tych sztuk wymaga pewnych zdolności percepcyjnych, których rozwojowi służą np. zabawy wymagające wizualnego różnicowania obiektów).

Zdobywanie orientacji w czasie.

Czas odbierany jest raczej subiektywnie niż obiektywnie, nie opiera się na danych zmysłowych, lecz na zdolnościach umysłowych, jak pamięć, wyobrażenia, przewidywanie. Zdaniem Piageta dziecko w wieku przedszkolnym ujmuje czas subiektywnie, czego przejawem jest egocentryzm czasowy, czyli stawia w centrum zdarzenia dotyczące jego samego. Dopiero ok. 12 r. ż. można mówić o porządkowaniu zdarzeń i rozumieniu relacji: prędkość x droga x czas.

Badania Szumana: dziecko najpierw orientuje się w porach dnia, roku, potem w dniach tygodnia, a wreszcie w godzinach. Dzieci w 3 r. ż. mają kłopoty ze spostrzeganiem kolejności zdarzeń i nie ujmują kolejnych zdarzeń jako przewidywalne. Dzieci w 4 r. ż. i starsze potrafią dawać w tym przypadku już poprawne odpowiedzi.

E. Clark: 6 stadiów w rozwoju umiejętności wyrażania relacji czasowych:

• opisuje następstwo 2 zdarzeń w czasie, używając prostego zdania,

• opisuje relacje czasowe zdaniami złożonymi współrzędnie, używa spójników,

• potrafi na pierwszym miejscu postawić drugie zdarzenie czyniąc z niego temat wypowiedzi, zaś informacje o pierwszym zdarzeniu umieszcza w drugim zdaniu,

• opisując zdarzenia nie kieruje się porządkiem występowania ich w czasie,

• wyraża następstwa czasowe, używając słów: po, przed, kiedy

• szyk opisywania koresponduje z chronologicznym porządkiem wydarzeń.

Badania L. Harner: dzieci w 3 r.ż. zaczynają rozumieć relację słów „wczoraj” i „jutro”.

Badania S.A. Kuczaj: większość dzieci łączy słowo „nigdy” z czynnością negatywną, a słowa „zaś”, „czasem” z czynnością pozytywną.

Badania M. Kielar- Turska: dzieci bez względu na wiek lepiej orientowały się w przedstawionych w opowiadaniu zdarzeniach z przeszłości i przyszłości niż w zdarzeniach rozgrywających się w teraźniejszości. Dzieci przedszkolne używają słowa „czas” w 3 znaczeniach:

• pora właściwa na wykonanie czegoś,

• wyodrębniony czas, w którym coś się dzieje,

• rodzaj rachuby czasu.

Orientacja w przestrzeni.

Zależy od:

• koordynacji między zmysłami,

• zdobycia poczucia stałości otaczających obiektów,

• rozwoju sprawności lokomocyjnych i manipulacyjnych,

• opanowania nazw służących opisywaniu relacji przestrzennych.

Dziecko poszczególne miejsca wiąże z osobami, obiektami i zdarzeniami; opisując znane pomieszczenie układają jedne przedmioty w relacji do drugich.

W nieznanym otoczeniu traktują swoje ciało jako punkt odniesienia do przedmiotów. Dzieci przedszkolne potrafią rozpoznawać przestrzenie na obrazkach. Dzieci 4- letnie dobrze opanowują relację: wysoko, daleko, góra, dół; trudności sprawiają im: przód, tył, wewnątrz.

3.2.2. Zmiany rozwojowe pamięci.

Zmiany dotyczą:

• wzrostu pojemności pamięci,

• powiększania się wiedzy o przedmiotach, które próbuje się zapamiętać,

• pojawienia się skutecznych strategii zapamiętywania,

• pojawienia się zdolności do myślenia o własnych procesach pamięciowych.

Pojemność pamięci.

W 4-5 r.ż. może odtworzyć szereg złożony z 4 cyfr, a w 6 z 6 cyfr. Zmiana pojemności wiąże się z szybszym zachodzeniem operacji umysłowych i dojrzewaniem mózgu.

Strategie pamięciowe.

Używanie strategii można obserwować u dzieci przed 2 r.ż., a częstość ich stosowania wzrasta pomiędzy 4 a 7. Badania dotyczyły 2 strategii: powtarzania i organizowania materiału do zapamiętania- dzieci w wieku przedszkolnym są zdolne do używania strategii powtarzania wówczas, gdy chcą coś zapamiętać; strategia grupowania elementów do zapamiętania występuje ok. 7-8 lat.

Badania M. Jagodzińskiej: dzieci przedszkolne stosują wiele czynności prestrategicznych, tj. podejmowanych ze względu na inny cel niż zapamiętywanie.

Metapamięć.

U dzieci 5- letnich można stwierdzić pewien stopień rozumienia procesu zapamiętywania, na co wskazują ich wypowiedzi, iż łatwiej zapamiętać krótką listę słów niż dłuższą. Dzieci w 5 r.ż. częściej niż w 8 r.ż. błędnie oceniają swoje możliwości zapamiętywania.

3.2.3. Czynności myślowe

Podstawowymi czynnościami myślowymi u dzieci są:

• porównywanie (początkowo wyszukiwanie cech różniących obiekty)

• szeregowanie

• klasyfikowanie

Szeregowanie

Pod koniec wczesnego dzieciństwa dziecko potrafi zestawiać obok siebie obiekty tej samej klasy różniące się wyraźnie rozmiarem, np. małą piłeczkę i dużą piłeczkę. Tak powstają małe szeregi, które potrafi tworzyć 47% dzieci w 4 r. ż. i 61% w 5. W 5 r. ż. pojawia się szeregowanie empiryczne, charakterystyczne dla inteligencji przedoperacyjnej. Dzieci próbują losowo wybierać elementy z podanego zestawu i układać je wg wzrastającej - malejącej wielkości. Uwagą obejmują dwa sąsiadujące ze sobą elementy i ustalają między nimi relację większości albo mniejszości, zjawisko to nazwał Piaget dwoistością stanów i przekształceń. Doskonalsza forma szeregowania zwana szeregowaniem systematycznym pojawia się w 5 r. ż., a w 7 jest dominującym sposobem rozwiązywania zadań wymagających grupowania elementów wg uporządkowanych różnic między nimi. Ta forma szeregowania wskazuje na inteligencję operacyjną i wiąże się z rozwojem decentryzmu w ujmowaniu zjawisk.

Klasyfikowanie

Polega na grupowaniu przedmiotów wg ich równoważników. Łatwiej klasyfikować wg różnic niż podobieństw. Zdaniem Piageta czynność klasyfikowania przekształca się w okresie przedoperacyjnym z tworzenia zbiorów figuratywnych poprzez klasyfikowanie empiryczne, w klasyfikowanie hierarchiczne.

Umiejętność tworzenia zbiorów figuratywnych pojawia się między okresem inteligencji sensomotorycznej a inteligencji przedoperacyjnej. Świadczy ona o zdolności do tworzenia układów na zasadzie użytku, np. z kwadratu i trójkąta można zbudować domek lub występowania w bliskości, np. młotek i gwóźdź.

Przygotowaniem do klasyfikacji hierarchicznej jest klasyfikacja multiplikacyjna polegająca na stosowaniu więcej niż jednego kryterium, np. kształtu i koloru. Klasyfikacja hierarchiczna wiąże się ze swobodnym łączeniem metody wstępującej i zstępującej, porównywaniem ilościowym podzbiorów ze zbiorem, a także kwantyfikacją inkluzji polegająca na logicznym porównywaniu zbiorów i podzbiorów (np. zwierząt jest więcej niż ptaków).

Koncepcja kategorii semantycznych: Człowiek tworzy układy podobnych obiektów przez porównywanie ich do prototypu. Przykładami prototypowymi są bodźce podawane dzieciom we wczesnej ontogenezie. Zdaniem Rosch prototypy kategorii percepcyjnych, takich jak kolor są stałe i uniwersalne. Dzieci w 3 r. ż. preferują kolory podstawowe, a nie ich odcienie.

Kategoryzacja może zachodzić na kilku różnych poziomach:

• Podstawowym- odznacza się wysoką spójnością, przykłady tego poziomu cechuje podobieństwo percepcyjne, a nazwy tych przykładów są proste i krótkie.

• Nadrzędny- cechuje go różnorodność percepcyjna przykładów, ich treściowe podobieństwo wyraża się we wspólnej nazwie.

• Podrzędny- przykłady są subtelnie zróżnicowane, percepcyjnie i językowo.

Mandler wskazuje na potrzebę różnicowania kategorii percepcyjnych i konceptualnych. Pierwsze kategorie percepcyjne zawierają wiedzę o tym, jak coś zrobić, czyli wiedzę proceduralną, drugie wymagają wiedzy dotyczącej tego, jakie rzeczy są podobne- jest to wiedza deklaratywna.

Myślenie kompleksowe pojawiające się po opanowaniu myślenia synkretycznego
(tj. globalnego, opartego na przywoływaniu grupowań znanych z doświadczenia- noga + bucik) jest charakterystyczne dla wieku przedszkolnego. Podlega ono w tym okresie przekształceniom: od kompleksu skojarzeniowego, przez kompleks-kolekcja, łańcuchowy, dyfuzyjny, do kompleksu pseudopojęcia. Kompleks pseudopojęcia tworzony jest na podstawie cech obiektywnych i stałych. Pojęcia potencjalne budowane są na podstawie nazwy podanej przez dorosłego, która to nazwa staje się kryterium budowania ugrupowania. Do pojęć właściwych prowadzą zatem dwie drogi: od kompleksu pseudopojęcia (tworzony na podstawie cech stałych, obiektywnych z odniesieniem w przykładzie) do pojęć potencjalnych (nazwa podana przez dorosłego).

Rozwój obrazów umysłowych

W koncepcji Piageta obraz umysłowy jest traktowany jako narzędzie wiedzy. Jest on formą kopii rzeczywistości, która wywodzi się z naśladownictwa odróżnicowanego,
tzn. występującego pod nieobecność rzeczywistego obiektu i ma charakter zarysowy
i symboliczny.

Pierwsze obrazy umysłowe pojawiają się około połowy 2 r. ż. Obrazy umysłowe można podzielić na reprodukcyjne i antycypacyjne, oraz na statyczne, kinetyczne
i transformacyjne. Dzieci najlepiej odtwarzają stany ekstremalne: początkowy i końcowy- trudności dostarcza im odtworzenie drogi transformacji.

Dziecięce rozumowanie przyczynowo-skutkowe

Jest to ujmowanie sekwencji zdarzeń w czasie, dostrzeganie i rozumienie transformacji obiektów oraz zwracanie uwagi na różnice między stanami początkowymi i końcowymi. Sposób wyjaśnienia przez dziecko przyczynowości cechuje intelektualny egocentryzm oraz brak różnicowania między tym, co zewnętrzne - fizyczne, a tym, co wewnętrzne - psychiczne.

Dziecko przejawia tendencję by traktować rzeczy jako żywe i wyposażone w intencje, podobnie jak ono samo.

Dziecięcy egocentryzm bezpośredni (czasowy, przestrzenny, przyczynowy) lub pośredni, przejawiający się w animizacji, antropomorfizacji i artyficjalizmie, stoi u podstawy dziecięcego rozumienia przyczynowości, wykorzystującego procesy asymilacji. Dzieci korzystają również z procesu akomodacji (budowanie stwierdzeń na podstawie praw wyobraźni a nie praw logiki). Dziecko zawsze twierdzi, a nigdy nie udowadnia, gdyż sądzi, że inni myślą tak samo jak ono.

Dzieci w 3 r. ż. rozwiązują zadania wymagające łączenia przyczyn i skutków, jeżeli wiążą się z sytuacjami znanymi im z doświadczenia.

3.3.1. Rozwój funkcji symbolicznej.

Posługiwanie się symbolami związane jest ze zdolnością do umysłowego wyobrażania
i posiadania umysłowej reprezentacji. U dzieci w wieku przedszkolnym występują różne systemy symboliczne, co ma znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka. Symboliczna reprezentacja wiąże się z rozwojem procesów intelektualnych i może występować równocześnie w wielu postaciach, np. zabawa, rysunek i mowa.

Zabawa symboliczna.

Zakłada zastępowanie jednych przedmiotów drugimi, a więc rozumienie relacji znaczący- znaczony. Wszystko może zastąpić realny przedmiot. Zabawa taka służy ćwiczeniu wyobraźni.

Stadium I (od 1-4 r. ż):

• Projekcja symbolicznych schematów na nowe obiekty (przeniesienie znanego, lub zaobserwowanego działania na jakiś obiekt)

• Rozdział między indeksami a działaniami (działanie/gest staje się coraz mniej zależne od rekwizytu)

• Kombinacja symboli (zastępowanie rzeczywistych zdarzeń - wyobrażonymi)

Stadium II (od 4-7 r. ż.) - zabawa staje się uporządkowana:

• Następuje odtwarzanie rzeczywistości w zabawie, a role uczestników stają się nawzajem dopełniające.

• Aktywność symboliczna oddziela się od gestu i działania z przedmiotami i bardziej wiążę się z przyjmowaniem ról i regół

Symboliczna reprezentacja w rysunku.

Bazgroty dziecięce mają początkowo charakter nieprzedstawiający i są wynikiem pozostawiania śladów ołówka na papierze. Bazgroty przedstawiające pojawiają się wówczas, gdy dziecko potrafi rysować proste kształty geometryczne i ich kombinacje oraz traktować je jako graficzne symbole.

Zestaw rysunków dziecięcych obrazujący trend rozwojowy:

• Głowonóg.

• Schemat człowieka prosty.

• Schemat człowieka złożony.

• Poziome uporządkowanie przestrzeni na rysunku.

• Rysunek topologiczny.

W okresie średniego dzieciństwa dokonuje się rozwój symbolicznego przedstawiania rzeczywistości w rysunku.

Cechy dziecięcych rysunków w wieku przedszkolnym:

• Porządkowanie przestrzeni na osi góra- dół oraz łączenie elementów.

• Symboliczne ujmowanie formy.

• Wzorcowość (najistotniejsze cechy rysowanego obiektu), przejrzystość (dziecko rysuje to, co wie, ignorując granice świata wizualnego) oraz przekształcenie rysowanych obiektów.

• Trudności w przedstawianiu trójwymiarowej przestrzeni, problem ten rozwiązują stosując układ pasowy, układ topograficzny i układ kulisowy.

• Zależność rysunku od kontekstu kulturowego.

3.4. Dziecięce teorie umysłu

Są to spójne koncepcje lub teorie przyczynowo-wyjaśniające, które pozwalają dzieciom przewidywać i wyjaśniać zachowania innych osób przez odnoszenie się do pragnień, emocji, wrażeń i przekonań.

W 3 r. ż. dziecko potrafi przewidywać zachowania osób dorosłych w odpowiedzi na jego płacz, uśmiech czy negatywne zachowanie. Natomiast nie rozumie różnic między światem umysłowym a realnością, i że jego percepcja rzeczy jest odmienna od samej rzeczy i może się zmieniać. Ponadto nie rozróżniają stopnia posiadanej przez kogoś wiedzy. Uważają, że można tylko albo wiedzieć, albo nie wiedzieć. Dobrze zdają sobie sprawę z własnych pragnień, wyobrażeń...

W 4 r. ż. dziecko odróżnia przekonania na temat rzeczywistości od niej samej, a między 4 a 5 potrafi odróżniać realne zdarzenia od własnych przekonań na temat tych zdarzeń. Dzieci lepiej odczytują metafory konwencjonalne (np. zielone jak żaba) niż oryginalne (huśta się jak wahadło zegara). W średnim dzieciństwie dzieci odróżniają myślenie od innych form aktywności i wiedzą, że jest ono aktywnością wewnętrzną.

Blok rozszerzający 3.2

Etapy rozwoju wiedzy dziecka na temat umyslu:

1. umysł istnieje

2. umysł ma połączenie ze światem fizycznym

3. umysł jest oddzielony i różni się od świata fizycznego

4. umysł może przedstawiac przedmioty i zdarzenia ściśle i prawdziwe lub nieściśle i nieprawdziwie

5. umysł aktywnie przetwarza i pośredniczy między interpretacjami rzeczywistości i doświadczanymi emocjami

Dwa stanowiska:

1. A. M. Leslie - koncepcja poznawcza- podstawą dziecięcej wiedzy o umyśle w formie reprezentacji stanowi mechanizm ToMM. Mechanizm ten ma charakter wrodzony i służy przetwarzaniu informacji. Kieruje uwagę podmiotu, umożliwia intuicyjny wgląd w stany umysłu, a jego przejawem jest zdolność do udawania. Udawanie występuje w kilku formach:

   • Udawanie substytucyjne- przedmiot jest tym, czym nie jest .

   • Udawanie właściwości, których przedmiot nie posiada

   • Udawanie egzystencjalne, czyli wyobrażanie sobie czegoś, czego nie ma

Najpierw kształtuje się pierwotna reprezentacja rzeczywistości związana z tworzeniem się kategorii. Reprezentacja ta ma charakter trwały, w odróżnieniu od reprezentacji udawanej, tzw. wtórnej lub rozkojarzonej, w której dziecko traktuje chwilowo dany przedmiot zgodnie z cechami tej kategorii, do której należy przedmiot, jaki ma być zastępowany.

2. P. de Villers - koncepcja konwersacyjna - rozumienie języka jest kluczem do budowania teorii umysłu. Język skupia uwagę dziecka na rozróżnieniach pojęciowych i umożliwia ich tworzenie. (Badania dzieci głuchych).

3.5 Sprawności językowe i komunikacyjne.

Słownictwo

Do 6 r. ż. dziecko opanowuje średnio 6-10 słów dziennie, tworzy wiele neologizmów. Spontaniczne tworzenie neologizmów pełni funkcję wypełnienia luk w słownictwie.

Tworzenie nowych słów odbywa się zgodnie z regułą produktywności (wybierane są formy preferowane w danej wspólnocie językowej), przejrzystości semantycznej (szukanie form jasno wyrażających znaczenie) i regularyzacji (używanie formy typowych dla danego języka).

Kompetencja narracyjna.

Starsze dzieci wiążą historię z działaniem opartym na celu oraz uwzględniają pojawienie się przeszkód i zakończenie historii. Nadal jednak rzadko opowiadania ich składają się z wielu epizodów i równie rzadko epizody te są łączone w sposób przyczynowo-skutkowy. Opowiadania dzieci przedszkolnych przedstawiają najczęściej konflikty interpersonalne. Badania wykazują wpływ wieku i płci na zdolność do psychologicznej charakterystyki bohaterów tworzonych przez dzieci opowiadań. W opowiadaniach dzieci od 3-5 r. ż. odnaleźć można wszystkie elementy struktury opowiadania. Rzadko pojawiają się streszczenia, a także charakterystyki czasowe, przestrzenne i społeczne przedstawionych zdarzeń i ich bohaterów. Opowiadania dzieci w 6 r. ż. posiadają wyraźną kompozycję: przedstawiają przebieg zdarzeń, zawierają zapowiedź rozwiązania akcji oraz opis tła akcji. Opowiadają zwykle o zdarzeniach codziennych. Umiejętności narracyjne dziecka rozwijają się w kontakcie z osobą dorosłą.

Umiejętności konwersacyjne.

Dziecko uczy się uwzględniać punkt widzenia odbiorcy- wypowiedzi egocentryczne coraz bardziej są zastępowane przez społeczne formy wypowiedzi (pytania, prośby, zaprzeczenia). Ich wypowiedzi zależą od partnera w rozmowie np. w kontaktach z rówieśnikami częściej zabierają głos, a ich wypowiedzi są dłuższe. Dzieci od 3-5 lat starają się włączyć partnera
w działanie własne, zaś starsze umieją dostosować własne działanie do działań partnera.

W rozmowach z dorosłymi większą aktywność wykazują dziewczynki i dzieci starsze. Okres od 4-5 r. ż. jest nazywany wiekiem pytań. Pytania syntaktyczne- dotyczą organizowania doświadczenia na podstawie własnego działania. Pytania heurystyczne- zmierzają do wyjaśnienia i uporządkowania wiedzy o świecie.

3.6. Rozwój emocjonalny

Między 2 a 6 r. ż. dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, zdobywa zdolność regulowania ekspresji własnych emocji. Młodsze dzieci są skłonne zwracać uwagę raczej na czynniki zewnętrzne wywołujące emocje, niż na wewnętrzne.

Wzrastająca świadomość i stosowanie odpowiednich procedur zaradczych sprawia, że wybuchy złości stają się rzadsze (wpływ dorosłych, zachęcanie do wyrażania pozytywnych emocji a hamowania negatywnych). Kulturowa kontrola emocji skłania do kształtowania pozytywnych relacji interpersonalnych.

Duma, wstyd powstają gdy dziecko może być oceniane przez innych, dokonywać porównań, w miarę dorastania, obecność innych nie jest niezbędna do wystąpienia emocji.

3.7. Rozwój społeczny

Proces socjalizacji prowadzi do opanowania przez jednostkę wiedzy o swojej grupie społecznej
oraz wiedzy o rolach społecznych.

Szczególnie ważne są zabawy w role. Ewolucja zabawy to ewolucja stosunku dziecka do reguł: od zabaw w jawnych sytuacjach pozorowanych, których dziecko sobie nie uświadamia (np. zabawa w mamę) do zabaw w utajonych sytuacjach pozorowanych z jawnymi regułami, które dziecko przyjmuje świadomie (np. gra w szachy).

Poznawanie ról społecznych w zabawie pomaga dzieciom zrozumieć rzeczywiste role dorosłych oraz tożsamość płciową.

Dzieci w wieku przedszkolnym podejmują zwykle społeczne formy zabawy, ale najczęściej odgrywają swoje role nie troszcząc się o ustalenie związku granej przez siebie roli z innymi lub naśladują w zabawie równoległej. Pod koniec okresu przedszkolnego są zdolne do zabaw zespołowych i wspólnego planowania.

Dzięki zabawom tematycznym dziecko uczy się regulować własne uczucia i rozumieć uczucia innych.

Przyjaciel jest wyróżniony jako partner zabawy. Wiele przyjaźni w wieku przedszkolnym cechuje wzajemność partnerów i niezależność od fizycznych uwarunkowań.

Zachowania takie jak empatia, udzielanie pomocy, dzielenie się i współdziałanie, które są korzystne dla innych, a nie bezpośrednio dla osoby czyniącej dobro, uważane są za zachowania prospołeczne. Dzieci od 3-4 r. ż. są bardziej skłonne odpowiadać prospołecznie na zmartwienia dzieci, z którymi weszły w koleżeńskie relacje niż na kłopoty innych. Dzieci starsze są zdolne do empatyzowania z osobami i postaciami, których nigdy nie spotkały w rzeczywistości.

3.7.5. Negatywne zachowania dziecka.

Agresja jest to działanie mające na celu przyniesienie szkody innym. Pojawia się ona wraz ze zrozumieniem tego, co dziecko może osiągnąć, pokazując że jest zmartwione.

Dzieci przejawiają 2 formy agresji:

*Instrumentalna występuje w dążeniu do osiągania czegoś upragnionego (przedmiotu, miejsca). W takim przypadku dziecko może popychać inne dziecko, uderzać.

*Agresja wroga nazywana także zorientowaną na osobę jest obliczona na sprawienie bólu innej osobie, zarówno przez odwet, jak i sposób ustalania dominacji. Wzrasta ona między 4 a 7 r.ż. Między 1 a 2 r. ż. występuje wzrost agresji instrumentalnej skierowanej na rodzeństwo. Powodem agresywnych zachowań często staje się przedmiot w ręku innego dziecka, który do tego momentu nie stanowił obiektu pożądania.

Chłopcy są z natury bardziej agresywni od dziewczynek, obserwuje się u niech stały wzrost zachowań agresywnych.

3.8. Moralność dziecka

Rozwój moralny dziecka postępuje od dostosowania się do nakazów i zakazów
do zachowania zgodnego z normami społecznymi. Starsze dzieci traktują zachowanie zgodne
z regułami jako instrument do uzyskania nagrody, młodsze jako uniknięcie kary

(przedkonwencjonalny poziom rozwoju morlaności). Dziecko podporządkowuje się zasadom narzuconym przez dorosłych, których obdarza szacunkiem, to właśnie szacunek prowadzi do moralności polegającej na niewolniczym dostosowywaniu się do narzuconych przez innych reguł - moralności heteronomicznej. W okresie tej moralności dziecko kieruje się zasadą realizmu moralnego. Dzieci bardzo ścisłe przestrzegają prawa, mogę przez to postępować nielogicznie (nie bierze pod uwagę intencji sprawcy).

2 r. ż. można traktować jako okres powolnego rozwoju sumienia.

3.9. Osobowość dziecka

W średnim dzieciństwie ujawniają się takie charakterystyki osobowościowe jak: skąpstwo, uległość, chęć podobania się innym. Procesem, który odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu się osobowości jest ustalenie tożsamości płciowej. Zgodnie z koncepcją Freuda dzieci już w 1 r. ż. są w stanie rozpoznać obiekty podobne do siebie- proces ten nazywa pierwotną identyfikacją. Wtórna identyfikacja występuje po 3 r. ż. jako usiłowanie upodobnienia się do modela - dziewczynki do matki, chłopcy do ojca.

W wieku przedszkolnym rozwija się zdolność do samokontroli - czyli działania zgodnie z oczekiwaniami autorytetów nawet przy baraku ich kontroli. Powstrzymywanie się od natychmiastowego reagowania na pobudzenie i planowanie działania.

E. Macoby wyróżnia 4 rodzaje powstrzymywania się, których opanowanie zapewnia samokontrolę.

Powstrzymywanie się od:

• Natychmiastowego działania.

• Ujawniania emocji.

• Szybkiego wyprowadzania wniosków.

• Dokonywania wyborów bez rozważenia sytuacji.

Dzieci w 4 r. ż. zaczynają świadomie kontrolować intensywność swoich emocji. Zdolność samokontroli zaczyna rozwijać się między 3 a 6 r. ż. Dzieci stają się zdolne do planowania swoich działań, działają systematycznie, są w stanie dostosować się do próśb i zaleceń rodziców oraz kulturowych norm, bez konieczności zewnętrznej kontroli. Przedszkolaki nie są w stanie odraczać gratyfikacji.

Dzieci wchodzą w okres średniego dzieciństwa ze świadomością własnej odrębności. Obraz własnej osoby nosi cechy wynikające z typu dziecięcego myślenia, jest bardzo konkretny. Składają się na niego imię, posiadane rzeczy i codzienne zachowania.

Określenia "to moje" nie są tylko dowodem na samolubstwo dzieci, ale wyznaczaniem granicy pomiędzy "ja" i "inni".

Dla rozwoju obrazu własnej osoby ważne jest odróżnianie działań intencjonalnych od przypadkowych. Już w 2 r. ż. dzieci potrafią zapowiadać czynności, które wykonują. Pozwala to też na odróżnianie zachowań innych dzieci jako przyjazne bądź agresywne.

W wieku przedszkolnym kształtuje się również samoocena - czyli zespół sądów na temat własnej wartości. Dzieci przed 7 r. ż. nie różnicują kompetencji w poszczególnych dziedzinach aktywności, oceniają swoje zdolności bardzo wysoko, nie doceniając trudności rozwiązywanych zadań.

¹Skala Brazeltona -inaczej Skala Oceny Zachowania Noworodków. Test mierzący reakcje noworodka na różne bodźce (np. światło, grzechotka, poruszająca się kulka). Jest to wyznacznikiem rozwoju ruchowego dziecka. Charakteryzuje się prostotą wykonania i wysoką skutecznością w zakresie wstępnej oceny dziecka.

Skala liczy 28 pozycji ocenianych na 9 -stopniowej skali do oceny zachowania niemowlęcia oraz 18 pozycji z 4 -stopniową skalą do oceny jest stanu neurologicznego. W 1984 roku dodano do skali 7 pozycji dodatkowych oceniających jakość zachowania dziecka i mające służyć wykryciu dzieci wysokiego ryzyka.

Bayley-Scala Rozwoju Niemowlęcego, (dotyczą pierwszych 3 lat życia dziecka, składają się z trzech części: skala oceny umysłowej, diagnozuje możliwości intelektualne: rozwój mowy, uczenia się, pamięci, komunikacji słownej, umiejętności rozwiązywania problemów; skala rozwoju fizycznego, ocenia aktywność i koordynację ruchową; skala oceny społecznej, ocenia zachowania społeczne i stan emocjonalny dziecka). Są dobrze wystandaryzowane, ale stanowią niejako tylko wskazówkę, w czym dziecko odbiega od normy nie dają możliwości zaplanowania terapii.

27