Prawo:

• formalne

• materialne (system norm prawnych)

Typy procesów:

• skargowy

• inkwizycyjny

• mieszany

PROCES SKARGOWY:

do schyłku XVIIIw. (1795)

schyłek XVIw.:

1523- konstytucja polska „forma podstawowego prawa”- unormowanie procesu skargowego

1532- konstytucja, która jest fundamentem, uchwalona przez Reichstag

XIIIw.- księga elbląska- dotyczyła zasad postępowania sąd.; najstarszy zwód prawa polskiego

zwód- spisy praw mających charakter prywatny, nieobowiązujący

ZASADA OSOBOWOŚCI PRAWNEJ w Europie- każda władza zobowiązana jest sądzić ludzi według prawa obowiązującego w miejscu ich zamieszkania.

ETAPY POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO:

1. proces pierwszej instancji (proces właściwy)

2. proces drugiej instancji (postępowanie odwoławcze)

3. proces trzeciej instancji (postępowanie egzekucyjne)

PROCES WŁAŚCIWY (PODZIAŁ):

1. postępowanie przygotowawcze- od wszczęcia skargi do momentu doręczenia pozwu

2. faza formalna- rozważanie kwestii dotyczacych poprawności postępowania

3. faza merytoryczna- sąd bada istotę sporu między stronami

4. postępowanie dowodowe

5. wyrok

KATALOG NACZELNYCH ZASAD PROCESOWYCH PROCESU SKARGOWEGO:

1. zasada skargawości- proces może się zacząć tylko od wniesienia skargi. Skarga jest warunkiem trwania procesu

2. zasada sporności- kondra dyktatoryjna- cały proces toczy się w formie sporu stron przed sądem, który ma doprowadzić do rozstrzygnięcia- określenie pozycji sędziego (arbitra) jako jedynie obserwującego, nie kierowniczego

3. zasdada dyspozytywności i rozporządalności- popełnienie błędów formalnych przez jedną stronę nie powoduje jej przegrania ale aktywność przejmuje druga strona

4. zasada formalizmu procesowego i prawdy formalnej- ustalenie w trakcie procesu prawdy formalnej, która staje się podstawą wyroku.

   Formalna teoria dowodowa- sędzia nie mógł swobodnie ocenić środków dowodowych

5. zasada jawności i publiczności postępowania- jawność: wszystkie czynności procesowe muszą być znane podmiotom, których sprawa dotyczy (strony i sąd); publiczność: nieograniczony krąg podmiotów trzecich, biorących udział w procesie jako obserwatorzy

6. zasada ustności- wpływała na przedłużenie postępowania, również na atrakcyjność procesu

Strony procesowe:

POWÓD

wnosi skargę; występuje z powództwem

POZWANY

przeciwko któremu wniesiono skargę

Stroną w procesie może być osoba posiadająca zdolność sądową

Zdolność prawna→zdolność do bycia podmiotem

Zdolność do czynności prawnej→ zdolność do samodzielnego...

Zdolnośc sądowa → zdolność do bycia stroną

Zdolność procesowa → zdolność do osobistego wykonywania czynności procesowych

Zastępstwo procesowe:

• ustawowe- było zastępstwem pełnym

• dobrowolne (umowne): ograniczone lub pełne (generalne)

najczęstszym powodem zastępstwa jest małoletność

zastępca→ prokurator często

rzecznik→ prolokutor występowali jednocześnie

prokurator- występował w miejsce strony; związane z zasadą formalizmu- osoba biegła w prawie; strona ponosiła pełna odpowiedzialność

rzecznik- tylko doradza, nie ma prawa prowadzenia czynności procesowych

W XVIw. Połączono prokuratora i prolokutora

POZEW- skierowany do pozwanego; formalne wezwanie do sądu w celu odpowiedzenia na zarzuty.

Pozew miał formę ustną. Musiał być doręczony osobiście

Formy pozwu ustnego:

• Pozew z laski- pokazuje laskę sędziego

• pozew z pieczęci lub pierścienia

wprowadzono również pozew pisemny

Szlachta:

• osiadła- posiadająca majątek (pozwy pisemne)

• nieosiadła- gołota (pozwy ustne)

Pozew był doręczany ustnie jeśli sprawa dotyczyła sądu królewskiego a pozwany znajdował się na dworze królewskim, lub gdy szlachcic złapany był w czasie popełnienie przestęstwa.

Elementy pozwu: (ważna jest kolejnośc)

1. wymieniony sędzia

2. wymienienie pozwanego ze wszystkimi tytułami

3. termin i miejsce stawienia się w sądzie

4. sformułowanie skargi

5. formuła: „w celu odpowiedzenia...”

6. pieczęć

Chirografy- sposób sporządzania dokumentów w celu zabezpieczenia przed sfałszowaniem.

Woźny musiał umieć udowodnić że pozew doręczył

termin stawienia się w sądzie to ROK.

ROK ZAWITY- niestawienie się uznawano za zakończenie procesu (powód-1 rok; pozwany-3 rok)

Istniała możliwość odzyskania terminu.

Jeżeli strona nie uprzedziła swego niestawiennictwa okoliczności nazywane były DYLACJAMI, np. choroba, zawołanie księdza.

• Sprawa większej rangi; „pro maiore”- sprawa o mniejsze był mniej ważna

• listy linkwizycyjne zwalniały z obowiązku stawienia się w sądzie

ROZPRAWA:

1. sprawdza się obecności stron i czy nie ma zastrzeżeń co do doręczenia pozwu

2. przedstawienie zarzutu

3. odczytanie pozwu

4. pozwany ustosunkowuje się do zarzutu

5. confessio iuris- wyznanie prawa

   ekscepcje procesowe- formalne zarzuty procesowe

1. peremptoryjne- niweczące- wymierzone w cały pozew:

• zarzut sprawy osadzonej

• zarzut sprawy załatwionej

• zarzut sprawy przedawnionej i fatali iuris (dawność- przedawnienie wewnatrzprocesowe- rok i 6 tyg.)

2. dylatoryjne- zawieszające- wymierzone w niewłaściwości procesowe- powód musi usunąć nieprawidłowości:

• niewłaściwości sądu- przeniesienie sprawy do innego sądu

• niesprawności pozwu (np.pominięcie elementu, tytułu, przestawienie kolejności, błędy literowe, stylistyczne). Na pozwanym nie ciążył obowiązek wskazywania wszystkich błedów

• plurium litis consortium- zwiększenie osób występujących w pozwie:

1. pozwany domaga się by po jego stronie wystąpiły inne osoby

2. pozwany domaga się by po stronie powoda wystąpiły inne osoby

3. pozwany domaga się by zostały pozwane inne osoby

• intercesja- czyli zastaw- wskazuje osobę, która powinna wystąpić

Ekscepcje można było zgłaszać wyłącznie do momentu wdania się w spór

6. zakończenie formalnej fazy procesu- odeprza- odpowiedź udzielona przez pozwanego

7. zawisłość sporu-strony uzyskują prawo do wyroku- konsumpcji skargi procesowej

8. postęowanie dowodowe:

Zasada zakazująca przeciwdowodów- tylko jedna ze stron ma prawo przedstawienia dowodów. Rozstrzygała to bliższość do dowodu, decydował sędzia biorąc pod uwagę kryteria:

• status społeczny stron

• wartośc proponowanego środka dowodowego: dokumenty, ordalia, przysięga, na końcu świadkowie

• pozwany, aby oczyścić się z zarzutów, gdy dowody są takiej samej rangi

  środki dowodowe:

współprzysiężnik- potwierdzał wiarygodność strony

conajmniej 2 wiarygodnych świadków

ordalia: jednostronne (próba zimnej wody, gorącej, żelaza) dwustronne (pojedynek)

przyznanie

przysięga dowodowa

9. po przeprowadzonym postepowaniu dowodowym zapadał wyrok. Wyjątkiem był sąd boży, w którym wyrok mógł być wydany, następnie dowód wskazywał na której ze stron wyrok miał ciążyć.

   WYROK:

1. stanowczy –(rozstrzygający spór ostatecznie):

• zasądzający- uznanie roszczenia

• uwalniający- odrzucenie roszczenia

2. przedstanowczy -(dziś: postanowienie )

ze względu na typ wydania:

1. oczne

2. zaoczne

   Zakończenie procesu bez postępowania dowodowego:

• ugoda między stronami

• cofnięcie skargi

POSTĘPOWANIE ODWOŁAWCZE: Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego

• środki odwoławcze:

1. zwyczajne- każda ze stron ma prawo do odwołania się od wyroku nieprawomocnego:

• remisja- pozwalała na przejęcie przez panującego każdej sprawy na dowolnym jej etapie

• nagana sędziego- zarzucenie sędziemu że niesprawiedliwie sądził. Sędzia był natychmiast zawieszony

  kocz- wypłacany w naturze, gdy ktos chciał skorzystać z nagany. Jeśli wygrał sędzia, otrzymywał kocz jako zadośćuczynienie. Jeśli wygrała strona, kocz został jej zwrócony

• mocja- odwołanie się do wyższej instancji

  APELACJA- pojawiła się w 1523; sad wyższy miał obowiązek przeprowadzenia całego postępowania; w Niemczech wprowadzono rewizję. Wnoszona była za pośrednictwem sędziego, przez którego został wydany wyrok.

  KASACJA- prawidłowości postępowania

2. nadzwyczajne- odwołanie od wyroku prawomocnego:

• gravamen- uciążliwość; prawo sędziów do kontroli

• wznowienie procesu- jeśli wyszły na jaw nowe dowody związane również ze zmianą prawa (np. wyroki precedensowe Trybunału Koronnego)

• wyroki dla nieobecnych- strona wnosiła o uchylenie wyroku, o którym nie wiedziała

• nieświadomość procesowa-kiedy strona składała wniosek o odroczenie postępowania, ale proces się odbył i wyrok zapadł- male abtentum

POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE: (Statuty Kazimierza Wielkiego)

• postępowanie egzekucyjne powinno być regulowane przez urzędników państwa

• egzekutorem był starosta

etap 1:

• egzekucja była prowadzona pod nadzorem sądu grodzkiego

• zmieniono kolejność egzekucji- egzekwowano majątek ruchomy, nieruchomy, odpowiedzialność osobista

• odbicie ciąży- nieudana próba egzekucji

• założenie potrójnego zakładu- kwota trzykrotnie przewyższająca wyrok

etap 2:

• woźny z listem od starosty (informacja o założeniu potrójnego zakładu)

• skazanie na potrójny zakład

etap 3:

• zakładano balicję procesową- utrata osobowości prawnej

• skazanie na balicję

etap 4:

• starosta przy użyciu siły zbrojnej zajmuje majątek

zajazd- instytucja, pospolite ruszenie szlachty z danej ziemi, wspomagające siłę zbrojną starosty

POSTĘPOWANIE INKWIZYCYJNE

1532- Constitutio Criminalis Caroline- Konstytucja „karolina”:

- otwierała epokę wielkich koordynacji kryminalnych

-była nieobowiązkowa

-zawarta w niej była klauzula salwadoryjna-ustawa uzależniona od władców rządzących na danym terytorium

-w praktyce konstytucja została wprowadzona na całym terytorium Rzeszy

1507- Ustawa Bamberska- Bambergensis -Jan Schwarzenberg

Powszechny niemiecki proces karny na podstawie ustawodawstwa karoliny

Młot na czarownice- instrukcje dla sędziów jak karać kobiety oskarżone o czary

Zasady procesowe postępowania inkwizycyjnego (różniące od procesu skargowego):

• oficjalności -wdrażanie z urzędu

• zmiana pozycji oskarżonego (pozbawiony podmiotowości- jest przedmiotem)

• tajności (oskarżony nie wie jakie czynności procesowe są wykonywane)

• pisemności

• zasada koncentracji powierzenie wszystkich funkcji procesowych jednej osobie (oskarża, broni, sądzi), sędzia jednak miał obowiązek konsultacji wyroku z lawą przysięgłych

• „domniemanie winy”

• legalna teoria dowodowa- najlepszym dowodem było przyznanie się do winy

oskarżony musiał korzystać z usług obrońcy. Mógł nim być tylko zawodowy prawnik

+ zasada formalizmu procesowego

PODZIAŁ POSTĘPOWANIA

inkwizycja generalna (podejrzenie popełnienia przestępstwa)

• własne spostrzeżenia sędziego

• doniesienie (anonimowe)

• forma publiczna- cel: ustalenie czy czyn zaistniał- zebrać poszlaki

• wizja lokalna- jeśli mamy potencjalnego sprawcę, udowodnienie przestępstwa

• możliwości umorzenia postępowania, jeśli nie było przestępstwa

inkwizycja szczegółowa:

• sumaryczne przesłuchanie świadków: zeznania były jedynie źródłem wiedzy sędziego o zaistniałym wydarzeniu, nie miały charakteru dowodowego

• przesłuchanie artykułowane: sędzia w artykułach spisywał listę pytań i tylko te można było zadać (pytania podchwytliwe)

DOWODY:

• pełne: przyznanie się, opinie biegłych sądowych, co najmniej 2 wiarygodnych świadków

• niepełne: zeznania jednego świadka, dowód z poszlak (zbieg okoliczności, znalezienie narzędzi)

• więcej jak niepełne

• minus jak niepełne

poszlaki:

• oddalone,

• bliskie,

• bardzo bliskie

tortury- reguły stosowania:

1. nakaz stosowania tortur wobec oskarżonego, który nie chce się przyznać

2. pokazanie narzędzi tortur

3. pokazanie narzędzi tortur w akcji

4. tortury- nie więcej niż 3 razy przez 1 dzień

5. oskarżony musiał własnoręcznym podpisem potwierdzić dobrowolne przyznanie się do winy

1823:

- zniesienie tortur

-wprowadzono kary za nieposłuszeństwo:

• chleb i woda

• ciemnica

• chłosta

-ZASADY:

1. nie ma przestępstwa bez ustawy karnej

2. zamykała sędziom wymierzanie drastycznych kar, określono katalog kar (kara śmierci bez udręczenia)

-zmiana pozycji oskarżonego:

• pozytywna, legalna teoria dowodowa- należy za wszelką cenę zmierzać do ukarania, jeśli nie ma dowodów, należy ukarać choć trochę

• negatywna teoria dowodowa- jeżeli nie było dowodów, nie można ukarać (zawieszenie postępowania)- oskarżony jest ciągle w stanie oskarżenia

POSTĘOWANIE INKWIZYCYJNE W UJĘCIU WSPÓŁCZESNYM

Franciszkana 1804

Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przekroczenia

1805- pruska ordynacja karna- regulowała zasady procesu karnego

zanik podziału na sprawy cywilne i karne

przesłuchiwanie świadków pod przysięgą- dowód

przesłuchiwanie oskarżonego ma charakter przesłuchania sumarycznego

zanika podział na inkwizycję generalną i procesową

1. postępowanie wstęne- ustalenie faktu popełnienia przestępstwa

2. inkwizycja sumaryczna

3. wyrok wydany na podstawie akt prawnych- sędzia śledczy przekazuje materiały składowi orzekającemu, który wydaje wyrok

   niedopuszczalność udziału obrońcy

   sędzia zbiera poszlaki przemawiające za jak i przeciwko oskarżonemu

   istnieje możliwość całkowitego zwolnienia z zarzutów oskarżonego

   proces szybki- trwał 24 godziny, bez możliwości odwołania, wykorzystywany do gaszenia ruchów narodowych

PROCES MIESZANY:

PROCES PRUSKI:

• zbrodnie śledzone z urzędu

• konieczność udowodnienia winy

• sędzia zbiera przesłuchania na korzyść oskarżonego

• dopuszczanie obrońcy

• oskarżony nie jest stroną, ale gromadzi dowody

• obrońca z urzędu, gdy oskarżonemu grozi kara śmierci

• proces naturalny

• proces mieszany:

1. Faza pierwsza (proces inkwizycyjny) : gromadzenie dowodów, przesłuchania, oskarżony jest przedmiotem w postępowaniu

2. Faza druga (proces skargowy): podejrzany przekształca się w oskarżonego, tworzy się akt oskarżenia, toczy się gra na zasadzie równości stron;

• rozpoczyna się przez wniesienie skargi- akt oskarżenia

• dopuszczalne jest że oskarzony może kłamać i milczeć

• kara śmierci przez powieszenie, rozstrzelanie, ścięcie

• ławnik jest pełnoprawnym członkiem składu orzekającego

• o winie decyduje ława przysięgłych

• oddzielenie orzekania o winie od orzekania o karze

USTRÓJ SĄDÓW W DAWNEJ POLSCE:

• cała ludność podlegająca księciowi i sądom

• najwyższym sędzią jest władca

• władca ma wpływ na rozstrzyganie spraw w całym państwie według tych samych zasad

  po rozbiciu dzielnicowym:

• dla każdego ze stanów ukształtowały się odrębne zasady

• 1210-1215 przywilej niezależności sądów duchownych- privilegium fori-

• stosowanie prawa kanonicznego

• sądy duchowne nie uzyskały prawa roztzrygania sporów o własność i spraw dotyczących przestępstw przeciwko państwu.

1422- przywilej czerwiński:

• ukształtował się sąd ziemski- zakaz łączenia stanowisk: starosty i sędziego

• nowy sposób wyłaniania sędziego- sejmik elekcyjny, mianował król spośród kandydatów wskazanych przez szlachtę

• nakazano sądom sądzenie według prawa pisanego

• zakaz zajmowania majątku szlacheckiego bez zgody sejmu

Sąd podkomorski- rozstrzyganie sporów o granice dóbr ziemskich

sąd grodzki- zarządzał starosta, którego siedzibą był gród- do rozstrzygania sporów szlachty nieosiadłej, oraz sporów dla szlachty osiadłej wymienionych w 4 artykułach grodzkich dotyczących najważniejszych przestępstw( status warcki 1423):

• ściganie i napaść na dom szlachecki i podpalenie,

• gwałt na kupcach, rabunek na drodze publicznej

• zgwałcenie niewiasty

sąd ziemski- podlegały mu wszystkie sprawy dotyczace szlachty osiadłej z wyjątkiem:

• spraw wymienionych w artykułach grodzkich

• spraw o granicę

• spraw dotyczących małżeństwa

nie miał stałej siedziby, przemieszczał się

podkomorzy zjeżdżał na miejsce sporu

sądy drugiej instancji dla sądów ziemskich były to: sądy wiecowe i sądy sejmowe

Trybunał Koronny (1578 r. Stefan Batory)

• miał mieć trzy siedziby : Lublin, Bełsk, Piotrków

• był sądem najwyższym

• typowo szlachecki

• składy orzekające- 6 osobowe; w sprawach odwoławczych skład był mieszany: 3 świeckich i 3 duchownych

• sędziowie wybierani co rok

• w Piotrkowie rozstrzygano sprawy dotyczące wielkopolski, w Lublinie trybunał obradował w sesji wiosenno letniej i rozstrzygał sprawy małopolski

• Konstytucja 3 mają powołała 3 odrębne trybunały

Sądy wyrastające z prawa niemieckiego:

1. sąd referendarski:

• na czele stał podskarbi

• był dominialnym sądem króla dla chłopów

2. sad asesorski:

• sądzili asesorzy

• kierowany przez kanclerza

• orzekający w sprawach mieszczan

3. sądy dominialne (pana):

• dla chłopów

• bez możliwości odwołania

4. Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego:

• sąd odwoławczy

Epoka Księstwa Warszawskiego 1807

art. 4 konst.

1. Wprowadzenie sądownictwa powszechnego

2. zasada niezawisłości, instancyjności

3. wymóg kształcenia

SĄDY:

1. cywilne

2. karne

SĄD KASACYJNY

(RADA STANU KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO)

SĄD APELACYJNY

TRYBUNAŁ CYWILNY I INSTANCJI

SĄD KRYMINALNY

(zbrodniowy)

-tylko I instancji, wyrok był ostateczny- wyjątek od zasady instancyjności

SĄD POLICJI POPRAWCZEJ

SĄD POKOJU

(SĄD POLICJI PROSTEJ)

-sąd zawodowy, stanowisko: podsędek sądu pokoju

-karane były wykroczenia

-bez wymogu kształcenia, miał na celu przeprowadzenie próby pojednania między stronami

1815-

-powołano Sąd Najwyższej Instancji, który przejął kompetencje Sądu Kasacyjnego dla spraw cywilnych

-wydzielono departamenty

-powołano Najwyższą Instancję Kasacyjną dla sądów i spraw cywilnych

1841

- likwidacja NIK dla....

-powołano IX (Cywilny) i X (Karny) Departament Rządzącego Senatu

1861

-powołano sądy gminne- sprawy najnizszej instancji dla wsi

1876

-pozostają departamenty IX i X

-zmiana filozofii-

podział ze względu na wagę spraw rozpatrywanych:

sądy powszechne:

I instancja:

sądy gminne (dla wsi)

sądy pokoju (dla miasta)

II instancja:

zjazdy sędziów pokoju i gmin

sądy ogólne:

I instancja:

sądy okręgowe

II instancja:

Warszawska Izba Sądowa

Tryb kasacyjny: IX (Cywilny) i X (Karny) Departament

8 luty 1919 powołanie Sądu Najwyższego w Warszawie przez J. Piłsudskiego na 3 systemach prawnych

Komisja Kodyfikacyjna- Dział Cywilny i Karny; działał przez 20 lat

KONSTYTUCJA MARCOWA

1. zasada niezawisłości sędziów (podlegaja tylko ustawie)

2. zasada nieprzenoszalności i nieusuwalności sędziów

3. zasada nominacji sędziów (z wnioskiem występuje minister sprawiedliwości)

4. wybieranie sędziów przez ludność- zasada martwa

5. zasada wyłączności kompetencji sądów

   sądy powszechne- orzekały w sprawach karnych i cywilnych, podlegały zwierzchnictwu sadu najwyższego. Nie sprawowały wymiaru sprawiedliwości w sprawach szczególnych

6. zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości: sędziowie pokoju, sędziowie przysięgli

7. zasada wyłaczenia z kompetencji sądów badania legalności ustaw z konstytucją

8. zasada hierarchiczno- instancyjnej budowy sądów: 4-szczeblowy, 3-instancyjny

SĄDY POWSZECHNE

sądy grodzkie- jednoosobowe- jeden sędzia rozstrzygający

sądy okręgowe- odwoławcze;

sądy apelacyjne- II instancji od sądów okręgowych, I instancja w postępowaniu doraźnym; 3 osobowe składy orzekające

sąd najwyższy- kierowanie na jednolitość orzecznictwa, kontrolowanie

SĄDY SZCZEGÓLNE

system sadownictwa wojskowego

sądy pracy (1928) powoływane przy sądach grodzkich

sądy duchowne

Trybunały prawa publicznego:

• Trybunał Stanu- sąd dla najwższych organów państwa

• Trybunał Kompetencyjny- kompetencje pomiędzy najważniejszymi organami, odwołania sądów administracyjnych

• sąd Kartelowy- badanie umów kartelowych

• Inwalidzki Sąd Administracyjny 1923

• Sądy Ubezpieczeń Społecznych

• Trybunał Ubezpieczeń Społecznych