Anna Zalewska – PRI – W6

III. Temperament a osobowość.

III. Temperament a osobowość, łączenie różnych ujęć

B) Badania nad GFP – całościowe ujęcie z perspektywy

top-down i analogie do innych koncepcji

C) Kategorie właściwości – różnice i relacje
1. Cechy T a cechy O (charakteru) – różnice
2. Cechy T a cechy O – relacje

D) Próby łączenia różnych ujęć w wyjaśnianiu

zachowań

1. T sprzyja

(korelacje),

ale nie determinuje O

–

interakcje:

T moderuje znacznie sytuacji i cech O, procesy

regulacji

2. Łączenie ujęcia różnicowego i procesualnego – T

jako moderator relacji „lęk a satysfakcja z pracy”

(procesy zależą od cech - koncepcje: O, T i I)

B) Badania nad GFP – całościowe

ujęcie

General Factor of Personality – GFP
Digman

(1997): Czynnik Ogólny oraz dwie składowe:

- Alfa: Neu, Ugd, Sum –

Uspołecznienie

(Socialization)

- Beta: Otw, Eks –

Rozwój osobisty

(Personal

Growth)

Rushton i Irwing – seria artykułów - PAID (2008,

2009)

Rushton i in. (2009):

GFP - wyjaśnia 54%,

22%, 32%

.91

.96

Beta

Alfa

.70

.88

.85

.85

.46

Eks

Otw

Ugd

Sum Neu-r

Genetyka zach: Najlepiej dopasowany model: DE

(D=.55, E=.45)

W niektórych analizach AE (A=.51, E=.49)
Badania na grupach z różnych krajów (dzieci,

młodzież, dorośli)

Z wykorzystaniem różnych kwestionariuszy

osobowości:

OCEAN (różne), TCInventory, Humor Styles, EIQ,

CPI, G-ZTS,

Korelacje GFP/NEO i GFP/TCI - r = .72 (stały,

niezależny od kwest)

B) Alfa i beta – analogie do innych

koncepcji

Analogiczne 2 czynniki wyróżniane w innych

koncepcjach

Digman: alfa (SUN-r) uspołecznienie , beta (OE) –

rozwój osobisty

Mc Adams zestawienie 30 koncepcji – odniesienia do

Big Five
McAdams: alfa – intimacy, beta – power
motivation

Adler:

społeczne motywy dążenie

do mocy

Rank:

Union

Individuation

Bakan: Communion (wspólnotowość) Agency

(Sprawczość

)

Wiggins: Communion (wspólnotowość) Agency

(Sprawczość

)

Dane Wojciszke (2010) – korelacje niezgodne

S(EOSN-r) W(SUEO)

DeYoung i in. (2002):

Stability

Plasticity

Neu_r .38
Ugd

.59

stabilność

.69

.86

skala K A

Sum .66

.53

konformizm .80

skala K B

Eks

.68

plastyczność

-.42

.69

skala K

Otw

.62

(EPQ)

Kultura programuje stabilność i sztywność

B) Alfa i beta – różne

interpretacje

Anusic, Schimmack, Pinkus i Lockwood

(2009):

Model HAB – halo effect (18-34% - kor + z

self-esteem), alfa (5-8%) i beta (9-15%)

McCrae (2008) -

badania pokazują istnienie

alfa i beta

Co to oznacza?- możliwe różne

interpretacje:

- Czy to są podstawowe czynniki, wyznaczające

przystosowanie, uwarunkowane genetycznie
(zgodność ocen ja i innych – naucz, R)

- Czy to artefakty – podzielane schematy dotyczące

związków cech

- Czy to artefakty wynikające z badań

kwestionariuszami – halo effect (ja - self-esteem,
PAS, inni – stosunek do ocenianej osoby)?

- Czy kombinacja obu ?

Strelau: Nie wszystkie dane potwierdzają (na

podstawie FCZ-KT nie)

Dane Wojciszke (2010) – niezgodne

C) Różne kategorie cech

Rushton i in. (2009)
GFP – genetycznie uwarunkowane zdolności

przystosowawcze ludzi, niezależnie od

pomiaru T vs O

Co można wyjaśnić i przewidywać? Jaka rola

środowiska, psychologii? Czy potrzebna

wiedza b. specyficzna?

Digman (1997), McCrae (2008), Anusic i

in. (2009)

Alfa (C A N-r) – uspołecznienie, rozwój

społeczny
(Zwiazki z innymi, wspólnotowość –

McAdams)

Beta (E i O) – rozwój osobisty
(ekspansja ja, dążenie do mocy, sprawczość

- McAdams)

Hofstee, John, Pervin, Strelau: 3 rodzaje

właściwości

Temperament -E i N,

Inteligencja-

O,

Charakter

-

C i A

1. Cechy temperamentu a cechy

osobowości w wąskim

rozumieniu (charakter)

Zakres zainteresowań (T różny od O)

Psych. Osobowości

Psych. Różnic

Indywidualnych
Właściwości

Właściwości

Wolicjon.

/

kierunkowe

stylistyczne

/

sprawnościowe

Zdolność

trwały

Temperament

Inteligencja

realizacji

stosunek -

Style poznawcze

Zdolności

zamiarów

wartości,

(Jak? W jaki

(Jak

cele motywy

sposób?)

dobrze?)

postawy

(Co i dlaczego?)

1. Cechy T a cechy O

(charakteru) – różnice

Różnice

O

T

Determinanty:

b. społeczne

-----

b. biologiczne

Czas ujawniania:

dorośli

------------

dzieci

Populacja:

ludzie

-------------

ludzie i zwierzęta

Przedmiot:

treść

-------------

forma

Centralne funkcje

ważne

-------------

nieistotne

regulacyjne (integracja

(ekspresja i

Samokontrola) modyfikacja)
Wartościowanie

ważne

---------------

nie

dotyczy

2. Cechy T a cechy O – relacje -1

Ś-T-O

T-Ś-O

T-Azs-O

O-Wsw-T

T a konformizm (WR>NR)

(uleganie, upodobnienie, odbiór i waga info od innych)

Ś-T-O:

Te same oddziaływania Ś inaczej odbierane zależnie od

T, mo-gą kształtować odmienne cechy O (WR – b. wrażliwe

na kary i BS)

T-Ś-O:

Wyznaczając odmienne reakcje T prowokuje Ś do innych

oddziaływań, które wpływają na O (częstość i siła nacisku)

u WR: Konformizm redukuje lęk – prowokują Ś do wskazówek

(cele, algorytmy) i info zwrotnych (wzmocnienia, oceny)

nacisk Ś

U NR: reaktancja, opór wobec nacisku

dawanie swobody

T a makiawelizm (r=0,56)

„Syndrom chłodu”- odporność na wpływ i nacisk Ś, brak

respektu dla potrzeb i dążeń innych, Odp. Emocjonalna,

efektywne działanie i inicjowanie sytuacji zagrożenia społ.,

manipulacja (dziel i rządź)

T-Azs-O:

Temperament wyznacza preferencje dotyczące

czynności i sytuacji, te doświadczenia wpływają na O

2. Cechy T a cechy O – relacje -2

T a poz. samoakceptacji (Ja Realne–Ja Idealne)

WR<NR

Ś-T-O

(WR – b. wrażliwe na oddział. S i kary niż NR)

– Wysokie standardy – wysokie Ja Idealne
- Porównywanie siebie z innymi, wrażliwość na

oceny (--), silniejsze RE(-), gorsze wyniki – niskie

Ja Realne

O-Wsw-T:

wymiary O poprzez swą wartość

stymulacyjną mogą wpływać na kształtowanie T
Ja idealne

Duża rozbieżność

WR

Ja realne

- unikanie wyzwań – obniżanie AK
- uwrażliwienie na sygnały niepowodzeń, kar –

wzrost R

D) Próby łączenia różnych ujęć . 1. T

sprzyja (korelacje), ale nie

determinuje O – interakcje

Korelacje: T ułatwia rozwój pewnych cech O (sprzyja,

predysponuje) – przykłady na poprzednich slajdach

Interakcje: T nie determinuje O, T- moderuje,

modyfikuje

• Znaczenie sytuacji (spostrzeganie, interpretację,

dopasowanie O-Ś)

• Kształtowanie cech O (te same Ś – różne O; różne Ś – te same

O)

• Znaczenie regulacyjne: cech O (cechy O spójne lub niespójne

z T) i spójności cech O

• Procesy regulacji, adaptacji do Ś

Badanie T jako moderatora wymaga łączenia ujęć

• dyspozycyjnego i sytuacyjnego oraz

• różnicowego i procesualngo - Czy różnice w cechach

powodują różnice w procesach i ich znaczeniu

Przykłady badań – Reaktywność ( R) a Wzór A (WZA)

- R a jakość życia i jej uwarunkowania
- Temperament a relacje „lęk - satysfakcja z pracy”

1. Interakcje: Reaktywność a

Wzór A

Wzór A – czynnik ryzyka, wymiar O: silna PO -

potrzeba osiągnięć, agresywność, presja czasu –

pośpiech, niecierpliwość, niezdolność do

relaksacji, mobilizacja, silne dążenie do kontroli

PO – zachowania silnie stymulujące (Ps=0,5)

- sytuacje silnie stymulujące (rywalizacja)

Wzór A – silnie stymulujący wymiar, równie często

u WR i NR: T nie determinuje rozwoju cech O –

cechy O mogą kształtować się niezgodnie z

możliwościami T!

U WR i NR inne są: geneza Wzoru A

struktura Wzoru A
znaczenie i konsekwencje Wzoru A

1. Interakcje: Reaktywność a

Wzór A

GENEZA WZORU A u WR (OSS) i NR (PS)

To samo Ś –różne znaczenie u WR i NR– różne O, różne Ś –te

same O

Warunek wspólny: Dostępne AMBITNE CELE (brak – Wzór

B)

WR

NR

SWOBODA: WZÓR B

WZÓR A

PRESJA Ś:

WZÓR A

opór - WZÓR B

STRUKTURA Wzoru A u WR i NR:

WR NR

PO:

zgeneralizowana

specyficzna

CELE:

bliskie

odległe

Przeszkody:

LĘK

WYZWANIE

Agresja:

zgeneralizowana

specyficzna

M zadaniowe:

<

M kontroli:

=

M (samoocena, stan):

>

1. Interakcje: Reaktywność a

Wzór A

Znaczenie:

NR i Wzór A – spójność (OPA)

WR i Wzór A – niespójność O-T,

przestymulowanie /PA>OPA

KONSEKWENCJE Wzoru A u WR i NR:

WR i Wzór A – taki układ stanowi TCR

•

Więcej i b. intensywne E-, Lęk,

•

Gorszy bilans E,

•

Głównie Emocjonalne strategie radzenia sobie,

•

Gorzej zaspokojone motywy zadaniowe, kontroli,

związane z samooceną,

•

więcej i silniejsze objawy somatyczne

Konsekwencje niedopasowania T-Ś:

•

niespójność T-O,

•

zmiany T,

•

częściej stres – niższe efekty, wyższe koszty i ryzyko

zaburzeń

1. Interakcje: Reaktywność a

jakość życia-JŻ i jej

uwarunkowania

Inny wpływ czynników Ś (zmian w ŚSp) na JŻ u WR i NR

Długość stażu - zmiany w Ś pracy: K-krótki (NMP) – D-długi staż. U:
-WR wpływa na poziom (K<D) i strukturę poznawczych ocen JŻ
-NR nie wpływa na poziom (u D tendencja do gorszej oceny

zdrowia)

Kiedy sytuacja w pracy sprzyja zaspokajaniu PS (

D-WR; K-NR

) -

silniejsze związki ocen „Praca-Życie”, a słabsze „Praca-Zdrowie”

U WR JŻ silniej zależy od czynników ŚSp (zmian) niż u

NR (3 mechanizmy: PS, wrażliwość na kary, OSS/OSF)

Nowe miejsce pracy (NMP):

WR -TCR,

NR -sprzyja OPA

WR gorsze oceny jakości życia niż NR

• Gorsze emocjonalne oceny ZDROWIA, PRACY i ŻYCIA

• Gorsze poznawcze oceny ZDROWIA

• Mniejsza SATYSFAKCJA ze składników PRACY

1. Interakcje: Reaktywność a

jakość życia-JŻ i jej

uwarunkowania

W nowym miejscu pracy (NMP) odmienny wpływ O

- niespójności Motywów i Wartości (M-W)

OSIĄGNIĘĆ

-

U NR niespójność (M>w) - najmniejsze ZzP

zgodne z ogólną tezą „niespójność M-W jest niekorzystna”

(Rogers, Sheldon)

-

U WR niespójność (m<W) - najwyższe ZzP i

oceny zdrowia

Kompensuje niespójność Ś, umożliwia dopasowanie

„Osoba-ŚSp”: Wysokie: „Wartości – Oczekiwania

Społeczne”
Niskie: „motywy – oferty zaspokojenia”

Dla JŻ WR (Orientacja na BS)
– ważniejsze dopasowanie „O-ŚSp” niż spójność M-

W

1. Interakcje i procesy:

Reaktywność a jakość życia-JŻ i

jej uwarunkowania

W NMP inne struktury jakości życia

(inna profilaktyka)

U NR słaby stres, NMP sprzyja OPA, Orientacja na SF –

KONCENTRACJA na PRACY

Oceny PRACY wpływają na oceny ŻYCIA, a te na oceny ZDROWIA
Silna stymulacja, wyzwania, zaangażowanie – NR lekceważą

sygnały z ciała, możliwe nagłe załamania zdrowia (wylew, zawał)

Wskazane: treningi uwrażliwiające, praca z ciałem

U WR przeciążenie, silniejsze E– i większe koszty -

ZDROWIE NAJWAŻNIEJSZĄ SFERĄ

Oceny ZDROWIA wpływają na oceny PRACY I ŻYCIA
Koncentracja na ZDROWIU utrudnia przystosowywanie do pracy, a

otoczenie może bagatelizować sygnały choroby -

„hipochondryk”

Wskazane: treningi antystresowe (relaksujące, strategie

zadaniowe)

Hip: Zdrowie ważną sferą JŻ w szerszym zakresie

sytuacji u WR niż NR (mała PS, wrażliwość na kary)

2. Temperament a relacje „lęk-

satysfakcja z pracy”

Badano: Lęk, OSP oraz
-Gr A (240): Neu i Eks
-Gr B (240): Re i Ak

Bottom-up:

Lęk –

informuje o zagrożeniu i
wpływa na OSP

Gr A - korelacje OSP a
- Lęk Utrwalony (Lu): -,32
- Lęk Sytuacyjny (Ls): -,18
Gr B - korelacje OSP a
- Lęk Utrwalony (Lu): -,38
- Lęk Sytuacyjny (Ls): -,23

Ls słabiej powiązany niż Lu

Top-down:

Cechy

Neu,Re

dyspozycje do

doświadczeń

Lęk U jest mediatorem

wpływu Neu na OSP

Neu ,42

Lu
-,11

-,27

(-,25)

OSP

Związek Lęku S i OSP jest

pozorny –Neu je wyznacza

Neu -,22

,48 (-,25)
LS -,07 OSP

Lęk U i Lęk S – są

mediatorami wpływu Re

na OSP

2. Temperament a relacje „lęk-

satysfakcja z pracy”

Podejście transakcyjne

- OSP zależy od interakcji:

Neu-Eks-Lu (F/1,198/=8,28 p<,01; - wyniki na wykresie
Neu-Eks-Ls (F/1,175/=3,97 p<,05;
Re-Ak-Lu (F/1,195/=7,28 p<,01;
Re-Ak-Ls (F/1,183/=4,85 p<,05; Ls i Lu –skorelowane: r = ,57

W 4-czyn ANOVA – nie ujawnia się wpływ LS (Zalewska, 2010)

2. Temperament a relacje „lęk-

satysfakcja z pracy”

Wpływ lęku (-) u M i S - struktury zharmonizowane, o

dyspozycji do E- vs E+ (kontrast: ulga-M, silny lęk-S)

Nie ujawnia się u F i Ch – struktury

niezharmonizowane,

F: słaba dyspozycja do E- i E+, lęk-sygnał wagi,

wyzwanie

Ch: silna dyspozycja do E- i E+, lęk–sygnał B- i B+ vs

ulgi

Ograniczenia różnych podejść:

Bottom-up

– „ogólna relacja”: Lęk wpływa na OSP

ujawnia się tylko u pewnych typów T – nie jest ogólna

Top-down

– „ogólna różnica”, że ludzie z wNeu

ujawniają mniejszą OSP niż z nNeu nie jest

prawdziwa w pewnych kontekstach (nE i nL: F<M, wE

i wL: S=Ch)

Transakcyjne

– bardziej kosztowne i złożone badania

- Mniej eleganckie – ograniczone prawidłowości
Pozwala bardziej precyzyjnie przewidywać SWB (w tym

OSP) wśród typów osób w różnych kontekstach

2. Temperament i lęk sytuacyjny a
zróżnicowanie ocen satysfakcji
(wariancja ocen dla 7 składników)

ZSS - dla każdej osoby wariancja
ocen dla 7 składników
Zał: E- aktywizują analityczny
tryb przetwarzania informacji

N: F(1, 190) = 3,53, p= .062

; eta

2

= 0.018 (podobnie: Nęcka, 2000)

N*LS: F(1, 190) = 4,26, p = .04

,

eta

2

= 0.022

Wpływ Neu ujawnia się, kiedy
silny LS: wN>nN,
Jeśli słaby LS - różnica ni.

Ten sam proces (silny LS w
pracy) – różne tendencje:
- nN - holistyczne przetwarzanie
- wN - analityczne przetwarzanie

2. Łączenie ujęcia różnicowego i

procesualnego w psychologii

Cel: Czy procesy wyjaśniające zachowanie zależą od

cech

Badania: podłużne, eksperymentalne + kwestionariusze

Założenia: Zachowanie zależy od cech (RI) i od sytuacji:

a) Te same sytuacje różne znaczenie zależnie od cech - inne procesy

regulacji, adaptacji do Ś, zachowania (różnicowe)

b) Dla osoby (o danych cechach) różne klasy sytuacji - inne

znaczenie: stałość koherentna Z, podpis behawioralny

(procesualne)

TMT (Eliasz)– uwzględniane cechy T, O, interakcje cech i ich

interakcje ze Ś (TxŚ: efekty, nastrój - Eysenck, OW – Gray)

Społ-pozn. teorie O pomijają RI uwarunkowane genetycznie (T i I) -

doświadczenia w Ś kształtują przekonania i oczekiwania (cechy):

poziom agresji –Mischel, LOC a syt sprawnościowe i losowe, PiS

Koncepcje inteligencji – Sternberg: jakie proc. Pozn wspólne i

którymi różnią się osoby o różnym IQ

Nęcka:

Zachowania inteligentne

zależą od stałych zasobów uwagi i

STM (IQ), od poziomu pobudzenia i rodzaju zadań.

Przykładowe pytania – W6

Wzór Zachowania A:

a) U osób NR kształtuje się pod presją otoczenia
b) U osób WR kształtuje się pod presją otoczenia
c) U wszystkich osób kształtuje się pod presją otoczenia
d) U wszystkich kształtuje się tylko w warunkach swobody

działania

Wysoka reaktywność w nowym miejscu pracy (silna

stymulacja):

a) Sprzyja uzyskiwaniu optymalnego poziomu aktywacji
b) Sprzyja wyższym ocenom jakości życia
c) Stanowi temperamentalny czynnik ryzyka i powoduje

gorsze oceny jakości życia

d) Sprzyja zaspokajaniu potrzeby stymulacji

Z badań łączących ujęcie różnicowe i procesualne wynika, że

a) Związek emocji z sądami jest podobny u wszystkich ludzi
b) Wpływ lęku na satysfakcję z pracy ujawnia się tylko u osób

o zharmonizowanych strukturach temperamentu

c) Poziom lęku nie modyfikuje satysfakcji u wszystkich osób
d) Wpływ lęku na satysfakcję z pracy ujawnia się tylko u osób

o niezharmonizowanych strukturach temperamentu