WPŁYW PAŃSTWA

WPŁYW PAŃSTWA

NA DZIAŁALNOŚĆ

NA DZIAŁALNOŚĆ

KORPORACJI

KORPORACJI

TRANSNARODOWYC

TRANSNARODOWYC

H

H

W UJĘCIU GLOBALNYM

W UJĘCIU GLOBALNYM

d

d

r Mieczysław SZOSTAK

r Mieczysław SZOSTAK

.

2

GŁÓWNE ZAGADNIENIA

1. Spory wokół istoty państwa.
2. Pojęcie ekonomicznej roli państwa.
3. Rys historyczny interwencjonizmu

ekonomicznego państwa.

4. Ewolucja stanowiska państw wobec KTN i BIZ

w okresie powojennym.

5. Przejawy restrykcyjnego stanowiska państw

wobec działalności KTN.

6. Kierunki i metody liberalizacji polityki

państw wobec

KTN i BIZ.

3

1. SPORY WOKÓŁ ISTOTY
PAŃSTWA (A)

-

Od chwili swych narodzin w zamierzchłej przeszłości aż do czasów

nam

współczesnych państwo jest przedmiotem zażartych sporów i ostrych
polemik. Te trwające od wieków dyskusje występują ze zmiennym
natężeniem, zarówno w praktyce życia politycznego i społeczno-
gospodarczego różnych krajów, jak też w teorii, tj. w światowej

literaturze

naukowej.
- Przedmiotem kontrowersji jest sama istota (czy natura) państwa,
podobnie jak: sposoby jego wewnętrznej organizacji, struktura
i kompetencje organów władzy państwowej, podział władzy (między
ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), zakres, metody i kierunki
działania państwa, jego funkcje ekonomiczne, społeczne, polityczne,
ideologiczne i inne.
- Dawniej w debacie nt. państwa uczestniczyli głównie "uczeni w

piśmie„

(filozofowie), władcy i inni wysokiej rangi politycy.

4

1. SPORY WOKÓŁ ISTOTY
PAŃSTWA (B)

- W czasach współczesnych tematyka ta przyciąga w pierwszej

kolejności

zainteresowanie przedstawicieli życia politycznego, społecznego
i gospodarczego, a także reprezentantów różnych dyscyplin naukowych:
prawa, politologii, socjologii, nauk ekonomicznych, antropologii, historii,
filozofii itp. Ale z tej racji, że współczesne państwo wpływa mniej lub
bardziej na życie każdego z nas, interesują się też tym problemem zwykli
ludzie, nie będący ani naukowcami, ani politykami, ani przedsiębiorcami.
- Państwo jest podstawowym podmiotem wewnętrznego życia

politycznego

i ekonomicznego oraz „aktorem” międzynarodowych stosunków

politycznych

i gospodarki światowej.
- Państwo pojmowane jest co najmniej dwojako: szeroko lub wąsko.
- Szeroka definicja: Państwo (lub kraj) to zorganizowana wspólnota

ludzi,

zamieszkujących terytorium zamknięte granicami zewnętrznymi.
- Innymi słowy, państwo stanowi szczególną formę organizacji życia
społeczeństwa (obywateli): terytorialną i suwerenną.
- Trójelementowa definicja państwa: 1) terytorium, 2) ludność oraz

3) suwerenna władza publiczna (polityczna).

5

1. SPORY WOKÓŁ ISTOTY
PAŃSTWA (C)

- Koncepcja suwerenności władzy państwowej (J. Bodin, XVI w.):

Państwo

sprawuje władzę najwyższą i niepodzielną na terenie własnego kraju,

zgodnie

ze swym systemem prawnym (suwerenność wewnętrzna). Natomiast
suwerenność zewnętrzna = niezależność od innych państw.
- Równość suwerennych państw, ale tylko formalnie (w sensie

prawnym),

bo praktycznie duże zróżnicowanie.
- Wąska definicja państwa sprowadza się do utożsamiania go z władzą
publiczną (polityczną), z całością organów administracji publicznej
(instytucji) lub z państwowym „aparatem przemocy”.
- Trójpodział władzy państwowej (J. Lock, Ch. Montesquieu):
ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza.
- Różne szczeble władzy: organy władzy lokalnej, regionalnej i

centralnej

(ogólnokrajowej), czasami także władzy ponadkrajowej (w skali grupy
państw, regionu ponadkrajowego lub w skali globalnej).

6

1. SPORY WOKÓŁ ISTOTY
PAŃSTWA (D)

- Z pojęciem państwa (i kraju) ściśle łączy się kategoria gospodarki
narodowej lub krajowej. Według P. Sulmickiego, ta ostatnia stanowi:
a) obszar, na którym suwerenna władza danego państwa może

kontrolować

ruch osób, rzeczy i informacji oraz zapewnia egzekwowanie prawa;
b) zamkniętą granicami politycznymi część składową (podzbiór)

gospodarki

światowej.
- Obecnie na świecie istnieje 191 państw uznanych przez ONZ za

suwerenne.

Natomiast Bank Światowy uwzględnia w swych danych listę 210 krajów
i terytoriów. Tyle samo więc mamy gospodarek krajowych.
- Poszczególne państwa i ich gospodarki narodowe są bardzo

zróżnicowane

pod względem swego potencjału i struktury, stopnia otwartości na

wymianę

zagraniczną, poziomu rozwoju, uwarunkowań społeczno-politycznych

oraz

instytucjonalnych, jak też historii, tradycji, kultury itp.

7

1. SPORY WOKÓŁ ISTOTY
PAŃSTWA (E)

- Aktywną rolę we współczesnej gospodarce światowej odgrywają także
międzypaństwowe (lub międzyrządowe) organizacje międzynarodowe,

które

zrzeszają zainteresowane państwa (rządy), np.: ONZ i organizacje

„systemu

NZ”, WTO, MFW, OECD, Unia Europejska, EFTA, NAFTA, OPEC itp.
- Ich cechą charakterystyczną jest działanie na szczeblu ponadkrajowym,
tj. w stosunkach między sąsiednimi krajami, w skali niektórych regionów
ponadkrajowych lub w skali globalnej.
- Obecnie działa ok. 6500 takich organizacji międzypaństwowych,
zróżnicowanych pod względem ich zasięgu geograficznego,

przedmiotowego

i charakteru działalności.
- Klasyfikacja organizacji międzyrządowych:
a) według zasięgu geograficznego - organizacje powszechne (lub

globalne – np. ONZ) i regionalne (lub grupowe – np. OECD);

b) według zakresu przedmiotowego – organizacje uniwersalne (ONZ)
i wyspecjalizowane (WTO);
c) według celów i charakteru działalności - ugrupowania integracyjne

(UE) i organizacje typu koordynacyjnego (OECD lub OPEC).

8

2. POJĘCIE EKONOMICZNEJ ROLI
PAŃSTWA

- Ekonomiczna rola państwa, interwencjonizm państwowy oraz
ingerencja (lub interwencja) państwa w sprawy życia gospodarczego
to pojęcia, które – wbrew opiniom niektórych autorów - należy traktować jako
pełne synonimy. Pokrywają się też one prawie całkowicie z zasięgiem
pojęciowym polityki gospodarczej (lub ekonomicznej) państwa.
- Istota interwencjonizmu ekonomicznego państwa sprowadza się
do świadomego stosowania przez władzę państwową określonego zespołu
metod i instrumentów oddziaływania na życie gospodarcze przy
wykorzystaniu dostępnych zasobów finansowych, materialnych i ludzkich.
- Terminem pokrewnym (bliskoznacznym) w stosunku do interwencjonizmu
ekonomicznego państwa jest regulacja państwowa (określenie preferowane
m. in. przez ekspertów OECD).
- Podobnie bliskoznaczny charakter posiada publiczne rządzenie lub
sprawowanie rządów (public governance). To ostatnie pojęcie robi od

pewnego

już czasu „zawrotną karierę” w teorii i praktyce, szczególnie w kontekście
postulowanej poprawy efektywności jakości działania administracji
publicznej („good governance”) oraz usprawnienia procesem globalizacji
zarządzania na szczeblu światowym („global governance”).

9

3. RYS HISTORYCZNY
INTERWENCJONIZMU
EKONOMICZNEGO PAŃSTWA

(A)

•

Bardziej lub mniej aktywne oddziaływanie przez państwo (a

zwłaszcza przez rządy poszczególnych krajów) na życie

ekonomiczno-społeczne nie jest bynajmniej nowym

zjawiskiem w dziejach gospodarczych świata, które

dostarczają licznych na to dowodów.

•

Już bowiem faraonowie w starożytnym Egipcie oraz władcy

Mezopotamii, Persji, Indii i Chin nie tylko sprawowali

naczelną władzę państwową, lecz byli też właścicielami

ziemi i systemów irygacyjnych.

•

Panujący na przełomie II-I wieku p.n.Ch. cesarz chiński Wu-

Ti założycielem państwowych firm transportowych,

górniczych, budowlanych i finansowych. Wprowadził jedną

walutę, podatki, kontrolę cen. Kazał on nawet opracować

„plan rozwoju regionów zacofanych”.

•

Własność państwową stanowiły banki w antycznych

miastach-państwach greckich, posiadłości ziemskie i

kopalnie rzymskich cesarzy oraz średniowiecznych władców

europejskich; jak też niektóre kompanie handlowe, banki,

firmy przemysłowe, pocztowe i koleje w czasach pierwszej

rewolucji przemysłowej.

10

3. RYS HISTORYCZNY
INTERWENCJONIZMU
EKONOMICZNEGO PAŃSTWA (B)

•

Ale w XIX wieku i na początku XX w. dominowały w skali

globalnej tendencje liberalizacyjne, tzn. ograniczano wówczas

interwencjonizm gospodarczy państw do niezbędnego

minimum.

•

Natomiast ingerencja państwa w sprawy gospodarczo-

społeczne uległa wyraźnemu nasileniu i osiągnęła swoje

apogeum w skali ogólnoświatowej w okresie od rewolucji

bolszewickiej w Rosji (w 1917 r.) i wielkiego kryzysu z lat 1929-

1932 w krajach Zachodu do początku lat 80-tych XX wieku.

•

W szczególności w tych krajach Europy i Azji. które po II

wojnie światowej stały się krajami socjalistycznymi tylko

dlatego, że przydzielono je do strefy wpływów politycznych

ZSRR, przesłanki ideologiczno-doktrynalne spowodowały

przeobrażenie „państwa dyktatury proletariatu" (rządzonego

przez partyjną nomenklaturę) w gigantycznego,

monopolistycznego właściciela aparatu wytwórczego, w

wyłącznego decydenta, organizatora, planistę
i kontrolera życia gospodarczego, społecznego, kulturalnego

itp.

11

3. RYS HISTORYCZNY
INTERWENCJONIZMU
EKONOMICZNEGO PAŃSTWA (C)

•

Wraz z postępem dekolonizacji w Afryce, Azji i Ameryce

Łacińskiej oraz w regionach Karaibów i Pacyfiku skokowo

wzrosła liczna niepodległych państw słabo rozwiniętych (KSR),

które szeroko stosowały różne formy interwencjonizmu

ekonomicznego, uznając państwo za główną siłę napędową

rozwoju gospodarczo-społecznego (zgodnie z koncepcją

„Developmentiste State”).

•

Trafnie rolę państwa w KSR scharakteryzował argentyński

ekonomista M. Ikonicof, który pisał: „Jeśli dla Hegla

uprzywilejowanym podmiotem historii był duch, a dla Marksa

takim podmiotem była klasa, to należy stwierdzić, że

uprzywilejowanym podmiotem historii Trzeciego Świata stało się

z pewnością państwo.”

•

Chociaż w najbardziej rozwiniętych krajach Zachodu o

gospodarce rynkowej dominował sektor prywatny, to w okresie

1944-1975 r. występowały też silne tendencje do rozszerzania

skali działania przedsiębiorstw państwowych. Podejmowano

próby planowania
(lub programowania) rozwoju. Rozszerzano funkcje opiekuńcze
i społeczne "państwa dobrobytu".

•

Dopiero w obliczu kumulacji przed 30 laty zjawisk kryzysowych
w KWR i KSR, wystąpienia objawów kryzysu w KS oraz nasilenia

się procesu globalizacji pojawiły się tendencje o kierunku

przeciwnym w stosunku do wcześniej dominujących.

12

3. RYS HISTORYCZNY
INTERWENCJONIZMU
EKONOMICZNEGO PAŃSTWA (D)

•

Najpierw w KWR i w coraz większej liczbie KSR, a później

także w KS przystąpiono do ograniczania zakresu ingerencji

typu administracyjno-biurokratycznego. Zaczęto odchodzić

od planowania i zmniejszać zasięg własności państwowej.

•

W efekcie powyższego nastąpił dość wyraźny zwrot w

kierunku liberalizacji i urynkowienia procesów

gospodarczych oraz prywatyzacji firm państwowych we

wszystkich grupach krajów współczesnego świata.

•

Jednak w dzisiejszym świecie państwo nadal pełni ważne

funkcje gospodarcze. Przy tym główne formy jego

interwencjonizmu ekonomicznego są niezwykle

zróżnicowane:
1) wszędzie państwo regulatorem (lub koordynatorem)

procesów
rozwoju gospodarczo-społecznego,
2) czasami strategiem programującym przyszły rozwój kraju,
3) nierzadko także właścicielem majątku produkcyjnego i

swoistym
przedsiębiorcą (to ostatnie zjawisko zwane ETATYZMEM).

•

Obok wpływu na wewnętrzne życie gospodarcze państwo

odgrywa aktywną rolę w międzynarodowych stosunkach

ekonomicznych poszczególnych krajów, ingerując w tę sferę

bezpośrednio lub pośrednio.

13

4. EWOLUCJA STANOWISKA PAŃSTW
WOBEC
KTN I BIZ W OKRESIE POWOJENNYM
(A)

•

Stosunek trzech głównych grup państw

współczesnego

świata do KTN i BIZ był w okresie 1944-2006 r.

bardzo

zróżnicowany

.

•

Najbardziej nieprzychylne, wręcz - prohibicyjne stanowisko

wobec przedsiębiorstw zagranicznych zajmowały

władze ZSRR

oraz pozostałych europejskich i pozaeuropejskich

krajów socjalistycznych

. Z powodów ideologicznych

znacjonalizowały one lub dokonały uspółdzielczenia całej (lub

niemal całej) własności prywatnej, zabraniając równocześnie

obcym inwestorom prowadzenia jakiejkolwiek działalności na

swym terytorium.

•

Pierwsze próby tworzenia spółek mieszanych z udziałem obcego

kapitału podjęto na Węgrzech i w Polsce dopiero w II połowie lat

70.

•

Ale szeroka liberalizacja polityki wobec KTN i napływu BIZ miała

miejsce w tej grupie krajów (pomijając Koreę Północną i Kubę)

dopiero od 1990 r. po zapoczątkowaniu przez nie głębokich

przeobrażeń systemowych, tj. przechodzenia od etatystycznej i

autarkicznej gospodarki centralnie planowanej do gospodarki

wolnorynkowej, szeroko otwartej na współpracę zagraniczną.

14

4. EWOLUCJA STANOWISKA
PAŃSTW … (B)

•

Niewątpliwie w obecnych krajach w trakcie transformacji zmiany
oddziaływania państwa na KTN i BIZ miały w powojennym okresie
charakter najbardziej radykalny: Po czterech i pół dekadach
całkowitej prohibicji i banicji zagranicznych firm nastąpił tam
„przeskok” do polityki przyciągania KTN i ostrej
międzynarodowej konkurencji o pozyskanie obcych inwestorów w
drodze przyznawania tym ostatnim różnorodnych zachęt,
preferencji i przywilejów.

•

Nawet w takich krajach wysoko rozwiniętych jak: USA, Kanada,
Szwajcaria i Australia, gdzie w całym omawianym okresie etatyzm
miał relatywnie nieduży zasięg, a miejscowy sektor prywatny
mógł się swobodnie rozwijać, utrzymywano dość długo
utrudnienia lub ograniczenia w dostępie bezpośrednich
inwestorów do szeregu dziedzin życia ekonomicznego (uznanych
za strategiczne dla gospodarki lub ważne dla bezpieczeństwa
narodowego).

•

Znacznie większe restrykcje wobec KTN występowały aż do
przełomu lat 70. i 80. w pozostałych krajach OECD: we Francji,
Austrii, we Włoszech, RFN, Irlandii i w krajach skandynawskich
(a w Japonii jeszcze dłużej).

15

4. EWOLUCJA STANOWISKA PAŃSTW …
(C)

•

Ale wraz z postępem europejskiej integracji ekonomicznej i
procesu globalizacji liberalizacja objęła także swym zasięgiem
politykę władz państwowych wszystkich KWR w odniesieniu do
BIZ i KTN, choć zmiany w tym zakresie nie były oczywiście tak
radykalne jak w KTT.

•

W okresie od połowy lat 40. do połowy lat 70. w grupie KSR
występowały dwie podgrupy państw, wykazujących zupełnie
odmienny stosunek wobec działalności KTN i napływu BIZ.

•

Władze państwowe części KSR prowadziły wówczas politykę
„zamykania drzwi” wobec KTN, ograniczając im możliwości i
swobodę ekspansji inwestycyjnej, stosując wobec nich różne
restrykcje i próbując narzucić kontrolę nad ich
funkcjonowaniem.

•

Do tej pierwszej podgrupy KSR należały przede wszystkim
kraje o tzw. socjalistycznej orientacji rozwojowej (inaczej
zwane krajami o niekapitalistycznej drodze rozwoju), m. in.:
Nikaragua, Peru, Laos, Kambodża, Birma, Indonezja, Irak,
Syria, Egipt, Libia, Algieria, Etiopia, Gwinea, Mali, Benin,
Angola i Mozambik.

16

4. EWOLUCJA STANOWISKA PAŃSTW …
(D)

•

W skład tej samej podgrupy KSR wchodziły też kraje typu

„prokapitalistycznego” o silnych tendencjach etatystycznych

(np.: Indie, Pakistan, Bangladesz, Meksyk, Brazylia,

Argentyna, Sudan, Zair), zaś w czasie „pierwszego szoku

naftowego” dołączyły do niej również politycznie

„prozachodnie” kraje członkowskie OPEC.

•

Natomiast druga podgrupa KSR prowadziła w analizowanym

okresie politykę „otwartych drzwi” wobec KTN, starając się

przyciągać zagranicznych przedsiębiorców i stymulować

napływ BIZ (nawet jeśli przedstawiciele lewicy oskarżali

rządy tych krajów o petryfikację zależności gospodarczej od

zagranicy i osłabianie suwerenności narodowej).

•

Tworzyły tę podgrupę takie kraje jak: Hongkong, Singapur,

Korea Płd, Tajwan, Filipiny, Liban, Jordania, Oman, Nepal,

Urugwaj, Kostaryka, Honduras, Senegal, Kamerun, Maroko i

szereg innych.

•

Częste zamachy stanu i przewroty rządowe w KSR sprawiały

jednak, że polityka wobec KTN była tam wyjątkowo

niestabilna, ulegając dużym zmianom i wahaniom.

17

4. EWOLUCJA STANOWISKA
PAŃSTW … (E)

•

Ale począwszy od drugiej połowy lat 70. wspomniana
polaryzacja stanowisk władz państwowych KSR wobec KTN
zaczęła stopniowo zanikać, w miarę tego jak coraz więcej
krajów ubogiego Południa rezygnowało z polityki „zamykania
drzwi” na rzecz polityki szerokiego „otwierania drzwi” dla
obcych inwestorów. Sprzyjały temu globalne tendencje do
ograniczania interwencjonizmu gospodarczego państwa
i zmiany polityki wobec KTN.

•

Z powyższego wynika, że wyraźne odchodzenie od stosowania
przez władze państwowe restrykcji wobec napływu obcego
kapitału na rzecz polityki przyciągania bezpośrednich
inwestycji zagranicznych już od ponad 20 ma charakter
zjawiska ogólnoświatowego, będąc integralną częścią procesu
powszechnej liberalizacji życia gospodarczego.

•

Zauważyć dalej warto, że prowadzona w przeszłości polityka
„zamykania drzwi” przed obcymi inwestorami odznaczała się
dość dużą skutecznością.

18

4. EWOLUCJA STANOWISKA PAŃSTW …
(F)

•

Natomiast wskutek nasilenia się konkurencji międzynarodowej
o pozyskanie BIZ podejmowane w ostatnim okresie przez

poszczególne państwa działania liberalizacyjne tracą na

znaczeniu, zaś o napływie BIZ decydują w praktyce przede

wszystkim czynniki ściśle ekonomiczne (zwłaszcza poziom

rozwoju i potencjał gospodarczy).

•

Analiza porównawcza doświadczeń praktycznych różnych

krajów w zakresie oddziaływania władz państwowych na KTN

skłania ponadto do wniosku, że zapewnienie przez państwo

właściwych ram instytucjonalno-prawnych dla funkcjonowania

gospodarki rynkowej oraz prowadzenie przejrzystej, rozsądnej i

stabilnej polityki makroekonomicznej jest nie tylko konieczne,

lecz z reguły również bardziej skutecznie przyciąga BIZ niż

samo stosowanie wobec inwestorów zagranicznych specjalnych

zachęt fiskalnych i finansowych.

•

Rację ma Dunning, twierdząc: „Polityka wobec BIZ o tyle tylko

jest efektywna, o ile skuteczna jest ogólna polityka

makroekonomiczna
i mikroekonomiczna, której ta pierwsza jest częścią składowa.”

19

4. EWOLUCJA STANOWISKA PAŃSTW …
(G)

•

Chociaż na działalność ekonomiczną KTN wywiera wpływ

zarówno stanowisko władz państwowych krajów

przyjmujących, jak też ich krajów macierzystych, to

generalnie biorąc, w praktyce znacznie silniejsze jest

oddziaływanie polityki prowadzonej przez te pierwsze w

odniesieniu do napływu BIZ niż polityki realizowanej przez te

drugie wobec odpływu BIZ.

•

Podkreślić przy tym należy, że prawie wszystkie KWR

występują dziś równocześnie w podwójnej roli, tj. jako kraje

macierzyste i przyjmujące. Natomiast rządy zdecydowanej

większości KSR i KTT koncentrują się dotąd na prowadzeniu

polityki dotyczącej napływu BIZ, tj. działają głównie jako

władze krajów przyjmujących.

•

W ostatnich latach wzrosła liczba krajów z obu wspomnianych

grup, które zaczęły już prowadzić aktywną politykę wobec

odpływu BIZ, występując w charakterze państw macierzystych

KTN. Jednak zgodzić się trzeba z opinią ekspertów UNCTAD,

że większość KSR nie osiągnęła do chwili obecnej takiego

etapu rozwoju, na którym pożądane i ekonomicznie

uzasadnione byłoby aktywne wspieranie przez państwo

zagranicznej ekspansji inwestycyjnej przedsiębiorstw

krajowych. To samo twierdzenie można odnieść do wielu KTT.

20

5. PRZEJAWY RESTRYKCYJNEGO
STANOWISKA
PAŃSTW WOBEC DZIAŁALNOŚCI KTN

5.1. NACJONALIZACJA I INNE METODY
PRZYMUSOWEGO
PRZEJMOWANIA PRZEDSIĘBIORSTW
PRYWATNYCH (A)

- Nacjonalizacja jest specyficzną metodą zmiany własności. Polega ona na
przymusowym przejęciu przez władzę państwową aktywów prywatnego
przedsiębiorstwa celem ich wykorzystania w interesie publicznym wyższego
rzędu, określonym przez interesy grupy rządzącej. Realizowana jest ona
na mocy jednostronnej decyzji centralnych organów władzy suwerennego
państwa (wyrażonej zazwyczaj w postaci specjalnego aktu prawnego) i na
zasadach przez nie ustalonych (najczęściej za odszkodowaniem). Inaczej
nazywana jest upaństwowieniem (w wąskim znaczeniu) lub etatyzacją.
- Największym relatywnie zasięgiem odznaczała się nacjonalizacja
w byłym ZSRR i pozostałych krajach socjalistycznych, gdzie w ramach
reform ustrojowych po II wojnie światowej upaństwowiono wszystkie duże
i średnie firmy prywatne ((narodowe i zagraniczne), zazwyczaj bez wypłaty
odpowiedniego odszkodowania dotychczasowym ich właścicielom.

21

5.1. NACJONALIZACJA I INNE METODY
PRZYMUSOWEGO
PRZEJMOWANIA FIRM PRYWATNYCH (B)

- Natomiast nacjonalizacja w KWR miała ograniczony zakres sektorowy
i gałęziowy, obejmując najczęściej tylko niektóre dziedziny infrastruktury,
górnictwa, przemysłu ciężkiego i sektora finansowego. Także jej zasięg
geograficznym był ograniczony, bo zdecydowały się ją przeprowadzić tylko
władze takich krajów Zachodu jak: Francja, Austria, Wielka Brytania,
Niemcy, Austria, Włochy, Belgia, Grecja i Portugalia (ta ostatnia dopiero
w połowie lat 70. po wybuchu rewolucji „czerwonych goździków”). Przy
tym dotyczyła ona głównie krajowych firm prywatnych, których
właścicielom otrzymali właściwe odszkodowania za utracony majątek.
- W KSR nacjonalizacja była dość popularną metodą przymusowego
przejmowania przez państwo własności firm zagranicznych, w szczególności
w latach 1956-1976. Z dostępnych informacji faktograficznych wynika, że
dotychczas w ponad 90 krajach należących do tej grupy miało miejsce prawie
1950 przypadków nacjonalizacji, zaś wartość całego upaństwowionego
tam majątku prywatnego można oszacować na ok. 35 mld USD.

22

5.1. NACJONALIZACJA I INNE METODY
PRZYMUSOWEGO
PRZEJMOWANIA FIRM PRYWATNYCH (C)

- Pod względem wielkości znacjonalizowanych aktywów firm prywatnych
przodowały regiony Ameryki Łacińskiej (z Karaibami włącznie) oraz Afryki
Północnej i Środkowego Wschodu (po ok. 30% całości), podczas gdy na kraje
Azji Południowej i Wschodniej przypadała ¼ upaństwowionych aktywów,
a udział krajów Afryki Subsaharyjskiej wynosił 15%.
- Z kolei pod względem częstotliwości aktów nacjonalizacji prym wiodły
zdecydowanie kraje subsaharyjskie (ponad 44% ogółu przypadków), drugie
miejsce zajmował region Azji Południowej i Wschodniej (21%), na trzeciej
pozycji plasowała się Afryka Północna ze Środkowym Wschodem (20%), a na
czwartym miejscu znajdowały się kraje Ameryki Łacińskiej (ok. 15%).
- Według obliczeń D.A. Jodice’a, największym współczynnikiem podatności
na nacjonalizację (mierzonym stosunkiem udziału określonej dziedziny
gospodarki w całości przypadków upaństwowienia do jej udziału w
skumulowanym napływie BIZ na koniec 1976 r.) odznaczały się w grupie
KSR: sektor finansowy (6,5), rolnictwo (1,48), transport (1,41), usługi
publiczne (1,27) i górnictwo nienaftowe (1,14).

23

5.1. NACJONALIZACJA I INNE METODY
PRZYMUSOWEGO
PRZEJMOWANIA FIRM PRYWATNYCH (D)

- O ile w 1975 r. fala nacjonalizacji w KSR osiągnęła swój szczyt (wg danych ONZ,
zarejestrowano tam wtedy 83 przypadki upaństwowienia zagranicznych firm), to
w 1980 r. ich liczba spadła do 5, w 1985 r. odnotowano tylko jeden taki przypadek, zaś
w ciągu kilkunastu następnych lat żaden kraj nie zdecydował się na realizację tej
kontrowersyjnej metody ograniczania zakresu sektora prywatnego. Dopiero
w ostatnim czasie lewicowi prezydenci Boliwii i Wenezueli postanowili

znacjonalizować

niektóre działające w sektorze naftowo-gazowym tych krajach filie KTN.

- Chociaż inne metody przymusowego przejmowania na rzecz państwa
aktywów KTN miały dotąd ograniczony zasięg, to na uwagę zasługują:
a) przymusowy wykup (forced sale) przez państwo całości lub części akcji,
udziałów lub majątku prywatnych firm zagranicznych („paranacjonalizacja”),
b) wywłaszczanie (ekspropriacja) prywatnych nieruchomości na cele

publiczne

(np. z powodu budowy drogi lub sieci energetycznej),
c) konfiskata prywatnego majątku (stosowana jako kara za przestępstwa),
d) czasowe zajęcie (lub sekwestracja) prywatnego mienia ruchomego,
zazwyczaj w czasie klęsk żywiołowych lub działań wojennych).

24

5.2.”UNARODOWIANIE” WŁASNOSCI

ZAGRANICZNEJ

I WSPIERANIE KRAJOWEGO SEKTORA

PRYWATNEGO

• W ramach polityki umacniania kontroli narodowej nad własną

gospodarką rządy szeregu KSR w latach 60. i 70. dość często uciekały

się do unarodowiania filii KTN, co sprowadzało się do wydawania

aktów prawnych, na mocy których dotychczasowi właściciele

zagraniczni byli zmuszeni odprzedawać swoje firmy miejscowym

przedsiębiorcom prywatnym.

• Zjawisko to nazywane też było „autochtonizacją” („indogenization”)

lub używano w tym kontekście określeń tworzonych od oficjalnych

nazw poszczególnych regionów świata lub konkretnych krajów. Wtedy

mówiło się o „afrykanizacji”, „arabizacji”, „algieryzacji”, „indonezacji”,

czy „meksykanizacji” zagranicznych firm prywatnych itp.

• W ostatnim okresie powyższą metodę przymusowego przejmowania

gospodarstw rolnych i firm przemysłowych, stanowiących własność

ludności pochodzenia europejskiego, stosowano jedynie w Zimbabwe.

• Natomiast finansowe wspieranie przez państwo rozwoju miejscowego

sektora prywatnego (a zwłaszcza drobnych i średnich przedsiębiorstw)

występuje na dość szeroką skalę w wielu krajach współczesnego

świata,
co jednak KTN traktują niekiedy jako przejaw ich dyskryminowania.

25

5. 3. WPROWADZANIE MONOPOLU

PAŃSTWOWEGO, ZAMYKANIE LUB

OGRANICZANIE DOSTĘPU KTN

DO OKREŚLONYCH DZIEDZIN GOSPODARKI

• Początkowo w okresie powojennym w wielu krajach świata został

utrzymany lub wprowadzony monopol państwowy (tj. wyłączność na

zajmowanie się przez państwo określoną działalnością gospodarczą) nie

tylko w takich tradycyjnych dziedzinach jak: produkcja zapałek

(monopol zapałczany), wyrobów alkoholowych (monopol spirytusowy),

przemysł zbrojeniowy, poczta i łączność, transport kolejowy, lotniczy i

morski, czy elektroenergetyka, lecz często też w górnictwie, hutnictwie,

w sektorze bankowo-ubezpieczeniowym, w sferze rozliczeń walutowych

z zagranicą (monopol walutowy) oraz w handlu zagranicznym.

• Szczególnie szeroko stosowano we wspomnianym okresie instytucję

monopolu państwowego w praktyce KS i KSR, co uniemożliwiało

podejmowanie działalności w tych sektorach nie tylko przez KTN, lecz

także przez krajowe firmy prywatne.

• Równocześnie rządy szeregu KSR i niektórych KWR bądź całkowicie

zamknęły, bądź poważnie ograniczyły dostęp dla inwestorów

zagranicznych do tych sektorów i gałęzi, które uznano za strategiczne

(kluczowe) z punktu widzenia suwerenności i interesów narodowych.

Ale
w ostatnich latach w ramach tendencji do liberalizacji większość krajów

zryzygnowała z utrzymywania powyższych zakazów i ograniczeń.

26

5. 4. BRAK WYMIENIALNOŚCI WALUT,

RESTRYKCJE DEWIZOWE I OGRANICZENIA W

MIĘDZYNARODOWYCH PRZEPŁYWACH

KAPITAŁÓW (A)

• Negatywny wpływ na podejmowanie przez KTN działalności we

wszystkich KS, w niemal wszystkich KSR i w większości KWR przez długi

okres wywierał brak wymienialności walut narodowych państw

przyjmujących oraz utrzymywanie przez nie poważnych restrykcji

dewizowych, co nierzadko uniemożliwiało lub utrudniało nie tylko wywóz

osiągniętych zysków oraz repatriację zainwestowanego kapitału, lecz

także transfer przychodów z tytułu wynagrodzeń zagranicznej kadry.

Ograniczenia dewizowe nie sprzyjały też podejmowaniu BIZ, realizacji transakcji

eksportowo-importowych, ani przepływom wiedzy naukowo-technicznej.

• Jak trafnie zauważa E. Pietrzak, wymienialność walut narodowych

poszczególnych krajów pozostaje w zależności odwrotnie proporcjonalnej
do ograniczeń dewizowych, które sprowadzają się do sprawowania przez

państwo kontroli nad obrotem dewizowym.

Im mniej restrykcji utrzymują

władze walutowe danego kraju, tym bardziej wymienialna jest jego waluta.

• We współczesnej praktyce międzynarodowej wyodrębnia się trzy główne

standardy (rodzaje lub etapy) wymienialności finansowej walut:

a) wymienalność zewnętrzną (external convertibility); b) wymienialność według

standardu MFW (IMF convertibility standard); c) całkowitą (lub pełną)

wymienialność (total convertibility).

27

5. 4. BRAK WYMIENIALNOŚCI WALUT ...(B)

• Wymienalność zewnętrzna polega na zapewnieniu przez władze

walutowe nierezydentom danego kraju swobody płatności z tytułu ich

transakcji bieżących z rezydentami oraz umożliwienie tym pierwszym

dokonywania wymiany miejscowej waluty pochodzącej z transakcji

bieżących na obce waluty o wyższym standardzie wymienialności

(tj.

wymienialne według zasad MFW lub w pełni wymienialne). Przykładowo 14

krajów Europy Zachodniej wprowadziło równocześnie zewnętrzną

wymienialność swych walut 28 grudnia 1958r. Natomiast w połowie lat 90.

tego rodzaju wymienialność miały waluty 20 innych krajów (przeważnie

KSR).

• Najbardziej powszechnym rodzajem jest wymienialność według

standardu MFW. Polega ona na stosowaniu przez władze walutowe

danego kraju następujących 4 wymogów, sformułowanych w art.VIII

statutu MFW:

a) rezygnacja z jakichkolwiek ograniczeń dewizowych w dziedzinie bieżących

transakcji z zagranicą (realizowanych przez nierezydentów i rezydentów);
b) nieuczestniczenie w międzyrządowych porozumieniach walutowych, które

dyskryminiowałyby pozostałe kraje;
c) stosowanie polityki jednolitego kursu walutowego;
d) obowiązek wykupu własnej waluty, pochodzącej z transakcji bieżących,

którą chcą sprzedać władze monetarne każdego innego kraju

członkowskiego MFW.

28

5. 4. BRAK WYMIENIALNOŚCI WALUT ...(C)

• Wymienalność według standardu MFW oznacza zatem swobodę

wymienialności
i brak ograniczeń dewizowych w zakresie transakcji bieżących,
zezwalając równocześnie na

zachowanie restrykcji walutowych w

dziedzinie transakcji kapitałowych

między danym krajem i zagranicą.

• Powyższy rodzaj wymienialności do końca lat 50. występował jedynie w

USA, Kanadzie i w 7 krajach Ameryki Łacińskiej.

W latach 60.

zakres tej

wymienialności trochę się rozszerzył, obejmując w sumie

34 kraje.

W

następnych dwu dekadach liczba krajów posiadających waluty

wymienialne według standardu MFW wzrosła do 66. Natomiast prawdziwy
przełom pod tym względem przyniosły

lata 1990-1996, kiedy to grupa

takich państw zwiększyła się do 128

(podwojenie w porównaniu ze

stanem w końcu lat 80.).

• Całkowita wymienialność danej waluty oznacza brak jakichkolwiek

ograniczeń dewizowych, zarówno w obrotach kapitałowych, jak też

w transakcjach bieżących oraz nieograniczoną jej zdolność do

wypełniania funkcji pieniądza w międzynarodowych stosunkach

ekonomicznych.

• W połowie 1996 r. lista państw posiadających w pełni wymienialną

walutę narodową obejmowała 44 kraje

.

W ostatnim dziesięcioleciu

powiększyła się ona o kilkanaście kolejnych państw (przy czym – jak

wiadomo - 13 krajów UE ma wspólną całkowicie wymienialną walutę, tj.

euro).

29

5. 4. BRAK WYMIENIALNOŚCI WALUT ...(D)

• Mimo ogólnej tendencji do upowszechniania wymienialności walut i

znoszenia ograniczeń dewizowych - według danych MFW - w roku 2005

z ogólnej liczby 155 krajów słabo rozwiniętych i postsocjalistycznych
połowa, tj.

78 państw utrzymywało różne formy kontroli

państwowej w dziedzinie międzynarodowych przepływów

kapitałów.

Kontrola taka sprowadza się do stosowania ograniczeń

dotyczących górnej kwoty (pułapu) tranferu kapitału, zakazów i

restrykcji sektorowych, konieczności uzyskiwania zezwoleń na operacje

kapitałowe, obowiązku notyfikowania takich transakcji itp.

• Generalną prawidłowością jest sięganie do powyższych form kontroli

przede wszystkim

przy wywozie kapitału z danego kraju

, podczas

gdy import kapitału (tj. przypływ) zazwyczaj takim restrykcjom nie

podlega.

• Kontrola w zakresie wywozu kapitałów ma największy relatywnie zakres

w Afryce (gdzie stosowało ją w 2005 r. ponad 80% ogółu krajów) i w

grupie państw postsowieckich (prawie 70%), podczas gdy w krajach Azji

i Pacyfiku oraz w państwach Ameryki Łacińskiej jej zasięg jest nieco

mniejszy (bo występuje tam w ponad połowie krajów).

• Natomiast

w grupie rozwiniętych krajów członkowskich OECD

restrykcje dotyczące wywozu kapitałów spotyka się jedynie w

10% państw

(zaliczyć do nich trzeba - według ekspertów UNCTAD - m.

in. Niemcy, Japonię, Polskę i USA).

30

5. 5. NADMIERNA BIUROKRATYZACJA I

REGULACJA PRZEZ PAŃSTWO ŻYCIA

GOSPODARCZEGO (A)

• Szeroko pojmowany interwencjonizm administracyjny polega na ustalaniu

przez przez władze państwowe ogólnych ram instytucjonalnych i zasad

prawnych prowadzenia działalności gospodarczej, na organizowaniu i

regulowaniu funkcjonowania przedsiębiorstw w drodze wydawnia ustaw,

dekretów, rozporządzeń i innych aktów legislacyjnych, które wprowadzają

określone zakazy, nakazy i zalecenia, a także w drodze stosowania

licencji, zezwoleń i koncesji na podejmowanie działalności biznesowej w

różnych dziedzinach lub na lokalizację zakładów produkcyjnych i

usługowych, poprzez stosowanie kontroli antymonopolowej i cenowej,

egzekwowanie poszanowania własności prywatnej i przestrzegania ogółu

przepisów prawnych itp.

• W realizacji tak pojmowanego interwencjonizmu administracyjnego

uczestniczą organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej

różnych szczebli (od szczebla centralnego po lokalny włącznie). Obejmuje

on nie tylko sferę wewnątrzkrajową, lecz także międzynarodowe stosunki

danego kraju (np. bilateralne umowy międzyrządowe o współpracy).

• W okresie powojennym w wielu krajach współczesnego świata, w

szczególności w byłych krajach socjalistycznych i większości KSR

interwencjonizm administracyjny państwa przybrał zbyt szeroki zakres,

powodując niepotrzebną biurokratyzację (w terminologii angielskiej:

„excessive red tape”) i nadmierną regulację działalności gospodarczej, co

wywierało negatywny wpływ na całe otoczenie biznesowe i często

odstraszało inwestorów zagranicznych.

31

5. 5. NADMIERNA BIUROKRATYZACJA I

REGULACJA PAŃSTWOWA A OTOCZENIE

BIZNESOWE (B)

• Zakres i intensywność regulacji oraz biurokratyzacji życia gospodarczego różnych

krajów regularnie od kilku już lat badają

eksperci Banku Światowego

,

wykorzystując w tym celu zestaw 10 wskaźników cząstkowych, które służą do
sporządzania rankingów poszczególnych krajów pod względem wysokości tych
wskaźników oraz do opracowywania syntetycznego wskaźnika utrudnień (lub
ułatwień) dla prowadzenia biznesu (czyli – robienia interesów). Wspomniane
wskaźniki i rankingi są rokrocznie publikowane

w raporcie „Doing Business”

.

• W powyższym raporcie uwzględnia się następujące cząstkowe wskaźniki otoczenia

biznesowego: warunki podejmowania działalności ekonomicznej (starting a
business), uzyskiwanie zezwoleń, zatrudnianie i zwalnianie pracowników,
rejestracja własności, formalności związane z zaciąganiem kredytów, ochrona
interesów inwestorów (akcjonariuszy), funkcjonowanie systemu podatkowego,
warunki realizacji transakcji eksportowo-importowych, egzekwowanie prawa
(sprawność działania sądów) oraz zamykanie działalności firm.

• Według najswieższej edycji tego raportu („Doing Business, 2006”)

15 ostatnich

miejsc

w - obejmującym 175 państw rankingu syntetycznej oceny jakości otoczenia

biznesowego - zajęły

następujące kraje

(od najgorszej pozycji poczynając):

Demokrat. Rep. Kongo (stolica - Kinszasa), Timor, Gwinea-Bissau, Czad, Republika
Kongo (Brazzaville), Erytrea, Wyspy San Tomé i Książęca, Sierra Leone, Rep.
Środkowej Afryki, Burundi, Egipt, Wenezuela, Burkina Faso, Afganistan i Dżibuti.
Przeważały więc wśród nich najbiedniejsze kraje afrykańskie.

32

5. 5. NADMIERNA BIUROKRATYZACJA I

REGULACJA PAŃSTWOWA A WOLNOŚĆ

GOSPODARCZA (C)

• Natomiast - według tego samego rankingu - najlepsze warunki do

prowadzenia biznesu istniały w 15 następujących krajach: w Singapurze,

Nowej Zelandii, USA, Kanadzie, Hongkongu, Wielkiej Brytanii, Danii,

Australii, Norwegii, Irlandii, Japonii, Islandii, Szwecji, Finlandii i Szwajcarii.

Były to zatem najbogatsze kraje OECD i dwa „azjatyckie tygrysy

gospodarcze”, gdzie regulacja i biurakratyzacja życia gospodarczego miała

najmniejszy relatywnie zakres.

• Bardzo zbliżone wyniki przyniósł sporządzony niedawno przez The Heritage

Foundation ranking 157 krajów według syntetycznego wskaźnika wolności

ekonomicznej (Index of Economic Freedom). Na liście 15 najgorszych pod

tym względem krajów (gdzie brakowało najdotkliwiej swobody dla robienia

interesów) znalazły się: Korea Północna i Kuba (poniżej 30 pkt w 100-

punktowej skali ocen), Libia, Zimbabwe, Burma, Turkmenistan, Republika

Kongo (Brazaville), Iran, Angola, Gwinea-Bissau, Czad, Burundi, Białoruś,

Wenezuela i Bangladesz (poniżej 48 punktów).

• Z kolei do czołówki światowej 15 krajów o najwyższym wskaźniku wolności

gospodarczej (między 90 i 78 pkt) należą obecnie: Hongkong, Singapur,

Australia, USA, Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Irlandia, Luksemburg,

Szwajcaria, Kanada, Chile, Estonia, Dania, Niderlandy i Islandia.

• Powyższy syntetyczny wkaźnik wolności stanowi wypadkową 10 cząstkowych

wskaźników, które obrazują (w skali 1-100 pkt) wolność biznesową,

handlową, podatkową, wolność od ingerencji państwa (tj. rządu), wolność

monetarną, inwestycyjną, finansową, własnościową, wolność od korupcji i

wolność w zakresie zatrudniania pracowników.

33

5. 5. NADMIERNA BIUROKRATYZACJA I

REGULACJA PAŃSTWOWA A RESTRYKCJE

WOBEC BIZ (D)

• Ze swej strony eksperci OED dokonali obliczeń wskaźnika restrykcji regulacji

dotyczących BIZ (OECD’s FDI Regulatory Restrictiveness Index), pod pojęciem

takich restrykcji rozumiejąc wszelkie odstępstwa od zasady narodowego

traktowania inwestorów zagranicznych. Indeks ten może osiągać wartość od 0

pkt (gdy brak jakichkolwiek restrykcji regulacyjnych) do 1 punkta (w sytuacji

całkowitego zakazu działalności obcych przedsiębiorców).

• Badaniami objęto nie tylko 29 państw członkowskich OECD (bez Słowacji), ale

także 13 krajów nieczłonkowskich, które uczestniczą w pracach Komitetu OECD

ds. Inwestycji oraz stosują instrumenty prawne OECD odnoszące się do BIZ.

• Wskaźniki cząstkowe obliczono dla 9 następujących dziedzin: usługi biznesowe,

telekomunikacja, budownictwo, handel wewnętrzny, sektor finansowy, hotele i

gastronomia, transport, elektroenergetyka i przemysł przetwórczy.

• Przeciętne dla całej grupy krajów OECD wskaźniki cząstkowe restrykcji wobec

BIZ były najwyższe w roku 2006 w elektroenergetyce (0,326 pkt), transporcie

(0,299 pkt) oraz w telekomunikacji (0,184 pkt). Natomiast najniższe wartości

osiągnęły te wskaźniki w handlu wewnętrznym i hotelarstwie z gastronomią (po

0,072 pkt), w budownictwie (0,074 pkt) oraz
w przemyśle przetwórczym (0,076 pkt).

• Podobna prawidłowość występowała w krajach nieczłonkowskich, gdzie jednak

wartość niemal wszystkich wskaźników cząstkowych była znacznie wyższa niż w

państwach członkowskich OECD (np. w przypadku elektroenergetyki wyniosła

0,536 pkt, zaś
w przemyśle przetwórczym = 0,119 pkt).

34

5. 5. NADMIERNA BIUROKRATYZACJA I

REGULACJA PAŃSTWOWA A RESTRYKCJE

WOBEC BIZ (E)

• Z kolei przeciętny dla całej grupy krajów OECD syntetyczny wskaźnik

restrykcji regulacyjnych dotyczących BIZ osiągnął w roku 2006 wartość

0,148 pkt, a w grupie krajów nieczłonkowskich równał się 0,189 pkt.

• W gronie państw członkowskich omawianej Organizacji największy

zakres restrykcji wobec obcych inwestorów utrzymywały następujące

kraje: Islandia (0,309 pkt), Australia (0,280), Meksyk (0,278), Austria

(0,242), Kanada (0,228), Grecja (0,187), Finlandia (0,180), Szwajcaria

(0,174), Nowa Zelandia (0,170), POLSKA (0,151) i Szwecja (0,147 pkt).

Oznacza to, że regulacja i biurokratyzacja życia gospodarczego była tam

najmniej przychylna wobec BIZ i KTN.

• Najniższym syntetycznym wskaźnikiem restrykcji regulacyjnych wobec

obcych inwestorów mogły pochwalić się takie kraje OECD jak: Belgia

(0,052pkt), Niemcy (0,063), Wielka Brytania (0,064), Włochy (0,073),

Niderlandy (0,074), Irlandia (0,078), Francja (0,094), Japonia (0,101),

USA (0,119) i Korea Pld (0,120 pkt).

• Spośród państw nieczłonkowskich OECD najbardziej restrykcyjną

politykę regulacji wobec BIZ prowadziły Chiny ((wskaźnik=0,405 pkt),

Indie (0,401) i Rosja (0,318), podczas gdy Łotwa odznaczała się niższym

wskaźnikiem restrykcji (0,030) niż jakikolwiek kraj członkowski OECD.

Do państw o najmniej restrykcyjnej regulacji działalności obcych

inwestorów należały też: Litwa (0,087), Chile (0,107), Izrael (0,109),

Estonia (0,127) i Rumunia (0,132 pkt).

35

5.6. KORUPCJA URZĘDNIKÓW
PAŃSTWOWYCH (A)

• Szeroko rozumiana KORUPCJA (łac.: corruptio – zepsucie, skażenie) to

wszelkie nadużycie władzy publicznej dla korzyści prywatnych lub

jeszcze szerzej – każde nadużycie stanowiska służbowego (tak w

administracji publicznej, jak i w sektorze prywatnym) w interesie

osobistym (prywatnym) funkcjonariusza czy pracownika.

• Przejawy szeroko pojętej korupcji: łapówkarstwo (przekupstwo i

sprzedajność), płatny protekcjonizm, nadużycie władzy i nadużycie

zaufania, pranie pieniędzy, oszustwa związane z przetargami

publicznymi, oszustwa podatkowe, celne, kredytowe itp.

• KORUPCJA WĄSKO POJĘTA jest równoznaczna z PRZEKUPSTWEM lub

ŁAPÓWKARSTWEM na styku: władza publiczna – sektor prywatny.

• Wąsko pojęta korupcja czynna (=przekupstwo, czy czynne

łapówkarstwo) obok korupcji biernej (=sprzedajność lub bierne

łapówkarstwo).

• Uczestnicy lub podmioty transakcji korupcji (=łapówkarstwa, czy

przekupstwa);
-- korumpujący (=przekupujący, obiecujący lub dający łapówkę),
-- korumpowany (=przekupywany, sprzedajny, biorący łapówkę,

łapówkarz).

36

5.6. KORUPCJA URZĘDNIKÓW
PAŃSTWOWYCH (B)

• Sporządzaniem rankingu poszczególnych krajów pod względem wskaźnika

postrzegania korupcji (Corruption Perception Index) zajmuje się od kilkunastu

lat Transparency International, która szereguje państwa przy pomocy 10-

punktowej skali postrzegania tego zjawiska, gdzie 10 pkt oznacza zupełny brak

korupcji i dużą przejrzystość działania urzędników państwowych, zaś 0 pkt jest

tożsame z sytuacją wszechogarniającej korupcji i braku jasnych reguł

funkcjonowania administracji publicznej.

• Według opublikowanego w 2006 r. „Indeksu Percepcji Korupcji 2005”, który

objął 158 krajów, funkcjonariusze państwa najbardziej byli skorumpowani w

następujących krajach: w Czadzie, Bangladeszu, Turkmenistanie, Burmie

(Myanmarze), Haiti, Nigerii, Gwinei Równikowej i Wybrzeżu Kości Słoniowej,

gdzie indeks ten był niższy od 2 pkt. Również w kolejnych 68 KSR i KTT

powyższy wskaźnik osiągał wartości między 2,0 i 3,0 pkt, co świadczyło o dużej

skali korupcji.

• Polska na tej liście uplasowała się na 70. pozycji z wskaźnikiem równym 3,4 pkt,

zajmując pod tym względem ostatnie miejsce wśród państw członkowskich UE.

• Natomiast najlepszym indeksem postrzegania korupcji (9,7-9,1 pkt) mogły

pochwalić się takie kraje jak: Islandia, Finlandia, Nowa Zelandia, Dania,

Singapur, Szwecja i Szwajcaria. Grupa kolejnych 8 państw miała wskaźniki

rzędu 8,9-8,2 pkt, a w 7 następnych krajach omawiany indeks kształtował się na

poziomie 7,6-7,0 pkt. Kraje te tworzyły czołówkę państw mających najmniej

skorumpowanych funkcjonariuszy administracji publicznej.

• Badania empiryczne prowadzone przez kilkunastu ekonomistów potwierdziły,

że korupcja odstrasza inwestorów zagranicznych, podczas gdy jej brak
przyciąga tych ostatnich.

37

6. KIERUNKI I METODY LIBERALIZACJI
POLITYKI
PAŃSTW WOBEC KTN I BIZ
6.1. Ograniczanie ekonomicznych funkcji
państwa i realizacja
radykalnych reform systemowo-
strukturalnych

- Od przelomu lat 80. i 90. XX wieku w skali całego świata

wyraźna tendencja

do liberalizacji życia gospodarczego

, która polega na

odwrocie od nadmiernej i mało

skutecznej ingerencji państwa

w procesy rozwoju ekonomiczno-społecznego, tj. rezygnacji

ze zbyt rozbudowanego sektora przedsiębiorstw państwowych (czyli – etatyzmu), z prób
„ręcznego sterowania” gospodarką przy pomocy metod nakazowo-administracyjnych oraz
ze scentralizowanego planowania.
- Powyższa tendencja oznacza równocześnie szeroko pojęte

urynkowienie gospodarki

, tzn.

wzrost roli rynku jako decydującego „arbitra” w kierowaniu wewnętrznymi zmianami
ekonomicznymi przy równoległym ograniczeniu funkcji regulacyjnych władz państwowych
i zwiększeniu stopnia otwartości gospodarek narodowych poszczególnych krajów na współpracę
międzynarodową (co zapewnia większą ich integrację z gospodarką światową).

- Radykalne reformy systemowo-strukturalne

, które są przeprowadzane w ramach

liberalizacji i urynkowienia procesów gospodarczych, obejmują przede wszystkim usprawnienie
Lub stworzenia ram instytucjonalnych funkcjonowania rynku, prywatyzację przedsiębiorstw
państwowych, deregulację (tj. zmniejszenie zakresu interwencjonizmu administracyjnego), jak
też

znoszenie restrykcji wobec korporacji transnarodowych i innych inwestorów

zagranicznych

.

38

6.2. Upowszechnienie wymienialności
walut
narodowych i liberalizacja polityki
dewizowej

- Jak wynika ze wcześniejszych rozważań (przedstawionych w podpunkcie 5.4),
w okresie 1990-2007 r. nastąpiło w skali globalnej (czyli - we wszystkich grupach
krajów) upowszechnienie pełnej wymienialności walut narodowych lub ich
wymienialności według standardu MFW. Towarzyszyło temu znoszenie ograniczeń
w obrotach dewizowych z zagranicą oraz - obowiązujących poprzednio - różnych
form kontroli państwowej w dziedzinie międzynarodowych przepływów kapitału
i bezpośrednich inwestycji zagranicznych.
- Jednocześnie można zauważyć, że restrykcje zostały uchylone w większym
stopniu w odniesieniu do napływu do poszczególnych krajów BIZ i pozostałych
rodzajów środków kapitałowych niż w zakresie odpływu BIZ i kapitałów w innej
postaci.
- Według danych MFW, w roku 2005 żadnych form kontroli obrotów
kapitałowych związanych z odpływem BIZ (outward FDI) nie stosowało w sumie
83 państw współczesnego świata, z czego 29 krajów wysoko rozwiniętych (ale bez

USA

i Polski), 19 państw Ameryki Łacińskiej i Karaibów, 17 krajów Azji i Pacyfiku,
12 krajów afrykańskich oraz 6 krajów postsocjalistycznych, w tym Rumunia (która
obecnie jest już członkiem UE), Chorwacja (prowadząca negocjacje akcesyjne z UE),
Bosnia-Hercegowina oraz trzy azjatyckie KTT, tj. Armenia, Gruzja i Kirgistan.

39

6.3. Kluczowa rola prywatyzacji
przedsiębiorstw
państwowych dla przyciągania BIZ

-

Prywatyzacja oznacza przejęcie przez prywatnych

przedsiębiorców (akcjonariuszy lub udziałowców) własności firm
sektora państwowego, z dzierżawą całości lub części majątku tych
firm włącznie.

- Reprywatyzacja jest specyficzną odmianą prywatyzacji, bo
polega na przekazaniu
w ręce dawnych właścicieli (lub ich spadkobierców) takiego
prywatnego majątku, który w przeszłości został im przymusowo
odebrany przez państwo lub zakupiony od nich przez
administrację publiczną.

- Z kolei dencjonalizacja stanowi jedną z form reprywatyzacji,
ponieważ sprowadza sie do ponownego przejęcia przez
prywatnych właścicieli aktywów firm poprzednio
znacjonalizowanych.

- Według szacunków OECD, w ciągu ostatniego ćwierćwiecza w
stu kilkudziesięciu krajach współczesnego świata sprywatyzowano
majątek o wartości ponad 1 bln USD,
z czego ¾ przypadało na państwa członkowskie OECD (gdzie w
latach 90. XX wieku prywatyzacja objęła głównie tzw. sieciowe
sektory infrastruktury ekonomicznej).

- Relatywnie najszerszy zasięg przybrała ta radykalna reforma
własności w krajach postsocjalistycznych, ale upowszechniła się
też w KSR (z krajami Afryki włącznie).
- W procesie prywatyzacji, w szczególności w KTT, KSR i
niektórych KWR aktywnie uczestniczyły KTN, co stało się jedną z
głównych metod ich globalnej ekspansji inwestycyjnej i przejęć
zagranicznych firm państwowych.

40

6.4.

Wspieranie spółek mieszanych i

innych metod
współpracy partnerskiej z inwestorami
zagranicznymi

-

W latach 70. i 80. rządy wielu KSR w ramach realizacji polityki

ograniczania zewnętrznej zależności ekonomicznej i poszukiwania nowych
form partnerstwa z KTN popierały tworzenie spółek mieszanych (joint
ventures) z udziałem inwestorów zagranicznych i miejscowego biznesu
prywatnego lub państwowego. Niektóre z nich, decydując się na
nacjonalizację obcej własności, preferowały częściowe upaństwowianie
aktywów zagranicznych firm, gdyż obawiały się ucieczki KTN.
- Z kolei w ostatnim czasie do powstawania spółek mieszanych - nie tylko
w KSR, ale też w KTT – nierzadko prowadzi częściowa prywatyzacja
przedsiębiorstw państwowych przy udziale obcych inwestorów. Ale prawdę
mówiąc, KTN zazwyczaj zdecydowanie wolą kontrolować w pełni własność
swoich zagranicznych filii. Stąd udział w joint ventures traktują często bądź
jako rozwiązanie przejściowe, bądź jako „zło konieczne”.
- Obok tworzenia spółek mieszanych w górnictwie KSR sporą popularność
uzyskały kontrakty w sprawie proporcjonalnego podziału produkcji między
partnerów (production sharing contracts), zaś w przemyśle przetwórczym –
porozumienia o współnej produkcji (co-production agreements), o kooperacji
przemysłowej oraz kontrakty na podwykonawstwo (sub-contracting).

41

6.5. Znaczenie przejrzystości działania
państwa
i deregulacji dla poprawy klimatu
inwestycyjnego
w krajach przyjmujących BIZ

- Według danych UNCTAD w latach 1992-2005 dało się zauważyć globalną
tendencję do wprowadzania sprzyjających dla KTN i BIZ zmian państwowych
regulacji prawnych. O ile w 1992 r. tego typu zmian dokonały 43 kraje, to w 2004 r.
grupa takich krajów zwiększyła się do 102 (osiągając swoisty rekord).
- Z kolei liczba korzystnych dla obcych inwestorów zmian regulacji, która w roku
1992 wynosiła 77, osiągnęła najwyższą wysokość w 2002 r. (234 zmiany), a w 2005 r.
kształtowała się na poziomie 164 zmian.
- Powyższa pozytywna tendencja w polityce regulacji dotyczącej KTN była
przejawem dążenia do zapewnienia większej przejrzystości i podniesienia jakości
klimatu inwestycyjnego.
- Uznając sprzyjający klimat inwestycyjny za ważny czynnik wzrostu

gospodarczego,

podnoszenia konkurencyjności międzynarodowej i zapewnienia lepszych warunków
życia ludności, Bank Światowy poświęcił temu zagadnieniu swój „World

Development

Report 2005”, opatrując go podtytułem: „A Better Investment Climate for

Everyone”.

Wynika z niego, że negatywny wpływ na ten klimat wywierają zwłaszcza: niepewność
polityczna, niestabilność makroekonomiczna i niedostateczna jakość instytucji.

42

6.6. Zawieranie dwustronnych umów
międzyrządowych
o wzajemnej ochronie i popieraniu
inwestycji

- Celem przyciągnięcia BIZ rządy krajów przyjmujących KTN zawierają coraz częściej
bilateralne umowy międzyrządowe z państwami macierzystymi, które ze swej strony są
zainteresowane zapewnieniem właściwej ochrony i poszanowania interesów inwestorów,
pochodzących z tej drugiej grupy krajów. W tym kontekście trzeba jednak zauważyć – jak to
wcześniej było już podkreślane, że podział na kraje przyjmujące i macierzyste ma charakter
bardzo umowny, bo w praktyce często te same kraje równocześnie są eksporterami
i importerami BIZ.
- Bilateralne umowy międzynarodowe w sprawie popierania i ochrony inwestycji (BITs –
Bilateral Investment Treaties) zawierają zazwyczaj uzgodnienia dotyczace zasięgu

pojęciowego

inwestycji zagranicznych, sposobów wspierania i ochrony interesów inwestorów oraz zasad

ich

traktowania, warunków wypłaty odszkodowań z tytułu nacjonalizacji lub wywłaszczenia
majątku, transferu należności oraz procedur i metod rozstrzygania sporów inwestycyjnych.
- W okresie 1995-2005 r. liczba BITs, zawieranych w skali globalnej, ulegała z roku na rok
sporym wahaniom. Według danych UNCTAD, w roku 1996 osiągnęła ona rekordową wysokość
ponad 200 porozumień, zaś w 2005 r. podpisano ok 70 nowych umów tego typu. Natomiast
skumulowana liczba BITs na koniec 2005 r. przewyższała 2500 umów. KWR były stronami
1511 BITs, zaś KSR i KTT podpisały dotąd łącznie 1878 takich umów.
- Największy odsetek ogółu zawartych do tej pory BITs (39%) przypada na stosunki między
KWR i KSR, 26% całości tych umów podpisały ze sobą KSR, 13% BITs dotyczyło relacji
KWR z KTT, 10% odnosiło się do stosunków KSR z KTT, 8% przypadało na wspólpracę
między KWR, zaś 4% obejmowało relacje wewnątrz grupy KTT.

43

6.7.

Intensyfikacja działalności promocyjnej

państw na rzecz
pozyskania obcych inwestorów i ekspansji
zagranicznej
przedsiębiorstw krajowych

-

Integralnym elementem polityki przyciągania BIZ do poszczególnych krajów

przyjmujących, a także wspierania zagranicznej ekspansji inwestycyjnej krajowych
firm jest działalność promocyjna (investment promotion), która czasami ujmowana
jest szerzej jako polityka ułatwiania działalności biznesowej (business facilitation).
- W zdecydowanej większości krajów współczesnego świata zajmują się tym
wyspecjalizowane rządowe agencje promocji inwestycji (IPAs – Investment
Promotion Agencies). Według danych UNCTAD, w roku 2006 takie agencje działały
w 114 KSR oraz niemal we wszystkich KTT i KWR.
- Do najskuteczniej działających IPAs zalicza się: Czech Invest, Invest in Danmark,
Invest Hong Kong, Netherlands Foreign Investment Agency, EDB Singapore, Invest
in Sweden oraz China Investment Promotion Agency.
- Głównym celem działania agencji promocji inwestycji zagranicznych jest
przyciąganie, wspieranie i kompleksowa obsługa inwestorów pochodzenia
zagranicznego (najlepiej zgodnie z formułą „jednego okienka”, tj. one-stop-shop).
Obejmuje to aktywne poszukiwanie potencjalnych inwestorów, ich obsługę w fazie
przedinwestycyjnej, oferowanie zachęt inwestycyjnych i uczestniczenie w ich
przyznawaniu, obsługę poinwestycyjną, a także budowę wizerunku medialnego
Określonego kraju jako atrakcyjnego miejsca do podejmowania BIZ.

44

6.8. Kontrowersje wokół oddziaływania
zachęt
podatkowych i finansowych na
przypływ BIZ (A)

- Zwolnienia, ulgi i preferencje podatkowe dla inwestorów są w praktyce
szeroko wykorzystywane przez władze państw przyjmujących celem
przyciągania KTN i innych obcych firm. Dotyczą nie tylko podatku
dochodowego płaconego przez przedsiębiorstwa (CIT), ale także innych
podatków (np. PIT,VAT, akcyzy, podatku od nieruchomości i pozostałych
podatków lokalnych).
- Ale często prowadzi to do szkodliwej konkurencji podatkowej, która
w ostatnich latach nasiliła się – przykładowo - między nowymi i starymi
krajami członkowskimi UE oraz między samymi krajami Europy Środkowej.
- Eksperci OECD opowiadają się za tym, żeby unikać takiej szkodliwej
konkurencji podatkowej. Jeśli - mimo wszystko - dany kraj chce posłużyć się
podatkami jako narzędziem pobudzania przedsiębiorczości, to lepiej, aby
generalnie obniżył stawki podatków, zlikwidował tzw. klin podatkowy i
zapewnił większą przejrzystość działania „fiskusa”, zamiast udzielać w trybie
uznaniowym zwolnień, preferencji i ulg poszczególnym inwestorom (co m. in.
może sprzyjać korupcji urzędników administracji podatkowej).

45

6.8. Kontrowersje wokół oddziaływania
zachęt... (B)

- Relatywnie wysokie stawki podatków - przy braku jasnych zasad polityki fiskalnej –
są jednym z istotnych powodów uciekania się przez część inwestorów zagranicznych
do stosowania cen transferowych (transfer pricing). Zjawisko to polega na
„przerzucaniu dochodów” osiąganych przez jednego podatnika (tj. przez działającą w
danym kraju filię lub firmę macierzystą KTN) na innego podatnika w ramach
wymiany wewnątrzkorporacyjnej poprzez odpowiednie kształtowanie cen za
sprzedawane towary lub za świadczone usługi. W efekcie następuje sztuczne zawyżanie
kosztów produkcji i/lub zaniżanie zysków. Wprawdzie służby skarbowe poszczególnych
krajów starają sie zapobiegać powyższym praktykom KTN, lecz zazwyczaj sprawia to
im sporo trudności.
- W zwalczaniu szkodliwej konkurencji podatkowej i ograniczaniu „transfer pricing-u”
pomocna jest międzynarodowa wspólpraca administracji podatkowej różnych krajów,
a w szczególności zawieranie bilateralnych umów międzyrządowych o unikaniu
podwójnego opodatkowania (DDTs - Double Taxation Treaties). Skumulowana liczba
takich umów, zawartych w skali globalnej – według stanu na koniec 2005 r., wyniosła
blisko 2800. Państwami-stronami DDTs było 2111 KWR i 1604 KSR.
- Najwięcej, bo 38% ogółu takich umów dotyczyło stosunków KWR z KSR, 27%
odnosiło się do wspólpracy podatkowej między samymi KWR, 14% umów obejmowało
relacje wewnątrz grupy KSR, a 12% całości podpisanych umów dotyczyło

współpracy służb skarbowych KWR i KTT.

46

6.8. Kontrowersje wokół oddziaływania
zachęt... (C)

- Oprócz stosowania zachęt podatkowych rządy różnych krajów udzielają też
subsydiów państwowych dla inwestorów zagranicznych na tworzenie miejsc pracy
i dokształcanie pracowników (w ramach aktywnej polityki wzrostu zatrudnienia
i realizacji programów walki z bezrobociem).
- Celem przyciągnięcia obcych inwestorów władze państwowe szczebla centralnego
lub regionalnego wykorzystują ponadto finansową pomoc publiczną (subsydia
i granty) przy budowie niezbędnej dla uruchomienia projektów rozwojowych
infrastruktury drogowej, telekomunikacyjnej, energetycznej i wodno-kanalizacyjnej.
Udzielają wsparcia w zakresie finansowania prac badawczo-rozwojowych i stosują
kredytowe oraz ubezpieczeniowe instrumenty popierania eksportu dokonywanego
przez przedsiębiorstwa z udziałem obcego kapitału.
- W wielu krajach powyższe zachęty podatkowe i finansowe dla inwestorów
zagranicznych udzielane są jednak nie w skali całej gospodarki narodowej, lecz
jedynie w specjalnych strefach ekonomicznych (SSE).
- Ale stosowanie zachęt podatkowych i finansowych dla inwestorów wzbudza ciągle
spore kontrowersje ekonomiczne, społeczne i polityczne, bo w praktyce oznacza lepsze
traktowanie potężnych KTN niż drobnych i średnich przedsiębiorstw krajowych,
prowadząc do dyskryminowania tych ostatnich i podważania zasad wolnej
konkurencji rynkowej. Dlatego też podatnicy i politycy szeregu krajów protestują
przeciwko dofinansowaniu z „ich kieszeni” zagranicznych firm, uznając, że te ostatnie
same powinny zapewnić opłacalność własnej działalności biznesowej.