Środowisko lokalne

jako podmiot życia społecznego

Marek Sass

Plan wykładu:

1. Środowisko – wprowadzenie do

problematyki

2. Środowisko lokalne

3. Tożsamość

4. Środowisko lokalne – podmiot życia

społecznego, w praktyce badawczej, na
przykładzie społeczności wsi Klonowo

1. Środowisko

Ryszard Wroczyński mianem środowiska określał
składniki struktury otaczające osobnika, które
działają jako zespół bodźców i wywołują określone
reakcje psychiczne.

Wcześniej Helena Radlińska, określiła, iż
środowisko to „zespół warunków, wśród których
bytuje jednostka i czynników kształtujących jej
osobowość, oddziałujących stale lub przez dłuższy
czas.”

Konsekwencje takiego rozumienia środowiska:

1. Środowisko jest strukturą zewnętrzną wobec
jednostki. Wewnętrzne struktury, ukształtowane w
określonym zakresie przez środowisko zewnętrzne
pełnią

rolę

filtra,

układu

przetwarzania

i

porządkowania wpływów i bodźców rozwojowych
zewnętrznych.

2. Środowisko jest postrzegane i odbierane
indywidualnie,

stąd

indywidualistyczna

koncepcja środowiska. Środowisko jest zawsze
czyimś środowiskiem, mimo prób obiektywizowania
i pomiaru znaczenia oddziaływań środowiskowych.

3. Siła bodźców środowiskowych, częstotliwość
ich pojawiania się nie stanowią faktów
obiektywnych i izolowanych, lecz muszą być
postrzegane wraz z układem odniesienia, którym
są zewnętrzne struktury postrzegania i akceptacji
tkwiącej w jednostce.

4. Środowisko współtworzą różne systemy
wpływów

zewnętrznych

zamierzonych

i

niezamierzonych, dzięki którym człowiek rozwija
się i kształtuje swoją osobowość, doskonali swój
system współdziałania z otoczeniem.

5.

Środowisko

w

koncepcjach

pedagogiki

społecznej musi być postrzegane jako struktura
dynamiczna,

historycznie

zmienna,

o

zróżnicowanej i zmiennej sile oddziaływania.

6. W istocie wychowawczego pojmowania
środowiska przez pedagogikę społeczną leży
symetryczność oddziaływań wychowawczych i
zadań twórczych środowiska na jednostkę i
jednostki na środowisko.

Jednym z paradygmatów etycznych pedagogiki
społecznej sformułowanym przez H. Radlińską
jest nakaz przetwarzania środowiska własnymi
siłami w imię ideałów.

2. Środowisko lokalne

Pojęcie środowiska lokalnego w pedagogice
społecznej wywodzi swoją genezę, zakres i
znaczenie z typologii zbiorowości społecznych
Ferdynanda Tönniesa – Gemeinschaft
(wspólnota) i Gesellschaft (stowarzyszenie) oraz
Roberta MacIvera - community (wspólnota) i
association (stowarzyszenie). Dla obu
socjologów kryterium podziału był sposób
powstania i typ stosunków społecznych
wiążących członków zbiorowości

MacIver: „Rodzimy się we wspólnotach, lecz
tworzymy stowarzyszenia i wstępujemy do
stowarzyszeń.”

Definicje środowiska lokalnego:

Wincenty Okoń środowiskiem lokalnym nazywa
„układ wytworzony przez ludzi bądź przez
przyrodę obiektów, stanowiących podstawowe
środowisko życia dzieci, młodzieży i dorosłych.”

Tadeusz Pilch, jako jedną z możliwych definicji
środowiska lokalnego proponuje: „Środowisko
lokalne to gromada ludzi zamieszkujących
ograniczone i względnie izolowane terytorium,
posiadających i ceniących wspólną tradycję
wartości i symbole, instytucje usługowe i
kulturowe, świadomych jedności, odrębności i
gotowości do wspólnotowego działania, żyjących
w poczuciu przynależności i wewnętrznego
bezpieczeństwa.”

Irena Lepalczyk i Ewa Marynowicz – Hetka
środowisko lokalne określają jako „teren
przestrzennie wydzielony, w którego skład
wchodzą, prócz mieszkań, wszelkie urządzenia
usługowe, socjalne i kulturalne, uzależnione od
potrzeb i struktury społeczno – demograficznej
mieszkańców.”

Mikołaj Winiarski wyróżnił pięć rodzajów celów i
zadań, które stoją przed środowiskiem lokalnym: „
1) przybliżanie i internalizacja wartości
humanistycznych – uniwersalnych,
chrześcijańskich, a także narodowych i
regionalnych, urzeczywistniania ich w codziennym
funkcjonowaniu wszystkich generacji społeczności
lokalnej; kreowania lokalnych wartości mając na
względzie dobro wspólne; 2) optymalne
zaspokajanie potrzeb podstawowych i wyższych
(społeczno – kulturalnych) wszystkich generacji; 3)
tworzenie sprzyjających warunków dzieciom,
młodzieży i dorosłym do uprawiania i rozwijania
aktywności intelektualnej, kreatywnej,
rekreacyjnej i pomocowej (wspierającej),
opiekuńczej i organizatorskiej; 4) wspieranie i
wzmacnianie rodziny jako środowiska społeczno –
wychowawczego; 5) przekształcenie, modernizację
lokalnego środowiska wychowawczego.”

3. Tożsamość

Florian Znaniecki tożsamość ukazywał jako
rzeczywistość istniejącą w świadomości ludzi,
którzy w niej uczestnicząc i tworząc ją poznają
siebie oraz własne możliwości w środowisku, w
którym żyją. W jego pojęciu zasadniczą rolę w
kształtowaniu

tożsamości

odgrywa

biografia

jednostki

(osoby

społecznej).

Współcześnie Jerzy Nikitorowicz tożsamość
określa

„jako

spotkanie

teraźniejszości

z

przeszłością i antycypowaną przyszłością.” Dodaje,
iż poznanie samego siebie jest niezbędne, gdyż
(poprzez

samopoznanie)

stwarza

możliwość

zrozumienia innych, co daje szansę integracji
międzykulturowej.

Peter Burke rozważając zagadnienie tożsamości
zwraca uwagę, iż na jej kształtowanie istotny
wpływ

wywierają

wspomnienia,

wyobraźnia,

symbole oraz język.

Tożsamość - typologia zaproponowana przez R.
Robbinsa i Z. Bokszańskiego: model zdrowia
tożsamości, interakcyjny, światopoglądowy,
egologiczny.

Model zdrowia, to inaczej poszukiwanie
antidotum na niedopasowanie jednostki do
otaczającego ją świata.

W modelu interakcyjnym autoidentyfikacja
społeczna przebiega za pośrednictwem zasobów
symbolicznych, dostępnych w ramach danej
kultury, w tym przede wszystkim języka.

Model światopoglądowy polega na szukaniu
tożsamości w ramach psychospołecznej sytuacji
ludzi we współczesnym świecie i panujących w
nim stylach życia, normach postępowania i
wzorcach.

Model egologiczny uczynił jednostkę, a
szczególnie jej świadomość, kategorią badawczą.

Bronisław Misztal: „Tożsamość, jak kotwica,
solidnie sporządzona i starannie zarzucona,
usytuuje każdy poznający podmiot, ustabilizuje
go i określi jego położenie w społeczeństwie
przy pomocy szeregu stałych parametrów,
dzięki czemu poczucie pewności i ufności
zwyciężają nad poczuciem zagrożenia i ryzyka

Przynależność jednostki do rozmaitych wspólnot
istniejących w środowisku lokalnym stanowi o
kształtowaniu obrazu tożsamości indywidualnej.
„Przez tę przynależność, stwierdza Romuald
Piekarski, rozumiem gotowość wznoszenia się
ponad sferę wyznaczoną przez osobiste i grupowe
interesy, ponad aspiracje odnoszące się do dóbr
zewnętrznych, materialnych, instrumentalnych.”

John C. Turner: „Tożsamość społeczna, zdaje się
być „włączana” w niektórych sytuacjach, dzieje
się to jednak w sposób którego do końca nie
rozumiemy. W toku funkcjonowania tożsamość
społeczna „spostrzega” i „interpretuje” bodźce
społeczne oraz dostarcza podstawy regulacji
zachowania. (...) Innymi słowy – przypuszczamy,
iż tożsamość społeczna jest mechanizmem
poznawczym, umożliwiającym zachowanie
grupowe.”

Kryzys tożsamości (P. Burke):

a) „w momencie załamania się systemu
dopasowywania przez wypadki zewnętrzne,
których osoba nie może zidentyfikować za pomocą
posiadanych zasobów kulturowych, wobec których
nie może podjąć skutecznego działania”; b) „w
wyniku sprzeczności między dwiema lub więcej
tożsamościami, które pojawiają się w różnych
kontekstach społecznych jako odrębne poziomy
identyfikowania, do czego może dojść w przypadku
dynamicznie zmieniających się kontekstów
tożsamościowych;” c) „przy zbyt silnej, zwartej
identyfikacji i braku sygnałów zewnętrznych,
umożliwiających jej uaktywnianie, z czym możemy
mieć do czynienia w sytuacji nieadekwatności
opartego na tożsamości działania, a jednocześnie
braku sygnałów zewnętrznych, które to
postępowanie pomogłoby zmodyfikować”; d) „przy
zbyt słabej identyfikacji, która umożliwia proces
dopasowywania sygnałów płynących z zewnątrz.”

Więzi społeczne tkwią u podstaw istnienia grupy
społecznej (wspólnoty) jaką jest rodzina czy też
społeczność lokalna. Stanisław Ossowski zwracał
uwagę, iż więź społeczna to system postaw
społecznych wspólnych poszczególnym członkom
danej zbiorowości, charakteryzujący ich stosunek
do innych członków jak i całego społeczeństwa.
Jego istotnym elementem jest „identyfikacja”
rozumiana jako „przekonanie o przynależności”.
Jeżeli przybiera ona formę „aprobującej
świadomości uczestnictwa” to prowadzi do
wspólności celów, norm, sposobu patrzenia oraz
pozytywnego zainteresowania losem innych
członków grupy.

Współcześnie, Stanisław Kawula, rozpatrując
zjawisko więzi społecznych postrzega je jako
odzwierciedlenie dwoistego, obiektywno –
subiektywnego, charakteru relacji
międzyludzkich. Przychyla się do definicji
mówiącej, iż więzi społeczne są zorganizowanym
systemem stosunków, instytucji, środków
kontroli społecznej skupiającej jednostki,
podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości
w całość zdolną do trwania i rozwoju

St. Kawula rozróżnia kilka typów więzi
społecznych: strukturalno – przedmiotową
(stosunki i kontakty między członkami,
pokoleniami i w ramach pokoleń, które powstają ze
względu na pełnione role i zadania przez
poszczególne osoby i pokolenia), osobową
(kontakty między osobami i pokoleniami oparte na
sferze poznawczej oraz emocjonalnej), kulturową
(relacje oparte na postawie zgodności bądź
niezgodności wobec tych samych norm, wartości,
wzorów zachowań, tradycji, zdarzeń, wytworów
kulturowych w danej rodzinie lub społeczności
lokalnej).

Działania skierowane na budowanie tożsamości,
której podstawę stanowi dziedzictwo kulturowe
regionu mogą być realizowane także poprzez
model

„sieci

społecznej”.

Pojęcie

to

spopularyzował John Barnes, który analizował
życie społeczności lokalnej norweskiej osady
rybackiej. Na gruncie pedagogiki społecznej tej
kategorii odpowiada pojęcie „więzi społecznej”,
a także „wsparcia społecznego”. Odwołują się
one do potencjału społecznego tkwiącego w
środowisku lokalnym, czyli „sił społecznych”
definiowanych już przez H. Radlińską.

Pojęcie „wsparcia społecznego” na gruncie
pedagogiki społecznej jako pierwszy zdefiniował
m. in. St. Kawula. Łączy je z ideą wspólnoty,
małej ojczyzny, podmiotowości człowieka w
świecie. Stąd odgrywa ono fundamentalną rolę
w budowaniu i kształtowaniu tożsamości
lokalnej (regionalnej) jednostki jak i
określonych zbiorowości.

Wsparcie to St. Kawula, ujmuje w czterech
płaszczyznach: emocjonalnej, wartościującej,
instrumentalnej i duchowej.

Musi ono funkcjonować w czterech podstawowych
układach ludzkiego życia: człowiek – człowiek;
człowiek – grupa; człowiek – instytucje; człowiek –
szersze układy.

4. Środowisko lokalne – podmiot życia

społecznego,

w praktyce badawczej,

na przykładzie społeczności wsi Klonowo