Język w zachowaniach

społecznych

Dr Jolanta Panasiuk

Wykład 1.

Pojęcie mowy

Pojęcie mowy

• Mowa – zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje

człowiek poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację

innym uczestnikom życia społecznego (Grabias 2001, s. 11).

• Mowa = zachowanie językowe

– Zachowania dokonujące się w tzw. mowie wewnętrznej

(cerebracja), których wynikiem jest pozbawiony postaci

dźwiękowej tekst pomyślany.

– Zachowania te mogą być:

• poznawczymi procesami akomunikacyjnymi, organizującymi w umyśle

mówiącego tylko wiedzę o rzeczywistości;

• procesami quasi-komunikiacyjnymi, organizującymi wiedzę z zamiarem

jej przekazania.

– Zachowania dokonujące się w mowie zewnętrznej (komunikacja

językowa, interakcja językowa), których wynikiem jest tekst

zorganizowany w postać dźwiękową, wtórnie graficzną lub

gestową), umożliwiający porozumiewanie się w grupie społecznej.

– Mowa realizuje się jednocześnie w trzech sferach rzeczywistości:

• w sferze zjawisk biologicznych

• w sferze zjawisk psychicznych

• w sferze zjawisk społecznych

Funkcje mowy

– Czynności poznawcze człowieka, które dokonują się za

pomocą języka i tylko za pomocą języka, a ich wynikiem

jest zorganizowana pojęciowo wiedza tkwiąca w umyśle i

będąca reprezentacją rzeczywistości.

– Językowe czynności komunikacyjne, które ujawniają

się na tle spójnych z nimi achowań mimicznych i

gestowych, stanowiących tzw. parajęzykowe kody mowy.

– Czynności spocjalizacyjne i grupotwórcze, kiedy

człowiek - poznając rzeczywistość i porozumiewając się z

innymi członkami grupy społecznej - podlega procesowi

socjalizacji i zdobywa wiedzę o grupie, w obrębie której

pozostaje, następnie o innych grupach i regułach w nich

obowiązujących.

Język w poznaniu

rzeczywistości

• „Językowa wykładnia świata poprzedza zawsze wszelką myśl i

wszelkie poznanie. Ucząc się jej wychowujemy się w świecie

zarazem.” – H. G. Gadamer

• Język jest formą myślenia, w związku z tym język porządkuje

rzeczywistość w umysłach ludzi i narzuca jednostkom sposoby

interpretowania jej zjawisk. Język tworzy rzeczywistość. Świat

rzeczy i świat przeżyć jest człowiekowi dostępny tylko poprzez

językowe struktury poznawcze. Człowiek źyje w świecie

tworzonym przez te struktury. – Teza Herdera-Humboldta.

• „Widzimy, słyszymy i doznajemy tak właśnie a nie inaczej,

ponieważ nawyki językowe naszej społeczności z góry zakładają

dokonywanie określonych wyborów i interpretacji” [...] „Przyrodę,

którajawi się nam jako kalejdoskopowy strumień wrażeń

rozkładamy na części zgodnie z wytycznymi, jakie nam kreśli nasz

rodzinny język” – teza Sapira-Whorfa.

Język w poznaniu

rzeczywistości

• „...wszystkie sądy, które przyjmujemy i które tworzą

cały nasz obraz świata, nie są jeszcze jednoznacznie

wyznaczone przez dane doświadczenia, lecz zależą od

aparatury pojęciowej, przy pomocy której

odwzorowujemy nasze doświadczenia. Możemy jednak

wybrać taką lub inną aparaturę pojęciową, przez co

zmieni się nasz obraz świata” – K. Ajdukiewicz

• „Nic nie jest takie samo” – każdy ma własny,

niepowtarzalny układ pojęć, który po swojemu

projektuje zjawiska rzeczywistości w umyśle. Dzieje

się tak dlatego, ponieważ zmysły i mózg każdego

człowieka funkcjonują w sobie właściwy sposób i

budują indywidualne, nie dające się do końca

porównać doświadczenia – A. Korzybski

Język w poznaniu

rzeczywistości

•

Stopień opanowania języka stwarza jednostce lepsze

lub gorsze możliwości poznania świata.

•

Największe możliwości poznawcze iesie ze sobą język

etniczny, opanowany we właściwy sposób w

właściwym , naturalnym dla wieku dziecięcego, okresie

rozwoju.

•

Brak języka etnicznego (lub jakiegokolwiek języka)

skazuje człowieka na namiastkową, w dużej części

biologiczną, orientację w rzeczywistości i pozostawia

człowieka w jego własnym wyizolowanym świecie.

•

Kod zastępczy budowany w umyśle ludzkim stwarza

swoisty obraz świata, odbiegający od obrazu

kreowanego poprzez język etniczny. Różne w swej

strukturze języki budują odmienne obrazy świata.

Rozwój poznawczy a

językowy

B. Bernsteina

Cechy

kodu

ograniczonego

Cechy

kodu rozwiniętego

Ujmowanie wydarzeń w sposób

konkretny

Ujmowanie wydarzeń na różnych

poziomach abstrakcji

Częste stosowanie sygnałów

niewerbalnych

Stosowanie subtelnych rozróżnień

słownych

Przekonanie o oczywistej

słuszności swoich poglądów, o

posiadaniu recepty na prawdę

Przekonanie o względności

własnych poglądów i

przyznawanie prawa innym do

innego spojrzenia

Trudności w operowaniu

materiałem abstrakcyjnym

Łatwość operowania materiałem
abstrakcyjnym

Ujmowanie wydarzeń w

perspektywie teraźniejszości,

nieumiejętność odraczania

gratyfikacji

Ujmowanie wydarzeń w odległej

perspektywie czasowej, duża

zdolność odraczania gratyfikacji

Biologiczne postawy mowy

• Sfera biologiczno – fizyczna dotyczy działania aparatu nadawczego

( oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego) oraz odbiorczego ( narządu

słuchu) uwarunkowanych pracą ośrodków mózgowych.

• Korowe struktury nerwowe sterujące czynnościami mowy tworzą tzw. „obszar

mowy” zlokalizowany w środkowej części półkuli dominującej dla mowy.

• Obserwacje kliniczne, dane neurologiczne i badania eksperymentalne

wskazują na znaczne zróżnicowanie funkcjonalne poszczególnych okolic w

obrębie obszaru mowy.

• Według A. Łurii dla prawidłowego przebiegu zachowań językowych człowieka

niezbędne jest prawidłowe funkcjonowanie następujących ogniw układu:

– gnozji somestetycznej

– syntezy sekwencyjnej

– mowy wewnętrznej

– słuchu fonematycznego
– pamięci słuchowo- werbalnej
– syntezy symultatywnej.

• Czynności mowy, takie jak nazywanie, powtarzanie, rozumienie, mowa

opowieściowa, czytanie pisanie, kalkulia itd. przebiegają prawidłowo dzięki

wytworzeniu się w doświadczeniu osobniczym dynamicznego układu

funkcjonalnego dla każdej z tych czynności.

Dynamiczny łańcuch mowy

• 1. gnozja somestetyczna, czyli czucie ułożenia poszczególnych

części aparatu artykulacyjnego, oparta jest na przetwarzaniu zwrotnej

informacji czuciowej, wytwarzanej podczas wypowiadania tekstu, w

korowych okolicach wieczka ciemieniowego półkuli dominującej;

• 2. synteza sekwencyjna, czyli organizacja w czasie ruchów aparatu

artykulacyjnego, która warunkuje płynne wypowiadanie słów i zdań, jej

organizację reguluje okolica Broca, leżąca w dolnej części okolicy

przedruchowej półkuli dominującej;

• 3. mowa wewnętrzna, czynnik najmniej rozpoznany, związany ze

zdolnością do programowania rozwiniętych wypowiedzi i przypisany

strukturom płata czołowego dominującej półkuli mózgu, położonym do

przodu od okolicy Broca;

• 4. słuch fonematyczny, czyli zdolność różnicowania cech

diakrytycznych dźwięków mowy zgodnie z zasadami systemu

fonologicznego, która jest realizowana przez okolicę Wernickego,

zlokalizowaną w tylnej części górnego zawoju skroniowego

dominującej półkuli mózgu;

• 5. słuchowa pamięć słowna, czyli zdolność utrzymywania w pamięci

usłyszanych słów i zdań, związana jest z funkcjonowaniem tylnej

części płata skroniowego, leżącej poniżej okolicy Wernickego;

• 6. synteza symultatywna, czyli jednoczesna analiza napływającej

informacji językowej pod względem logiczno-gramatyczno-

semantycznym, realizowana przez okolice kory mózgowej leżące na

pograniczu płatów: ciemieniowego, potylicznego i skroniowego półkuli

dominującej [Łuria 1967].

Etapy generowania tekstu

• W zaproponowanym przez J. Lavera [1977]

sekwencyjnym modelu generowania tekstu znalazły

się następujące etapy tej czynności:

– 1. ETAP IDEACJI, na którym następuje uświadomienie treści

komunikatu, który nadawca chce przekazać;

– 2. ETAP PLANOWANIA JĘZYKOWEGO, dotyczy wyboru i

odpowiedniego ustrukturalizowania elementów tworzących

wypowiedź;

– 3. ETAP REGULACJI MOTORYCZNEJ, dokonuje się wówczas

przekształcenie programu językowego w sekwencję

bodźców ruchowych, idących do odpowiednich mięśni

aparatu mowy;

– 4. ETAP WYKONAWCZY, który dotyczy ruchów aparatu

oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego;

– 5. ETAP KONTROLI FORMOWANIA WYPOWIEDZI, dokonuje się

poprzez ocenę przebiegu wszystkich poprzednich etapów.

Psychiczne postawy mowy

• Sfera psychiczna zachowań językowych

wiąże się – jak twierdził Chomsky – z
funkcjonowaniem w umyśle
abstrakcyjnego systemu znaków i reguł
gramatycznych pozwalających ze znaków
prostych budować znaki złożone.

• Wiedza o ich użyciu nie musi być przez

jednostkę uświadamiana.

• W lingwistyce wiedza ta odpowiada

kompetencji językowej.

Psychiczne podstawy mowy -

teoria N. Chomsky’ego

• Według N. Chomsky’ego [1968] za każdą

wypowiedzią językową stoi dana

człowiekowi intuicyjnie, wrodzona teoria

gramatyki, która istnieje m.in. dzięki

ludzkim właściwościom neurofizjologicznym.

• Zdolności językowe aktualizują się w

wypowiedzi, którą poprzedza niezwykle

złożony proces planowania zarówno jej

sensu jak i struktury gramatycznej.

• Nie musi być to działanie przez człowieka

uświadomione.

Teoria N. Chomsky,ego

Opozycja: kompetencja - performancja

• kompetencja językowa  reguły

gramatyki; nieuświadomiona zdolność
generowania zdań, parafrazowania ich,
odróżnienia poprawnych od błędnych

• performancja  wykorzystanie

kompetencji w konkretnym akcie
mówienia; zależy od różnych
czynników i kompetencji, ale i stanu
psychicznego, zdrowia.

Komponenty kompetencji

językowej wg N.

Chomsky,ego

• Kreatywność = zdolność do tworzenia

nieskończonego zbioru zdań ze skończonego

zbioru elementów językowych oraz umiejętność

tworzenia nowych zdań spójnych z sytuacjami

nowymi dla mówiącego.

• Gramatyczność = ujawniająca się w procesie

budowania zdań poprawność formalna

(wynikająca ze znajomości syntaktycznych

reguł leksykotaktycznych, mówiących o

zdolności łączenia wyrazów ze sobą).

• Akceptabilność = zdolność rodzimego

użytkownika języka do uznawania wypowiedzi

za poprawną, tj. zgodną z obowiązującą normą.

• Interioryzacja = proces nieuświadamianego

opanowania ojczystego języka.

Społeczne postawy mowy

• Społeczne uwarunkowania języka da się

opisać w kontekście kompetencji
komunikacyjnej, na którą składają się:

– językowe reguły społeczne (wyznaczające

sposoby realizowania językowych ról
społecznych)

– językowe reguły sytuacyjne (pozwalające

budować wypowiedzi adekwatne do sytuacji)

– reguły pragmatyczne (umożliwiające skuteczną

realizację intencji).

Społeczne podstawy mowy -

mowa w ujęciu socjolingiwstyki

• Porozumiewanie się członków danej

społeczności jest wynikiem dwu

rodzajów wiedzy:

– Kompetencji językowej = wiedzy na

temat zasad budowania zdań

gramatycznie poprawnych

– Kompetencji komunikacyjnej = wiedzy

na temat budowania zdań odpowiednich

do sytuacji, społecznych rang

rozmówców oraz celów wypowiedzi.

Kompetencja językowa a

kompetencja komunikacyjna

• kompetencja komunikacyjna

– znajomość gatunków mowy
– kompetencja językowa
– umiejętność rozpoznawania sytuacji

komunikacyjnych i odpowiedniego doboru

środków językowych

– znajomość konwencji kulturowych

• Kompetencja językowa  wrodzona

zdolność do generowania poprawnych

zdań, parafrazowania ich i odróżniania

prawidłowych i nieprawidłowych.

Wykład 2

Pojęcie języka

Język wg F. de Saussure

Opozycja langue - parole

• FERDYNAND DE SAUSSURE w obrębie

zjawisk porozumiewania się odróżnił:

– JĘZYK (LANGUE) - abstrakcyjny, społecznie

wytworzony system znaków;

– MÓWIENIE (PAROLE) - proces indywidualny, a

zarazem realizacja języka.

Opozycja: langue - parole

LANGUE

PAROLE

abstrakcyjny kod:

jednostki języka wraz z
regułami ich doboru

jednostkowa, konkretna

realizacja kodu

system społeczny; istota

rzeczy

indywidualny akt woli i

inteligencji mówiącego

to, co jednostka biernie
przejmuje

to, co jednostka
produkuje (zgodnie ze

swoją intencją)

Język jako system

• Systemowa organizacja języka – system

stanowi zbiór elementów zorganizowany w

taki sposób, że każdy element pozostaje w

związku z innymi elementami i z całością, w

której spełnia określone funkcje.

• Tak więc elementy język pozostają ze sobą

w określonych związkach i każdy z nich pełni

określoną funkcję w strukturze całości, tak iż

usunięcie jednego elementu bądź zmiana

relacji powodują przekształcenie w całości

organizacji danego poziomu języka.

Podsystemy języka

• System językowy obejmuje

podsystemy

– podsystem fonologiczny - podstawa

sytemu językowego (fonemy)

– podsystem morfologiczny- wyższa

płaszczyzna (morfemy)

– podsystem syntaktyczny- najwyższa

płaszczyzna (zdania)

Definicje języka

– Tadeusz Milewski - językiem nazywamy to, co w

mowie jest równocześnie społeczne trwałe i

abstrakcyjne. Wchodzi w skład mowy, przejawia

się w niej i jest jej niezbędnym składnikiem.

– Antoni Furdal - język to system znaków

dźwiękowych wytwarzanych w sposób naturalny

przez człowieka, a spełniających wobec

społeczeństwa funkcję komunikatywną i

poznawczą.

– Edward Sapir - język to czysto ludzki, nie

instynktowny sposób komunikowania myśli, uczuć,

pragnień za pomocą systemu celowo

produkowanych symboli, które w pierwotnej

postaci są słuchowe i wytwarzane przez narządy

mowy.

Cztery fazy mowy wg T.

Milewskiego

• MÓWIENIE – charakter indywidualny
• ROZUMIENIE – charakter społeczny,

konkretny

• TEKST – charakter (wytwór)

społeczny, konkretny

• JĘZYK – charakter społeczny,

abstrakcyjny

Struktura czynności mowy

• Każde zachowanie człowieka, w tym również czynności językowe,

współczesna psychologia, wbrew dawnym ujęciom behawioralnym,

pojmuje jako zachowania zhierarchizowane, organizujące się jednocześnie

na różnych pod względem stopnia złożoności poziomach.

• W każdej czynności istotną rolę odgrywa zachowanie odpowiedniej

kolejności poszczególnych etapów w jej przebiegu, a także zachowanie ich

odpowiedniej hierarchii [Tomaszewski 1971].

• Przyjmując za G. A. Millerem, E. Galanterem i K. H. Pribramem [1980]

hierarchiczny charakter organizacji zachowań ludzkich, dla komunikacji

językowej wyznaczmy następujący model teoretyczny:

– INTENCJA - założony cel komunikacyjny;
– PLAN - zespół procedur służących osiągnięciu celu komunikacyjnego nadawcy;
– STRATEGIE - zachowania komunikacyjne w obrębie danego planu;
– KOMPETENCJA JĘZYKOWA, KOMUNIKACYJNA - wiedza o użyciu językowych

środków werbalnych i językowych środków niewerbalnych adekwatnych do

realizacji planu;

– SPRAWNOŚĆ JĘZYKOWA I KOMUNIKACYJNA - możliwości realizacji PLANU za

pomocą językowych środków werbalnych i językowych środków niewerbalnych.

– KOMPETENCJA KULTUROWA - wiedza nadawcy i odbiorcy o otaczającej

rzeczywistości.

Intencjonalność zachowań

językowych

• Dla wszystkich czynności wspólne jest to - jak

twierdził Lewis G. P. (1976) - że u ich podstaw

leży zamiar lub pragnienie, czyli intencja.

• Intencjonalność ludzkiego działania, zdaniem J. R.

Searle’a (1995), jest immanentnie zawarta w

samym działaniu i odznacza się trzema cechami:

– zawsze zawiera jakąś treść,

– zawsze zawiera jakieś warunki spełnienia,

– na ogół ma swoją moc przyczynową.

Złożoność zachowań

językowych

Złożoność zachowań językowych
różni autorzy opisywali rozmaicie,
ujmowano je w obrębie kontinuum:

– intelektualne (dowolne) -

zautomatyzowane (mimowolne);

– symboliczne - niesymboliczne;
– abstrakcyjne - konkretne;

Cechy postawy

abstrakcyjnej

K. Goldstein opracował zestaw zachowań

charakterystycznych dla postawy abstrakcyjnej,

zaliczył doń:

•

dowolne przyjmowanie nastawienia umysłowego;

•

inicjowanie określonej czynności lub wykonanie jej na

polecenie z zewnątrz;

•

dowolne przechodzenie z jednej sfery działania na inną;

•

równoczesne utrzymywanie w umyśle różnych aspektów

sytuacji;

•

reagowanie na kilka bodźców, nie powiązanych ze sobą;

•

ujmowanie pewnej całości, wyodrębnianie

poszczególnych jej części i ponowne łączenie ich w

całość;

•

wyodrębnianie swojego „ja” ze świata zewnętrznego.

Cechy postawy konkretnej

Postawa konkretna oznacza się:

– powiązaniem reakcji słownych z aktualnie

działającymi bodźcami;

– ścisłą zależnością zachowań językowych od

wcześniej wytworzonych reakcji słownych na

daną sytuację;

– zbytnią koncentracją wypowiedzi na detalach

związanych z sytuacją;

– tendencją do opisywania przedmiotów ze

względu na ich użyteczność;

– niezdolnością do grupowania przedmiotów

według jakiejś cechy (formy, materiału, koloru).

Wykład 3

Teoria znaku

UNILATERALNE I BILATERALNE

TEORIE ZNAKU

Znak

X

FORMA (SIGNIFIANT)



Y



TREŚĆ (SIGNIFIÉ)

• teorie unilateralne – znakiem jest tylko forma; to,

do czego znak odsyła (treść), znakiem nie jest

• teorie bilateralne – znakiem jest zarówno forma,

jak i treść

TRÓJKĄT OGDENA I

RICHARDSA

Pojęcie

Forma

---------------

Obiekt

• Nie istnieje bezpośredni związek między

dźwiękiem a obiektem w rzeczywistości.

• Do identyfikacji obiektu niezbędne jest pojęcie.

Przedmiot badań

semiologii

• Przedmiotem badań semiologii są

kody (systemy) językowe.

Kod jako system znaków

• Kod to system znaków.
• Obejmuje wszystkie systemy znaków,

które funkcjonują w świecie zwierząt,

ludzi i maszyn.

– Z tego punktu widzenia każdy język jest

pewnego rodzaju kodem, a wszystkie

języki świata stanowią grupę kodów

związaną pewnymi wspólnymi cechami,

którymi przeciwstawiają się innym,

niejęzykowym kodom.

SUBKODY JĘZYKA

• Są to różne postacie jednego i tego samego

kody realizowane tylko przy pomocy różnych

kanałów informacji.

• subkod wzrokowy:

– przemijający (mowa mimiczna głuchoniemych)
– trwały (pismo)

• subkod słuchowy:

– wokalno- audycyjny (język mówiony)
– instrumentalno- audycyjny (mowa bębnowa

murzynów)

• subkod dotykowy (alfabet Braille’a)

Typologia znaków

wg T. Milewskiego

ZNAKI

SYMPTOMY SYGNAŁY

Apele Sygnały semantyczne

Ikony (obrazy) Sygnały arbitralne

Jednoklasowe Dwuklasowe

Bezfonemowe Fonemowe

(Język)

Własności kodów

• odnoszące się do kanału przekazu

informacji:

– znaki wzrokowe (przemijające; trwałe)
– znaki słuchowe (wokalno-audycyjne;

instrumentalno- audycyjne)

– znaki dotykowe (Braille)

• odnoszące się do funkcji i struktury kodów:

– symptomy
– sygnały

Wykład 3

Akt komunikacji językowej

Definicje komunikowania

Słownik Webstera,1966

• „komunikować” ‘przekazywać, przemieścić,

transmitować’,

• „komunikowanie” ‘przekazywanie i

odbieranie informacji, sygnałów i przekazów

poprzez mowę, pismo, gesty itp.’.

• Zgodnie z powszechnie przyjmowana

formuła istota komunikowania zawiera się

we frazie:

– „Kto mówi, co mówi, jak mówi, do kogo i z jakim

efektem?”.

Pojęcie komunikacji

interpersonalnej

• Komunikacja interpersonalna (z łaciny

communicatio – ‘rozmowa, wymiana, łaczność’),

proces, podczas którego ludzie dążą do dzielenia

się znaczeniami za pośrednictwem symbolicznych

znaków (dźwięki, litery, słowa), tworzących

informacje (komunikaty).

• Najprostszy model komunikowania się polega na

przekazywaniu poprzez nadawcę komunikatu

(werbalnego lub niewerbalnego) i odebraniu go

przez odbiorcę.

• Procesy porozumiewania się między ludźmi

przenikają całość sytuacji społecznych, w których

rozgrywają się wszelkie interakcje, zarówno w

kręgu życia osobistego, jak i publicznego.

Definicje komunikowania

• Według ujęcia pragmalingwistycznego: Smolski R.,

Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska,

Wyd. Europa 198, s. 89.:

• „Komunikowanie to intencjonalna wymiana

werbalnych i niewerbalnych znaków (symboli)

podejmowania dla poprawy współdziałania lub

podzielania znaczeń między partnerami”.

• Istotą aktów komunikacyjnych jest intencjonalność

zachowania – intencja przesłania treści pewnego

przekazu zakodowanego w system znaków

„umownych” symboli o skonwencjonalizowanym

znaczeniu w dużym stopniu niedookreślonych,

wymagających kontekstowej redefinicji w

konkretnych sytuacjach międzyludzkich.

Definicje komunikowania

• Wg innej definicji (Dobek-Ostrowska B.,

Współczesne systemy komunikowania, Wyd.

Uniwersytetu Wrocławskiego,Wrocław 1998, s.

24):

– „komunikowanie to wszelka intencjonalna modyfikacja

przestrzeni w polu percepcyjnym odbiorcy.”

• Traktuje się w koncepcji relewancji każdy akt

komunikowania jako zagadkę – łatwiejszą lub

trudniejszą – stawianą przez nadawcę odbiorcy.

• Wskazówkami do jej rozwiązania jest wzajemna

znajomość siebie i społeczne zasady

interpretacji symboli.

Intencje nadawcy

•

Każdą rozmowę poprzedza pojawienie się u nadawcy pewnej

intencji - idei, w ramach której zostanie podjęta komunikacja.

Intencje, dla których podejmowana jest komunikacja, mogą być

bardzo różne,

–

Rozmowa może być podjęta:

•

aby zaspokoić własne potrzeby,

•

aby zaspokoić potrzeby odbiorcy

–

Człowiek jest chętny do podjęcia rozmowy, aby podzielić się z inną

osobą z własnymi odczuciami, poglądami, przekonaniami itp.

–

Rozmowa może służyć również rozładowaniu napięcia towarzyszącemu

pewnym sprawom, z którymi nadawca musi mieć kontakt

–

Intencje nadawcy mogą wiązać się również z koniecznością

realizowania z drugą osobą określonych celów bądź zadań, które nie

wynikają bezpośrednio z ich pragnień czy potrzeb (dobrym przykładem

może być rozmowa dwóch uczniów uzgadniających treść wspólnego

referatu).

•

Warto zauważyć, iż u nadawcy może pojawić się czasem więcej

niż jedna intencja, lub, jeżeli intencja jest jasna, jej złe

sformułowanie, a nawet przesyłanie sprzecznych sygnałów.

Wiadomość

•Drugim elementem modelu

komunikacji jest wiadomość.

•Dla realizacji intencji nadawca

dokonuje doboru treści, które mają
zostać przekazane odbiorcy, czyli, po
prostu, formułuje wiadomość.

Kodowanie i przekazywanie

informacji

• Gdy wiadomość zostanie już stworzona przez

nadawcę, musi on znaleźć formę, w jakiej ma

ona zostać przekazana odbiorcy.

• Aby to uczynić, nadawca musi zakodować

wiadomość poprzez zamienienie jej na sygnały.

• Sygnałami mogą być wszelkie zachowania

człowieka prowadzące do przekazania informacji.

• Dzielimy je na:

– zachowania werbalne (z użyciem języka

naturalnego-mowy- jako środka komunikacji),

– zachowania niewerbalne (z użyciem gestów,

mimiki, tonu, barwy, natężenia głosu etc.).

Odbieranie sygnałów

•Sygnał, który został przekazany przez

nadawcę, musi być w sposób aktywny

odebrany przez rozmówcę, ponieważ

odbiór informacji jest uzależniony od

stopnia koncentracji odbiorcy na

wiadomości.

•Komunikacja zostaje zakłócona wówczas,

jeżeli odbiorca w sposób bierny odbiera

nadawane sygnały, zarówno werbalne jak

i niewerbalne i nie koncentruje się na

przekazie, które ze sobą niosą.

Dekodowanie i interpretacja

• Odebrane sygnały stanowią podstawę do

odtworzenia wiadomości, jaką przekazał nadawca.

• Zrozumienie informacji możliwe jest dzięki

czynności tzw. dekodowania, czyli przekładu

odebranych sygnałów na treść, jaką ze sobą

niosły.

• Aby poprawnie odkodować informację, odbiorca

musi posługiwać się tym samym kodem, jakiego

użył nadawca.

• Jeżeli wiadomość została już zdekodowana,

odbiorca może próbować domyślić się intencji, dla

których wiadomość została nadana.

Zakłócenia komunikacji

• W przedstawionym powyżej modelu

komunikacji mogą pojawić się również czynniki

go zakłócające.

• Przykładem mogą być sytuacje przedstawione

w pierwszym punkcie, gdzie odbiór informacji

może być zakłócony, gdyż zostały one nadane

w zbyt dużej ilości lub gdy są one sprzeczne.

• Mimo pewnych utrudnień w komunikacji należy

pamiętać, iż "kiedy jedna osoba komunikuje się

z drugą, ta druga zawsze mniej lub bardziej

rozumie, jakie znaczenia miał komunikat tej

pierwszej„.

Funkcje języka w K. Buhlera

• Integrująca
• Poznawcza
• Sprawcza

SCHEMAT KOMUNIKACJI

JĘZYKOWEJ I FUNKCJE JĘZYKA WG

BÜHLERA

• CA – funkcja ekspresywna;
• CB – funkcja impresywna (wywiera

wpływ na odbiorcę i jego
zachowanie);

• CD – funkcja semantyczna (informuje

o rzeczywistości; znaczenia; możemy
się czegoś dowiedzieć z
wypowiedzi).

Język

• To system umownych znaków i reguł

łączenia tych znaków w większe
całości

Akt mowy

kod

komunikat

Nadawca Odbiorca

kontakt

kontekst

SCHEMAT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ I

FUNKCJE JĘZYKA WG R. JAKOBSONA

KONTEKST (

f. poznawcza)

KOMUNIKAT (f. poetycka)

NADAWCA

ODBIORCA

(f. emotywna)

KONTAKT (f. fatyczna)

(f. konatywna)

KOD (f. metajęzykowa

)

• kontekst - dokładnie to, o czym mówimy

• kod – system znaków, który pozwala wygenerować dany komunikat

– f. emotywna – wyraża stosunek nadawcy do komunikatu

– f. poznawcza – relacje między komunikatem a obiektem zainteresować przekazu

– f. poetycka – aspekt estetyczny

– f. fatyczna – utrzymanie uwagi odbiorcy, kontaktu z odbiorcą

– f. metajęzykowa – stwierdza, na ile komunikat jest zrozumiały dla odbiorcy

– f. konatywna – określone reakcje adresata

Funkcje języka a funkcje tekstu

wg R. Grzegorczykowej

• Funkcje systemu:

– generatywne
– poznawcze

• Funkcje wypowiedzi:

– ogół działań językowych społeczności:

• socjalizujące
• kulturotwórcze

• Funkcje poszczególnych wypowiedzi:

– niezamierzone
– zamierzone

Informacyjne i

pozainformacyjne działania

językowe

• Zamierzone dzielą się na informacyjne i pozainformacyjne.

• Informacyjne dzielą się na: oceniająco-postulatywne i

opisowe, które z kolei dzielą się na konstatacje

(stwierdzenia) i hipotezy.

• Pozainformacyjne dzielą się na: sprawcze, nakłaniające,

ekspresywne i kreatywne.

• Sprawcze dzielą się na:

– na mocy konwencji społecznych

– na mocy wiary (te dzielą się na ludowe rytuały i akty

sakramentalne).

• Nakłaniające dzielą się na:

– w celu wywołania działań (dzielą się na pytania i dyrektywy)

– w celu wpływania na stan mentalny (dzielą się na perswazję-

działanie na świadomość i manipulację- działanie bez

świadomości).

Wykład 4

Komunikacja niewerbalna

Edward Sapir, „Kultura, język,

osobowość”

„Jak wszystko w ludzkim zachowaniu
się, tak i gesty korzeniami sięgają
reaktywnej natury naszego
organizmu. Jednak napisany kod
mimicznych przekazów i odpowiedzi
jest rezultatem anonimowego trudu
kunsztownej tradycji społecznej”.

Komunikowanie niewerbalne

•Komunikowanie niewerbalne polega na

posługiwaniu się przez komunikatorów

różnymi „rodzajami wizualnych,

wokalnych i niewidzialnych systemów i

subsystemów komunikowania, poprzez

systematyczne kodowanie i dekodowanie

niewerbalnych symboli i sygnałów, w celu

(w celach) wymiany uzgodnionych

znaczeń, w konkretnych komunikacyjnych

kontekstach” [Głodowski 1999, 29].

KOMUNIKACJA

werbalna

niewerbalna

PISMO

INNA

(mowa)

(gesty, mimika, ruch)

(symbole graficzne)

„Język ludzkiego
ciała

to najstarszy,
najbardziej
wiarygodny
i uniwersalny
język na świecie”

Porozumienie pozawerbalne

odzwierciedla uczucia, nastawienia,

oczekiwania i postawy.

Ponad połowę

informacji

uzyskiwanych

w trakcie

rozmowy,

otrzymujemy

w przekazie

pozawerbalnym.

Wpływ kanałów komunikacyjnych

na odbiór przekazu:

Ogólne uczucie

=

7 %

uczucia wyrażonego słowami

+

38 %

wyrażonego głosem

+

55 %

uczucia wyrażonego

mimiką

Rodzaje komunikacji

niewerbalnej

Subkod niewerbalny

Komunikacyjne znaczenie subkodu niewerbalnego wiąże się z

realizacją następujących funkcji w interakcjach społecznych

[Głodowski 1999]:

– informowania, kiedy sygnały niewerbalne przekazują treści

dotyczące postawy, społecznej tożsamości, nastroju nadawcy

– definiowania, kiedy znaki niewerbalne pełnią funkcję metakomunikatu

poprzez:

• powtarzanie i potwierdzanie przekazów werbalnych;

• zaprzeczanie komunikatom werbalnym;

• zastępowanie przekazów werbalnych;

• akcentowanie i podkreślanie informacji werbalnych;

• regulowanie, modelowanie przebiegu interakcji.

– wyrażania postaw i emocji (ich rodzaju i intensywności);

– określania relacji interpersonalnych pomiędzy uczestnikami

interakcji;

– kształtowania opinii i kierowania nią.

Subkody niewerbalne

W obrębie kodów niewerbalnych, które zwykle

współwystępują z mową wyodrębnia się [Guiraud

1974]:

– kod prozodyczny, który wykorzystuje fizykalne

właściwości głosu (wysokość, czas trwania,

natężenie głosu), co odgrywa istotną rolę zwłaszcza

w przekazywaniu informacji emocjonalnych;

– kod kinezyczny, który - wyzyskując gest i mimikę

- występuje najczęściej w funkcji modalizatorów lub

w funkcji deiktycznej;

– kod proksemiczny, który operuje

czasoprzestrzenią rozciągającą się pomiędzy

nadawcą i odbiorcą, i wskazuje najczęściej na temat

wypowiedzi oraz informuje o wzajemnych

postawach, poziomie intymności, sympatii itp.

Subkod prozodyczny

•Wśród czynników prozodycznych, którym

przysługują określone funkcje

komunikacyjne w bezpośrednich

interakcjach językowych, najczęściej

wskazuje się na:

– iloczas,

– tempo mówienia,

– rytm,

– pauzę,

– modulację,

– barwę i natężenie głosu.

Iloczas

•

Iloczas polega na różnicowania głosek lub sylab ze

względu na długość ich trwania;

•

nie spełnia już w języku polskim samodzielnej funkcji

gramatycznej;

•

odgrywa rolę pomocniczą w stosunku do akcentu i

intonacji;

•

jedynie w dziedzinie ekspresji może stać się czynnikiem

decydującym o wyrażeniu cech ważnych dla mówiącego

ze względów emocjonalnych [Dłuska 1976].

•

Wykorzystywanie walorów brzmieniowych poprzez zabiegi

z iloczasem (przedłużanie wymowy niektórych głosek -

zwykle samogłosek, rzadziej spółgłoskek półotwartych, a

najrzadziej szczelinowych) służy do wyrażania uczuć

(zdziwienia, zaciekawienia, podziwu itd.), a czasem

wzmocnienia znaczenia leksykalnego wyrazu (np.: Taaak?

I cooo? Kieeedy?).

Tempo mówienia

• Tempo mówienia jest w jakiś sposób związane z iloczasem.

• W normie zmienia się w dość znacznych granicach.

• Pomiary wykonane dla języka angielskiego wykazały, że liczba głosek

wypowiadanych w jednostce czasu waha się od 5 głosek na sekundę

(2 sylaby/sekundę) przy wolnym tempie mówienia, do 10-12 głosek

na sekundę przy ożywionej rozmowie (4-5 sylab/sekundę).

• Przy rozmowie bardzo szybkiej tempo mówienia może osiągać nawet

21 głosek na sekundę.

• Liczba 21 dźwięków wypowiadanych w czasie 1 sekundy bliska jest

górnej granicy zrozumiałości mowy, zależnej od tzw. zdolności

percepcyjnej odbiorcy, a także graniczy z możliwościami ruchów

artykulacyjnych nadawcy [Wierzchowska 1971].

• Zbyt szybkie tempo mowy zmniejsza wyrazistość artykulacji. Tempo

mówienia w znacznym stopniu zależy od sytuacji mówienia. W

sytuacji swobodnej rozmowy tempo mówienia jest zwykle średnie,

przez co dystrybucja zmian fonetycznych w obrębie ciągu fonicznego

odznacza się wyższą frekwencją.

Rytm

• Rytm to występująca w przebiegu tekstu

uchwytna powtarzalność ekwiwalentnych

segmentów mowy pod względem budowy

językowej, zwłaszcza prozodyjnej.

• Następstwo jednostek rytmicznych ustalone na

pewnej przestrzeni tekstu pozwala odbiorcy

przewidywać ciąg dalszy.

• Zmiana lub chwilowe załamanie rytmu zakłócające

tę przewidywalność może wprowadzać tzw. efekt

zawiedzionego oczekiwania i - ze względu na

wywołane zaskoczenie - zburzyć inercyjne

spodziewania i pobudzić uwagę odbiorcy.

Pauza

•Pauza to pusty odcinek w linii fali

głosowej.

•W tekstach mówionychpełni przede

wszystkim funkcję delimitacyjną, gdy
pokrywa się z granicą między
jednostkami wyrazowymi lub
zdaniowymi.

•Może odpowiadać członowi

elidowanemu ze struktury zdania.

Modulacja

•Modulacja to posługiwanie się skalą

natężenia i zabarwień uczuciowych
głosu w toku wypowiedzi.

•Wykorzystywanie efektów

brzmieniowych powinno być
dostosowane do treści i uczuciowego
zabarwienia wypowiadanych słów.

Natężenie i barwa

•Natężenie i barwa głosu to cechy

akustyczne dźwięków mowy.

– Barwa, rozumiana jako zespół

fonetycznych właściwości głoski
odróżniających ją od wszystkich
pozostałych głosek danego języka.

– Natężenie to głośność.

Subkod kinezyczny

Kinezyka, jako dyscyplina badająca ruchy, próbuje opisać

komunikacyjne właściwości wyuczonych, utrwalonych i

społecznie wystandaryzowanych sposobów poruszania się

ludzkiego ciała [Birdwhistell 1952, 1971; Hinde 1972;

Corraze 1980]. Spośród ruchów, w których dostrzega się

walory komunikacyjne najczęściej wymieniane są :

– gestykulacja (ruchy rąk, dłoni, palców, nóg, stóp, głowy i korpusu

ciała);

– wyraz mimiczny twarzy (umożliwiający przekazywanie zarówno

stanów psychicznych nadawcy, jak też informacji obiektywnych);

– dotyk i kontakt fizyczny;

– wygląd fizyczny;

– spojrzenia i wymianę spojrzeń (kontakt wzrokowy - rodzaj spojrzenia

i jego długość);

– pozycja ciała w trakcie rozmowy (poziom napięcia bądź rozluźnienia,

otwartość bądź zamknięcie; ruchy i układy rąk, nóg,

znieruchomienie ciała);

Denis Diderot

"Człowiek wpada w złość, jest uważny,

jest ciekawy, kocha, nienawidzi,

gardzi, lekceważy, podziwia; każdy

poryw jego duszy odmalowuje na

twarzy wyraźnie, czytelne znaki, które

nigdy nas nie zawodzą. Na twarzy? Co

mówię? Na jego ustach, policzkach, w

oczach, w każdej części jego twarzy."

Ekspresja twarzy

•Za jedno z najważniejszych źródeł

informacji komunikacji niewerbalnej
uważa się gesty mimiczne, ponieważ
nasza twarz jest dla innych ludzi głównym
źródłem informacji o emocjach, jakie
przeżywamy. Kiedy chcemy odgadnąć,
jakie emocje towarzyszą naszemu
rozmówcy najczęściej przyglądamy się
właśnie jego twarzy.

Ekspresja twarzy

• W psychologii, twarz określana jest jako obszar

komunikacji, wyrażający stany wewnętrzne,

• Wyraz mimiczny jest kształtowany przez siedem

regionów twarzy, a są to: brwi i czoło, oczy, nos,

górna warga, dolna warga i broda, szczelina ust oraz

żuchwa.

• Dzięki temu, że niektóre elementy twarzy mogą

reagować niezależnie od siebie, to twarz może

wyrażać tysiące gestów mimicznych, przez co jest ich

więcej niż pojedynczych słów, za pomocą których je

określamy.

• Dzieje się tak dlatego, iż emocje i związane z nimi

odpowiednie wyrazy mimiczne różnią się

intensywnością, czasem trwania, autentycznością,

możliwością kontrolowania itd.

Ekspresja twarzy

•

Każda podstawowa emocja ma nie jeden, ale cały zestaw

różnych, charakterystycznych dla niej wyrazów

mimicznych. Poza tym, często przeżywamy mieszaninę

różnych uczuć, np. satysfakcję i lęk, radość i wstyd,

irytację, złość i poczucie winy.

•

Prowadzi to do kompilacji niektórych grymasów twarzy i

stworzenia nowych gestów mimicznych.

•

Językiem nie jesteśmy w stanie ująć tych wszystkich

subtelności w pojedynczych słowach.

•

Należy również zaznaczyć, iż podczas oceniania czyjegoś

stanu ducha na podstawie jego mimiki, możemy wysunąć

błędne wnioski.

•

Kiedy ktoś płacze niekoniecznie musi być smutny, mogą

to przecież być łzy radości; bez uwzględnienia kontekstu i

pozostałych sygnałów niewerbalnych trudno jest też

odróżnić mimiczny wyraz zdziwienia od strachu.

ekspresje mimiczne

ekspresje mimiczne

ekspresje mimiczne

Kwintylian

• „Gestykulacja rąk, której pozbawione przemówienie

zawsze jest kalekie i nieudolne, trudno nawet

powiedzieć, jak jest różnorodna - dorównywała ona

przecież nieomal bogactwu słów. Jeżeli bowiem ruchy

pozostałych części ciała wspomagają jak gdyby

nasze słowa, to ruchy rąk- można rzec- mówią same

przez się. Czyż przy ich pomocy nie żądamy, nie

obiecujemy, nie wzywamy, rezygnujemy, grozimy, nie

wyrażamy naszej radości, smutku, powątpiewania,

przekonania, żali, nie określamy sposobu, możności,

litości, czasu? Czyż one nie podniecają, nie

wstrzymują, nie pochwalają, nie korzą się?"

Gesty dłoni

• Podobnie jak gesty mimiczne, gesty dłoni towarzyszą

człowiekowi niemal od zarania dziejów. Otwarte dłonie

zawsze kojarzone były z prawdą, szczerością,

lojalnością i posłuszeństwem. W epoce jaskiniowej,

pokazywane podczas powitania oznaczały, że człowiek

nie był uzbrojony i nie miał nic do ukrycia. Dzisiaj, gest

otwartych dłoni jest stosowany podczas składania na

przykład przysięgi sądowej; w lewej ręce trzymana jest

Biblia, natomiast prawa zostaje uniesiona tak, aby była

widoczna dla członków zespołu orzekającego.

• Współczesną formą gestu ukazania otwartych dłoni

jest uściśnięcie i potrząsanie dłońmi, stosowane w

większości kultur na powitanie i pożegnanie, jednakże i

dzisiaj zdarzają się sytuacje, kiedy witamy kogoś z

otwartymi ramionami.

Gesty dłoni

• Innym podstawowym gestem jest sytuacja, kiedy dłoń skierowana jest wnętrzem do

dołu. Sygnalizuje ona wtedy brak uległości i chęć objęcia dominacji nad sytuacją.

Prośby i rozkazy wydawane przez nas z użyciem tego gestu będą budziły niechęć u

wykonawców, chyba, że mamy u nich odpowiedni autorytet.

• Często stosowanym gestem dłoni jest trzymanie jej z wyciągniętym palcem

wskazującym. Jest to również jeden z najbardziej irytujących gestów, ponieważ

wyciągnięty palec wskazujący staje się symboliczną pałką, którą zmuszamy naszego

słuchacza do uległości.

• Warto zauważyć, iż przedstawione wcześniej gesty dłoni posiadają swoje

odpowiedniki w sposobie potrząsania rąk. Załóżmy, że spotykamy kogoś pierwszy raz

i na powitanie będziemy chcieli uścisnąć mu dłoń. Gest ten będziemy mogli wykonać

na trzy podstawowe sposoby. Pierwszy z nich to próba dominacji nad drugim

człowiekiem poprzez przekręcenie jego dłoni w taki sposób, aby znalazła się ona pod

naszą. Taki gest sprawi, iż nieświadomie wyślemy sygnał do witanego przez nas

człowieka mówiący o tym, iż chcemy go zdominować, przejąć kontrolę nad sytuacją.

• Inne znaczenie ma podanie ręki w taki sposób, aby od razu jej grzbiet był skierowany

ku dołowi. Jest on szczególnie skuteczny wtedy, jeżeli chcemy oddać drugiemu

człowiekowi, choćby pozorne, poczucie, iż jest on panem sytuacji, ponieważ ten gest

świadczy o naszej uległości.

• Najbardziej pożądanym sposobem podawania ręki jest sytuacja, kiedy dłoń pozostaje

w równej pozycji z dłonią drugiego człowieka. Przez wykonanie takiego uścisku

przekażemy witanemu informację, iż jest przez nas szanowany i zrozumiany.

Gesty dłoni i ramion

• Sposób ułożenia rąk przy twarzy ma ogromne znaczenie podczas oceny

prawdomówności człowieka. W okresie dziecięcym każdy z nas stosował trzy

podstawowe gesty – zachowania - chroniące przed słyszeniem, widzeniem i

mówieniem fałszu i zła. Małe dziecko jeśli kłamie, zakrywa sobie usta rękami

próbując w ten sposób powstrzymać kłamliwe słowa przed wychodzeniem z

buzi. Jeżeli natomiast zobaczy coś, czego nie chce oglądać lub słyszeć,

wówczas po prostu zasłoni sobie oczy lub uszy aby nie dopuścić do odbioru

informacji.

• W miarę upływu czasu człowiek nie porzuca tych gestów, czyni je jedynie

bardziej subtelnymi. Gestem wykonywanym przez ludzi dorosłych, mającym

to samo znaczenie co u dzieci jest tzw. strażnik ust. Dłoń zasłania usta, a

kciuk naciska szczękę, tak jakby podświadomość kazała im powstrzymać

wypowiadanie fałszywych słów. Najczęściej gest ten maskowany jest przez

udawanie nagłego kaszlu. Jeżeli podczas rozmowy nasz rozmówca wykona

ten gest, oznacza to, że kłamie. Jeżeli natomiast zrobi to podczas naszej

wypowiedzi, to wtedy- według niego- to my kłamiemy. Warto wtedy oddać

mu głos i zapytać, czy ma on coś na ten temat do powiedzenia.

• Inną formą tego gestu (stosowaną najczęściej przez kobiety) jest delikatne

pocieranie skóry pod nosem, lub szybkie jej dotknięcie. Możemy wtedy z

pewnością wykluczyć sytuację, iż daną osobę swędzi nos. Swędzenie

uśmierzamy umyślnym pocieraniem lub drapaniem, a nie lekkim głaskaniem.

Gesty dłoni i ramion

• Gestem, który zdradza kłamstwo, jest pocieranie oka. Wykonujemy go w celu uniknięcia

spojrzenia w twarz człowiekowi, który słucha naszej kłamliwej wypowiedzi i sytuacji, kiedy

kłamiemy w żywe oczy. Podobnie, jak ma to miejsce przy "strażniku ust", również tutaj

istnieją dwie różne odmiany tego gestu. Pierwszą z nich, stosowaną przez mężczyzn, jest

energiczne pocieranie oka i patrzenie gdzieś obok lub na podłogę. Z kolei kobiety stosują

delikatny ruch tuż pod okiem i zamiast na ziemię, wpatrują się w sufit.

• Ostatnim z podstawowych gestów jest symboliczne zamknięcie uszu, aby nie dopuścić do

usłyszenia złych rzeczy. W dzieciństwie ten gest był stosowany jawnie. Po prostu

zakrywaliśmy rękoma uszy, aby na przykład uniknąć reprymendy od rodzica. W miarę

upływu czasu nadal stosujemy ten gest, z tym że w jego łagodniejszych wersjach:

pocieramy tył ucha, wiercimy palcem w uchu, ciągniemy za jego płatek lub go wyginamy.

Wszystkie te zachowania mają jeden cel - zasłonić wejście do niego i nie dopuścić do

odbioru informacji.

• Oprócz trzech podstawowych gestów chroniących nas przed fałszem, wykonujemy

oczywiście wiele innych sygnałów nadawanych rękami. Dobrym przykładem może być

zacieranie dłoni. Wykonanie gestu zacierania rąk jest sposobem niewerbalnego

przekazania komunikatu mówiącego o naszych pozytywnych oczekiwaniach i

korzyściach.

• Pewnego rodzaju odmianą tego gestu jest pocieranie samych palców, jednak jest

używany w odniesieniu do pieniędzy, nie natomiast do emocji.

• Innym przykładem będzie tzw. wzniesiona i opuszczona wieża. Wykonanie tego gestu

polega na złączeniu obu dłoni w taki sposób, aby stykały się one jedynie opuszkami

palców, a następnie skierowanie ich w górę, lub w dół, w zależności od sytuacji.

Wzniesioną wieżę stosujemy wówczas, gdy wygłaszamy swoje opinie lub idee, z kolei

opuszczona sygnalizuje uważne słuchanie.

Gesty dłoni i ramion -

bariery

• W komunikacji niewerbalnej poświęca się zawsze dużo miejsca na

opisywanie barier, które są tworzone przez specyficzne układanie

ramion. Takie bariery są tworzone, gdy czujemy się zagrożeni lub nie

zgadzamy się z opinią innych.

• Standardowym i zarazem najbardziej oczywistym gestem jest

krzyżowanie ramion na klace piersiowej. Ta postawa ma uniwersalne

znaczenie, bowiem na całym świecie oznacza ona postawę

defensywną lub negatywną, jest to jedna z najczęściej spotykanych

postaw w miejscach publicznych, takich jak dworzec autobusowy czy

kolejka, gdzie ludzie czują się niepewnie lub zagrożeni. Jeżeli

natomiast nasz rozmówca przyjmie taką postawę podczas rozmowy z

nami, oznacza to, iż nie zgadza się on z tym, co mówimy. Podobnie jak

w wypadku strażnika ust powinniśmy oddać mu głos i zapytać, czy ma

on coś na ten temat do powiedzenia.

• Istnieje wiele wariacji tego gestu. Gdy np. osoba wykonująca taką

postawę dodatkowo zaciśnie pięści, to będzie to jawny sygnał, iż jest

ona nastawiona do nas wrogo i defensywnie. Z kolei, jeżeli będzie ona

obejmowała ramiona dłońmi, wyśle sygnał, iż czuje się ona zagrożona

i jest pod presją. Ten gest możemy zaobserwować np. u ludzi, którzy

czekają w kolejce do gabinetu dentystycznego.

Gesty dłoni i ramion -

bariery

• Gest krzyżowania ramion może występować również w

bardziej subtelnych odmianach: częściowa bariera polega

na trzymaniu jednej ręki wyprostowanej i zablokowania

łokcia poprzez chwycenie go w drugą dłoń. Taka postawa

stosowana jest najczęściej przez osoby, które czują się obco

w grupie i mają małe zaufanie do siebie.

• Ten gest może ulegać również niemal całkowitej kamuflacji:

polityk czy biznesmen nie będzie stał z mocno zaciśniętymi

rękami na ramionach, zamiast tego chwyci on guzik rękawa

w marynarce i zacznie go dopinać. Mimo, iż nie był to jawny

sygnał zdenerwowania, cel został osiągnięty- została

stworzona bariera ochronna. Z kolei kobiety do tego celu

wykorzystają np. torebkę, którą mogą posługiwać się niemal

jak tarczą, gdy czują się zagrożone. Po prostu będą trzymały

ją na wysokości klatki piersiowej.

Gesty ułożenia nóg

• Podobnie, jak ma to miejsce w przypadku gestów krzyżowania ramion, tak gesty

krzyżowania nóg mogą sygnalizować nastawienie negatywne lub defensywne.

Dlaczego stosujemy go w takich sytuacjach?

• Tak jak skrzyżowane ręce chroniły serce i górne części ciała, tak skrzyżowane nogi

miały niegdyś chronić genitalia.

Standardowe skrzyżowanie nóg polega na przełożeniu jednej nogi przez drugą,

zazwyczaj prawą przez lewą. Może ono symbolizować zdenerwowanie, postawę

pełną rezerwy lub defensywną. Należy być jednak ostrożnym w interpretacji tego

gestu, bowiem powinna być ona dokona wraz z kontekstem, w jakim ten gest

został wykonany. Dlaczego? Z bardzo prostego powodu- ten gest jest po prostu

wygodny. Wiele osób siada w ten sposób, gdy spędza dużo czasu na niewygodnym

krześle, lub gdy jest im zimno. Jednak, jeżeli ten gest połączymy wraz ze

skrzyżowaniem ramion, będziemy mieli do czynienia z okazywaniem dezaprobaty.

• Krzyżowanie nóg może odbywać się również na stojąco. Taką pozycję przyjmujemy

najczęściej na spotkaniach w których uczestniczą nieznani nam ludzie. Chęci

współzawodnictwa towarzyszy z kolei poza nazywana amerykańską czwórką.

Nazywa się tak, ponieważ jest charakterystyczna dla wielu amerykańskich

mężczyzn, którzy lubią mierzyć swoje siły z innymi.

• Jak ona wygląda? Jedna noga, zazwyczaj lewa, spoczywa swobodnie na ziemi,

natomiast druga opiera się łydką o kolano pierwszej, tworząc figurę na kształt

czwórki. Wariacją tej figury jest jej unieruchomienie, poprzez chwycenie jej obiema

rękami. Wówczas człowiek przyjmujący taką postawę jest uparty w swoich ideach i

zamiarach.

Gesty ułożenia stóp

• Podczas rozmowy kilku osób, warto zwrócić uwagę, w którym

kierunku są zwrócone nie tylko ich ciała, ale również stopy.

Dlaczego?

• Ponieważ ułożenie stóp może wskazywać, kto buzi czyjeś

zainteresowanie, a kogo niewerbalnie wyklucza z rozmowy.

Rozpatrzę następujący przykład: dwoje ludzi jest zajętych

rozmową. Zarówno ich ciała jak i stopy zwrócone są w kierunku

drugiego z nich. Tworzą oni wtedy tzw. zamkniętą formację, czyli

sytuację, kiedy ich ciała są zwrócone ku sobie pod kątem

zerowym.

• Jeżeli trzecia osoba będzie chciała dołączyć się do nich, będzie

mogła czuć się zaproszona do rozmowy tylko wtedy, gdy zmienią

oni sposób ułożenia stóp oraz ciał i stworzą tzw. pozycję

otwartego trójkąta. W przeciwnym razie będzie ona trzymana od

nas na uboczu. Jak wygląda pozycja otwartego trójkąta? Dwie

osoby podczas dyskusji są zwrócone ku sobie pod kątem 90

stopni, a ich stopy tworzą tak jakby dwa kąty trójkąta. Wówczas,

zachęcają one do włączenia się do grona i podjęcia dyskusji.

Zostawcie mnie w spokoju!

(postawa-

zderzak; przygotowanie do odparcia agresji)

I kto tu jest najważniejszy!

(postawa otwartości, szczerości,

ale i chęci dominacji nad innymi)

Kinezjetyka (postawa)

B. Scott

"Skóra jest największym ze wszystkich

zmysłów. Niektórzy fizjologowie uznają

dotyk za jedyny zmysł. Słuch zaczyna się

wraz z falami dźwiękowymi dotykającymi

ucho wewnętrzne; smak- wraz z

cielesnym dotknięciem kubków

smakowych; a wzrok- wraz z delikatnym

muśnięciem rogówki. Pozostałe zmysły

stanowią zatem pochodne dotyku, jako

wyraz stymulacji skóry, mięśni i naczyń

krwionośnych"

Dotyk

• Dotyk jest najintymniejszą formą komunikacji, która ma

miejsce w bliskich spotkaniach. Aby doszło do odebrania

bodźca przez receptor dotyku, dana osoba musi wejść w

naszą strefę intymną.

Dotyk służy wielu funkcjom komunikacyjnym o dużym

znaczeniu, takim jak komunikowanie uczuć, zaangażowanie,

kontrola, intymność czy zainteresowanie seksualne. Po

prostu- pomaga on wyrażać postawy interpersonalne. Poza

tym, dotyk odgrywa ważną rolę w przekonywaniu.

• Jest udowodnione naukowo, iż ludzie dotykający swoich

rozmówców, których starają się do czegoś przekonać są o

wiele bardziej skuteczni od tych, którzy tego nie robią.

• Dotyk jest również niezastąpioną formą przekazu uczucia

ciepła, wsparcia czy pocieszenia, ponieważ został on uznany

za szczególnie skuteczny w dostarczeniu zapewnienia

potrzebującym emocjonalnego wsparcia.

Dotyk

• Dotyk jest również efektywnym sposobem

zaznaczenia władzy, przynależności, dominacji i

statusu. Osoba posiadająca władzę dotyka częściej,

natomiast osoba pozbawiona jej jest częściej

dotykana.

• Gdy trzymamy coś w swoich rękach, lub po prostu

dotykamy tego- zaznaczamy wtedy przynależność

danej rzeczy do nas.

• Częstym gestem stosowanym szczególnie przez

mężczyzn jest opieranie się stopą lub ramieniem o

swój nowy nabytek.

• Najczęściej jest to samochód, dom lub telewizor.

• W ten sposób symbolicznie powiększają oni rozmiary

swojego ciała i w ten sposób pokazują innym, kto tu

jest właścicielem.

Rodzaje gestów

• Wśród zachowań kinezyjnych wyróżnia się pewne typy,

w funkcjonalnej klasyfikacji P. Ekmana i Friesena [1978]

znajduje się pięć rodzajów gestów:

– emblematory, gdzie symboliczny gest zastępuje słowo i ma

specyficzne znaczenie słowne znane większości grupy, np.: pukanie

się w czoło, grożenie palcem, potakujące lub przeczące kiwanie

głową itp.

– afektatory, gdzie gest służy odzwierciedleniu przeżywanych emocji,

np.: przegryzanie warg, drapanie się w ucho, marszczenie brwi itp.

– ilustratory, kiedy gest podkreśla, wyjaśnia, wspiera komunikat

słowny, np.: ruchy przestrzenne wskazujące szerokość, wysokość,

długość itp.;

– regulatory, czyli zachowania gestowe, które kontrolują interakcję,

wspomagają jej przebieg oraz koordynują zachowania jej

uczestników, np.: podanie ręki, przytrzymanie dłoni, objęcie

ramieniem itp.;

– adaptatory (manipulatory), czyli te gesty, które służą zaspojeniu

fizycznych lub psychicznych potrzeb nadawcy.

Dystanse personalne

• Do wrodzonych zachowań niewerbalnych możemy zaliczyć

również tzw. dystanse personalne.

• Dystans personalny możemy określić najprościej jako

niewidoczną bańkę powietrza, która otacza nasze ciało.

• Z punktu widzenia psychologii, ciało nie kończy się na

skórze, tak naprawdę - rozciąga się w przestrzeni, przez co

ludzie mają poczucie własności w stosunku do bliskiego

obszaru, która ich otacza.

• Podobnie jak zwierzęta ustalają swoje terytoria w zależności

od populacji, w której dany osobnik dorastał, tak rozmiar

strefy osobistej będzie zdeterminowany kulturowo.

• Na jej rozmiar będzie miał również status społeczny, a także

płeć oraz wiek, przez co ustalenie zunifikowanych

rozmiarów poszczególnych stref nie jest do końca możliwe.

• Obecnie jednak, wyróżnia się pięć sfer (inaczej: dystansów),

które otaczają ciało człowieka, a są to:

Dystanse interpersonalne –

strefa intymna

• Jest to najbliższa ciału strefa, która rozciąga się od

skóry do około czterdziestu pięciu centymetrów .

• Ze wszystkich stref ta z pewnością ma największe

znaczenie i jest przez nas najpilniej strzeżona.

• Do tej strefy wstęp mają jedynie osoby, które są

nam bardzo bliskie, te które bardzo lubimy i

czujemy są z nimi bezpiecznie (współmałżonek,

rodzice, dzieci itp.).

• Naruszenie tej strefy przez inną osobę odbierane

jest jako agresja terytorialna, co jest przeżywane

jako nieprzyjemne zarówno przez nas, jak i przez

intruza, przez co podniesiona jest gotowość do

zachowań agresywnych.

Dystanse interpersonalne –

strefa osobista

•Strefa osobista jest to przestrzeń

rozciągająca się pomiędzy czterdziestym
piątym a sto dwudziestym centymetrem
(czyli w obszarze wyciągniętej ręki).

•Jest to tzw. strefa łatwego dotyku.
•Do strefy osobistej wstęp mają osoby,

które dobrze znamy i z którymi czujemy
się bezpiecznie.

Dystanse interpersonalne –

strefa społeczna

•Rozciąga się w granicach od sto

dwudziestego do trzysta sześćdziesiątego
centymetra (jest to przestrzeń poza
obszarem możliwego łatwego dotyku).

•W tej odległości kontaktujemy się z

osobami obcymi i tymi, które znamy lecz
nie lubimy specjalnie i traktujemy jako
obce.

Dystanse interpersonalne –

strefa publiczna

•O strefie publicznej możemy mówić

wtedy, jeżeli kontaktujemy się z innymi

osobami w odległości przekraczającej

trzysta sześćdziesiąt centymetrów.

•W dystansie publicznym głównym

kanałem odbierania informacji na temat

drugiej osoby jest wzrok.

•Dystans ten jest zarezerwowany dla

osób publicznych.

Dystanse interpersonalne –

strefa VIP

•Strefa VIP została stosunkowo niedawno

dodana do listy dystansów personalnych.

•Jest ona zarezerwowana jedynie dla osób

znaczących, takich jak np. papież,

prezydent, monarcha etc.

•Warto zauważyć również, iż owe granice

ulegają zatarciu (niezależnie od np.

uwarunkowań kulturowych), w sytuacji gdy

znajdujemy się w tłumie lub uprawiamy

sport, dlatego też ustalenie ich dokładnej

wielkości w centymetrach nie jest do końca

możliwe.

Subkod proksemiczny

•Precyzyjne narzędzie do opisu

korelacji pomiędzy przestrzennym
dystansem dzielącym interlokutorów
a rodzajem ich zachowań wokalnych
oraz tematyką wypowiedzi
opracowano na gruncie antropologii i
określono jako „bezgłośny język”
[Hall 1987].

Zależności te

przedstawiają się

następująco:

Stopień oddalenia

rozmówców

Natężenie głosu

Znaczenie

wypowiedzi

bardzo blisko siebie (5-20
cm)
blisko siebie (20-30 cm)
dość blisko siebie (30-50
cm)

odległość neutralna (50-90
cm)
odległość neutralna (1,30-
1,50 m)
odległość „publiczna” (1,60-
2,40 m)
odległość „publiczna” (2,40-
6 m)

bardzo odległy (6-30 m)

cichy szept
słyszalny szept
mówienie ciche (w
miejscu zamkniętym);
pełny głos (w miejscu
otwartym)
zniżony głos
pełny głos
pełny głos z emfazą
podniesiony głos

bardzo głośno

sekret
bardzo poufne
poufne

tematy osobiste
tematy nieosobiste
tematy społeczne
zwracanie się do
grupy
pozdrawianie z
daleka, pożegnanie
itp.

Proksemika -

strefy dystansu

komunikacyjnego:

1.

Strefa intymna (15 – 45 cm)

najważniejsza, ponieważ jest pilnie strzeżona i

uważana za osobistą własność. Prawo

naruszenia jej mają tylko osoby uczuciowo

powiązane, np. rodzice, małżonkowie,

kochankowie, dzieci,

bliscy przyjaciele i krewni.

2.

Strefa osobista (46 cm – 1,2m) jest to

odległość jaka nas dzieli od ludzi podczas

przyjęć i spotkań towarzyskich, współpra -

cowników i innych kontaktów społecznych

z osobami nam znanymi.

Proksemika -

strefy dystansu

komunikacyjnego:

3.

Strefa społeczna (1,2m – 3,6m)

Tę odległość zachowujemy w stosunku do

nieznajomych, np. hydraulika, listonosza,

„nowego” w pracy i innych ludzi, których nie

znamy zbyt dobrze lub nie znamy wcale.

Proksemika -

strefy dystansu

komunikacyjnego:

Proksemika -

strefy dystansu

komunikacyjnego:

4.

Strefa publiczna (powyżej 3,6m)

Jest to odległość, którą przyjmujemy zwracając

się do większej grupy ludzi.

Wykład 5

Narodziny słowa

Początki mowy ludzkiej

• Datowana na około 2 miliony lat temu czaszka człowieka,

oznaczona w Kenijskim Muzeum Narodowym numerem

1470, posiada dobrze rozwinięty tzw. obszar Broca — czyli

ośrodka mowy artykułowanej w mózgu, co wydaje się

potwierdzać tezę, że ludzie już w okresie paleolitu byli

zdolni do rozwijania takiej mowy.

• Chociaż wszystkie inne ślady wydają się wskazywać na to,

że w okresie od około 2 milionów do 500 tysięcy lat temu

mózg człowieka był za mały i jego anatomia wokalno-

słuchowa zbyt słabo rozwinięta, aby ludzie mogli rozwinąć

język zapewniający im otrzymywanie dostatecznej ilości

informacji.

• Badania neurofizjologów nad budową i funkcjonowaniem

mózgu wskazują, iż język odegrał kluczową rolę

w uzyskiwaniu przez człowieka świadomości samego siebie

i w podejmowaniu, w oparciu o nią, określonego działania.

Historia mowy ludzkiej

• Przypuszcza się, że pierwszą i najbardziej podstawową funkcją

wydawania dźwięków była komunikacja niezbędnych potrzeb

i podstawowych zagrożeń (ekspresja głodu, strachu, gniewu, która

oddziaływała na otoczenie, rodzinę, pobratymców i grupę

współżyjącą). Zmierzała ona do wyzwolenia ich reakcji i taką rolę

pierwotnie odgrywała.

• Tak więc pierwszymi komunikatami byłyby nie opisy, lecz wyrazy

potrzeb, prośby, groźby, ostrzeżenia, rozkazy. Bardziej wyszukaną

formą komunikacji były opisy poznawcze, nie związane

bezpośrednio z wyrazem potrzeb i z bezpośrednim

oddziaływaniem na otoczenie.

• Opis jest komunikatem w swej treści oderwanym od aktualnie

przeżywanej potrzeby, a więc do jego wytworzenia konieczna jest

umiejętność abstrahowania od swego aktualnego stanu,

zdystansowania się w stosunku do nacisku aktualności.

• Opis jest bardzo cenną życiowo formą, gdyż pozwala na

spożytkowanie w przyszłych sytuacjach zawartej w nim wiedzy

i wytworzenie samodzielnego reagowania na sytuacje pewnego

typu.

Opis jako forma komunikacji

• Można przypuszczać, że pierwsze opisy były sygnałami

odnoszącymi się do całości zjawisk opisywanych, obejmującymi

jednak ważne sytuacje wymagające porozumienia. Później, co

miało duże znaczenie dla rozwoju języka, zauważono pożytek

z większej dokładności opisu i zaczęto odczuwać potrzebę coraz

dokładniejszej informacji.

• Ta tendencja sprawiła, że człowiek wykorzystywał możliwości

swojego organizmu, dokonując głosowej modulacji pierwotnego,

bardziej ogólnikowego sygnału.

• Różne odmiany sygnału wiązał z odpowiednimi odmianami

sytuacji. Przydatna okazała się duża skala modulowania dźwięku,

wydawanie krótkich i zróżnicowanych efektów fonetycznych.

Podstawowym imperatywem organizmów żywych jest

ekonomizacja wysiłku, która w przypadku języka, jako działania

komunikacyjnego, prowadziła od języka pewnych odseparowanych

sygnałów oznaczających całościowe percepowane sytuacje do

języka artykułowanego, w którym poszczególne głoski wpływają

na treść komunikatu, jak to ma miejsce w językach współczesnych.

Rola języka w myśleniu

• Język artykułowany zmienił sposób myślenia — od myślenia

obrazowego do dyskursywnego, co stanowiło zasadniczą

zmianę w zakresie sprawności myślowej człowieka.

Myślenie zaś wiąże się ściśle z porozumieniem.

• Porozumienie obrazowe zachodzi wówczas, gdy przedmiot

porozumienia jest bardziej konkretny i wyobrażalny. Użyte

wówczas słowa mają za zadanie jedynie otwarcie pamięci

i wyobraźni, przywołanie odpowiednich skojarzeń w celu

rozbudowy tworzonego obrazu.

• Słowa są wtedy mniej ważne niż skojarzenia, które mają być

przywołane. Uzgodnienie wizji jest jednak potrzebne

głównie do uzgodnienia zachowań. Myślenie obrazowe,

najczęściej występujące w codziennym komunikowaniu się

ludzi, sprowadza się więc do odtwarzania i manipulowania

skojarzeniami i wyobraźnią.

Język a poznanie

• Myślenie dyskursywne jest naturalnym etapem rozwoju mowy

artykułowanej, użytej w celu opisu rzeczywistości. Powstała

potrzeba dokładności odtworzenia i uwiarygodnienia

— uzasadnienia — obrazu rzeczywistości.

• Świadome doskonalenie dokładności opisu wymaga analizy tekstu,

panowania nad jego strukturą, wyróżnienia jego części

i kierowania nimi. W myśleniu dyskursywnym poszczególne słowa

mają samodzielne znaczenie — są nosicielami określonych treści.

Podstawową całością nie jest obraz, ale zdanie.

• Stąd znaczenia nabierają związki między zdaniami, a ich

niesprzeczność staje się wartością podstawową. Wzorzec przekazu

uzyskuje z czasem postać modelu: twierdzenie i jego

uzasadnienie.

• U podstaw myślenia dyskursywnego ujawnia się podstawowa

słabość całego ludzkiego poznania i możliwość zejścia z percepcji

rzeczywistości na drogę percepcji własnej upraszczającej

konstrukcji.

Myślenie dyskursywne

• Do podstawowych tendencji — od których wolna jest

jedynie matematyka — należy uznanie własnej konstrukcji

za pełną rzeczywistość.

• W myśleniu dyskursywnym można zaobserwować

powstanie iluzji bytu związanego z używanymi pojęciami.

• Treści oderwanych pojęć, treści zdań zaczynają wówczas

przedstawiać wartość niezależną od sytuacji wypowiedzi

i przeżyć osób wypowiadających się.

• Substancjalizując pojęcia, tworzy się specyficzny dla kultury

dyskursywnej mityczny świat idei, który bywa nawet

czasami pożyteczny (jak np. matematyka), lecz niekiedy

przeradza się w czczą retorykę manipulującą

abstrakcyjnymi pojęciami, jedynie stwarzającymi wrażenie

głębi.

Historia mowy pojęciowej

• Hipotetyczne przedstawienie historii

powstania języka nie jest jeszcze
odpowiedzią na pytanie
o pochodzenie mowy pojęciowej.

• Poszukiwanie zasadniczego jej źródła

doprowadziło do pojawienia się
w historii zagadnienia kilku hipotez:

1. Tradycjonalizm

• Głoszony w XIX wieku pogląd uczył,

że Bóg objawił człowiekowi prawdy
religijno-moralne za pośrednictwem
mowy, która na drodze tradycji była
udostępniona innym pokoleniom.

• Błąd tej koncepcji tkwi w założeniu, że

słowa warunkują powstanie myśli,
gdy tymczasem porządek jest
odwrotny.

2. Teoria umowy

• (Demokryt, Locke) — utrzymywała, że

mowę wynalazła genialna jednostka lub
grupa społeczna, a następnie została
ona przejęta przez innych ludzi.

• Twórcy tej hipotezy zdawali się nie

zauważać, że umowa zakłada uprzednie
istnienie mowy, a przynajmniej
wrodzone w tym kierunku uzdolnienia.

3. Teoria mowy instynktowej

• Epikur twierdził, że ludzie instynktownie mówią,

podobnie jak psy szczekają.

• Szkoła szkocka (XVIII w.) uważała mowę za wytwór

specjalnego instynktu społecznego.

• Niektórzy lingwiści przyjmują, że ludzie posiadają

pewną liczbę wrodzonych fonetycznych

źródłosłowów, wspólnych dla wszystkich języków,

z których następnie powstały różne języki.

• Przeciw tej hipotezie przemawia fakt

zróżnicowania języków. Ponadto instynkt

tłumaczyłby mowę uczuciową, a nie pojęciowo-

słowną.

• Język nabywa się przez naśladownictwo, a nie

drogą dziedziczenia.

4. Teoria stopniowej formacji

• Sformułowana przez Platona, broniona przez św.

Augustyna, Leibniza — głosi, że mowa pojęciowa

jest naturalnym narzędziem uzewnętrznienia

życia rozumowego w człowieku, a zarazem silnym

węzłem życia społecznego.

• Uzdolnienia językowe są potencjalne, a powstanie

i rozwój języka — potrzebą duchową człowieka

i jego wolnym czynem.

• W służbie mowy pozostaje cała psychofizyczna

struktura człowieka: układ głosowy, system

odruchów, tendencja do ujawniania swych

przeżyć oraz przekazywania innym swych stanów

świadomości, a przede wszystkim zdolności

rozumowe.

Rozwój języka

• Język jest rzeczywistością pozostającą w ciągłym rozwoju pod

względem form i znaczeń. Rozwój mowy obejmuje stronę

dźwiękową słów i ich układ w zdaniu, przy czym:

• — rozwój fonetyczny polega na skracaniu lub przedłużaniu

zgłosek, na zmianie akcentu, na zmianie wymowy, np. język polski

stracił dawne ruchome akcenty, z łac. Lugdunum powstały:

Londyn, Lyon,;

• — rozwój morfologiczny polega na odmiennym układzie form

czasownikowych i ich powiązań, np. zmienia się układ słów

w zdaniu, zanikają deklinacje niektórych form wyrazowych, bogacą

się sposoby powiązań logicznych;

• — rozwój semantyczny polega na zmianie znaczeń, pojęcia

abstrakcyjne tworzą się z pierwotnych znaczeń oglądowych,

z rzeczowników tworzone są czasowniki (np. czyn — czynić),

określenia stosunków przestrzennych stosowane są do oznaczenia

wielu innych relacji, jak „ku”, „obok”, a określenia fizyczne

odnoszone są do psychicznych, np. w języku polskim „dziewka”

oznaczała „pannę”, „podły” — to samo co dzisiaj „skromny”,

„mały”.

Rozwój słownictwa

• Każdy język posiada pewne słownictwo

podstawowe dotyczące części ciała,

obiektów materialnych i naturalnych,

przedmiotów i czynności, które obejmuje

około 200 słów i jest wymieniane w danym

języku co 1000 lat.

• Ludzie posługujący się współczesnym

językiem angielskim musieliby od nowa

studiować język, by móc posłużyć się tzw.

starym angielskim (używanym między 900

a 1100 rokiem po Chr.), podobne różnice są

między współczesnym językiem polskim

a staropolskim.

Zmiany w języku

• Na zmiany w języku znaczny wpływ mają:

– zmiany sposobu wytwarzania narzędzi i dóbr, a także idei dotyczących

świata nadprzyrodzonego;

– kontakty z cudzoziemcami (np. proces tzw. amerykanizacji języka

— pojawienie się słów typu „hamburger”, „weekend” itd.);

– upowszechnienie się specjalistycznych terminów wytwarzanych

początkowo przez określoną grupę zawodową, które z czasem przejęte

są przez szerokie kręgi społeczeństwa, np. „komputer”, „tranzystor”,

„namiar”;

– zmiana wpływów społecznych danej grupy dialektycznej, z czym wiąże

się wnoszenie do języka ogólnonarodowego zwrotów i wyrażeń

gwarowych;

– pojawienie się pewnych konwencji społeczno-etycznych, które

zabraniają używania niektórych słów, np. dotyczących pożycia

seksualnego, śmierci, choroby, używania wulgaryzmów — co prowadzi

do usunięcia ich z użycia;

– spontaniczne poszerzenie lub zawężenie zakresu znaczenia pewnych

terminów, np. angielskie garage pierwotnie oznaczało skład wszelkiego

sprzętu, a obecnie jedynie pomieszczenie na samochód.

Wykład 6

Badania nad językiem

Zainteresowanie językiem

Język jest aspektem kultury, który przenika i warunkuje

wszelkie jej dziedziny:

• gospodarkę,

• wychowanie,

• prawo,

• magię,

• religię,

• sztukę / zabawę

Stąd też zrozumiałe jest od wieków trwające

zainteresowanie językiem, w wyniku czego powstało wiele

różnych jego teorii. Można mówić o kilku istotnych etapach

rozwoju językoznawstwa.

Filologia

• Interpretuje, komentuje i krytykuje teksty

literackie, bada indywidualny język

każdego pisarza, porównuje teksty

pochodzące z różnych epok.

• Historycznie datuje się jej powstanie na

okres renesansu, lecz łączy się na ogół

z nazwiskiem Fryderyka Augusta Wolfa

(1777).

• Niedoskonałość filologii wiąże się

z ograniczeniem do badań jedynie języka

pisanego.

Gramatyka normatywna

• Gramatyka obecna była już w myśli starożytnych Greków,

a także Hindusów i Rzymian.

• Za twórcę klasycznej gramatyki europejskiej uważa się

Arystotelesa. Gramatyka Arystotelesa koncentrowała się na

zagadnieniu relacji pomiędzy stroną dźwiękową a

znaczeniem oraz możliwościami zastosowania zasad

logicznych do objaśnienia form gramatyki. Starożytni byli

przekonani, że istnieje jedna poprawna gramatyka,

ogólnoludzka i uniwersalna, a wszelkie odchylenia od niej są

dziełem motłochu.

• Przekonania te podzielali także później np. Francuzi z tzw.

szkoły postroyalowców w XVII i XVIII wieku, przypisujący

odpowiedzialność za zmiany w języku samym gramatykom,

zbyt mało czujnym, wskutek czego „hołocie” udało się

zepsuć język.

• Wszelkie zmiany w języku uważano więc za odchylenia od

poprawności, zakładając trwałą i niezmienną logikę języka.

Językoznawstwo

porównawcze

• Otworzyło nowe perspektywy badawcze, opierając się na rozwoju filologii

i gramatyki porównawczej.

• Za rozpoczynającego ten okres badań nad językiem uważa się Franciszka

Boppa (1791—1867), językoznawcę i germanistę niemieckiego, który

porównywał m.in. materiał językowy sanskrytu z innymi językami.

• Podobnymi badaniami zajmowali się:

– Jakub Grimm (1785—1863) — autor pierwszego w dziejach lingwistyki prawa

głosowego, dotyczącego przesuwki głosowej w językach germańskich, a także

słynnych baśni;

– Friedrich Pott (1802—1887);
– Albert Khun (1812—1881);
– Teodor Benfey (1809—1881);
– Max Müller (1823—1900) — sanskrytolog, stosował analizy językoznawcze do

badania mitów i religii;

– Wilhelm Humboldt (1767—1835) — uważany za ojca językoznawstwa ogólnego,

opierającego się na danych porównawczych i inni.

– Badania porównawcze, często porzucające historyczny aspekt rozwoju języka,

prowadziły niekiedy do zaskakujących, nieuzasadnionych i nierzeczywistych

ustaleń.

Lipska szkoła

młodogramatyków

• Umieszczająca badania porównawcze

w perspektywie historycznej i porządkująca w ten

sposób fakty.

• Dzięki jej twórcom przestano uważać język za

rzeczywistość rozwijającą się samoistnie

i niezależnie, a zaczęto badać go jako wytwór

historyczny, zbiorowego ducha grup językowych,

wprowadzając także — do analizy zjawisk

językowych — kryteria psychologiczne (w miejsce

wyłącznie logicznych).

• Do przedstawicieli tej szkoły należeli m. in. Karl

Brugmann (1849—1919) i August Leskien (1840—

1916).

Strukturalizm

językoznawczy

• Powstał w wyniku poszukiwań istoty rzeczy w gąszczu

istotnych konkretyzacji i jako próba ujęcia systemowego

— całości rozumianej jako organizacja wzajemnie

powiązanych elementów — w miejsce atomistycznego

ujmowania świata jako chaotycznego zbioru elementów.

• Za twórcę tej teorii języka uważa się Ferdynanda de

Saussure'a (1857—1913), uczonego szwajcarskiego,

początkowo związanego ze szkołą młodogramatyków.

• Wraz z Charlesem Sandersem Peircem (1839—1914)

— językoznawcą amerykańskim, twórcą pragmatyzmu

— postulował powstanie nowej nauki — semiologii, czyli

„nauki o znakach”, koncentrując się na ich społecznej (de

Saussure) oraz logicznej (Peirce) funkcji.

Strukturalizm

językoznawczy

• F. de Saussure szukał inspiracji w filozofii i socjologii.

• Słynne rozróżnienie na langue — język jako system i parole

— mowę jednostkową nawiązuje do doktryny Durkheima:

pojęcia faktu społecznego jako niezależnego od jednostki

i aktów indywidualnych.

• Język — langue — jest wspólny dla całej społeczności językowej

i niezależny od wypowiadania się poszczególnych jednostek.

• Znak językowy jest, wg F. de Saussure'a, arbitralny i relacyjny.

Nie istnieje naturalny związek między signifiant

— oznaczającym i signifié — oznaczonym.

• Język jest wynikiem zaistnienia arbitralnego znaku.

Jednocześnie żadnego znaku językowego nie da się

zdefiniować samego w sobie poprzez jego znaczenie

psychologiczne dla nadawcy czy odbiorcy. Znaczenie to można

zrozumieć jedynie poprzez określenie jego stosunku do innych

znaków w systemie.

• Znak językowy jest więc w tym sensie relacyjny.

Gramatyka generatywno-

transformacyjna

• Koncepcja strukturalistyczna została rozwinięta w gramatyce

generatywno-transformacyjnej Noama Chomsky'ego, amerykańskiego

profesora czeskiego pochodzenia (Cambridge, USA). Chodziło w niej

głównie o odkrycie reguł gramatycznych rządzących budową zdań, a w

szczególności o odkrycie, w jaki sposób ludzie mający do dyspozycji

skończony zasób środków lingwistycznych mogą tworzyć i rozumieć

nieskończony zbiór dobrze ukształtowanych gramatycznych zdań.

• Chomsky rozróżnia kompetencje (competence) i wykonania

(performance), analogicznie do zestawienia langue i parole. Rozróżnia

także pomiędzy strukturą powierzchniową i głęboką języka (surface

i deep structure).

• Bliski jest tutaj stanowisku filozoficznemu Hegla, który uważał, że znak

(w tym przypadku językowy) jest uzewnętrznieniem pewnych

wewnętrznych treści jednostki.

• Chomsky wypracował także teorię reguł języka (sensu i składni), której

brakowało w strukturalizmie tradycyjnym. Stworzył ponadto koncepcję

gramatyki uniwersalnej, prowadzącej do idei wrodzonych. Pojmuje ją

jako „hipotetyczne urządzenie” (device) do uczenia języka, które

mogłoby uchodzić za symbol uzdolnień umysłowych, jakie dziecko

wnosi do procesu uczenia się języka.

Językoznawstwo strukturalno-

generatywne

• Stanowi antropologiczne rozwinięcie językoznawstwa

strukturalnego.

• Jego główny przedstawiciel, Edward Sapir, próbował

dokonać analizy języka w aspekcie psychologii społecznej.

Poszukiwał w języku, w jego strukturach głębokich,

psychologicznego ich znaczenia, a nie tylko przejawów

sformalizowanych cech ludzkiego myślenia.

• Uczeń Sapira, Benjamin Lee Whorf, stanął na stanowisku

skrajnego relatywizmu. Podstawowym jego twierdzeniem

była zasada: „Jeden język — jedna kultura” — podobny

obraz świata na podstawie tych samych faktów fizycznych

postrzegający mogą utworzyć jedynie dysponując

porównywalnym zapleczem językowym.

• Język narzuca określoną koncepcję świata.

Strukturalizm

antropologiczny

• Claude Lévi-Strauss w wykładzie strukturalizmu

antropologicznego od językoznawców przejął ideę

o podstawowej roli języka w badaniach nad kulturą.

W języku widział jednak tylko ogólny model, którego

analogii można doszukiwać się w zjawiskach kulturowych.

Kulturę traktował jako system znaków, w którym można

odkryć pod powierzchnią faktów — głębokie i uniwersalne

struktury mentalne rządzące myślą ludzką.

• Przedstawiciele etnonauki i antropologii kognitywnej

zaczynają i kończą swe analizy etnograficzne na języku.

Badając komunikaty językowe danej grupy ludzi, dążą do

odtworzenia tzw. dziedzin semantycznych, takich jak np.

terminy dotyczące pokrewieństwa, chorób, nazwy roślin

etc., wierząc, że ich źródłem są logiczne fundamenty danej

kultury.

Socjolingwistyka

• Rewolucja socjolingwistyczna — trwająca od lat

siedemdziesiątych XX wieku — wyraża się w eksplozji

badań nad społecznym zróżnicowaniem języka, nad jego

zależnością od kontekstu społecznego, w którym się

realizuje. Nawiązuje do koncepcji Bronisława

Malinowskiego, który uważał, że język jest taką samą formą

społecznego zachowania, jak wszystkie inne formy

kulturowej działalności. Organizacji języka zaczęto

poszukiwać w czynnikach i zjawiskach pozajęzykowych,

sięgając do socjologii, psychologii, antropologii.

• Rozwój językoznawstwa w kierunku coraz szerszego objęcia

zagadnień społecznych wskazuje jak bogata i ciągle

nieodkryta, a jednocześnie zasadnicza dla rozwoju

człowieka i społeczeństw jest rzeczywistość języka.

Glottochronologia

• Zmiany historyczne w języku bada

i opisuje glottochronologia.

• Dowodzi ona, że język znajduje się

w stanie nieustannych zmian, a więc
jego historia ciągle się wzbogaca.

Różnorodność języków

• Analiza języków, traktowanych jako

systemy znaków, opiera się na wyróżnieniu
w nich tzw. fonemów językowych, tj.
najmniejszych jednostek dźwiękowych,
będących nośnikami określonych znaczeń.

• Współcześnie istnieje około 3000 języków,

z których żaden nie posiada więcej niż 50
fonemów, a mniej niż 15.

Morfologia i składnia języka

• Najistotniejszą częścią gramatyki danego języka

jest jego system morfologiczny. Morfemy to grupy

dźwięków, będące nośnikami znaczeń. Pojedyncze

słowa składają się z dwóch lub więcej morfemów.

Np. słowo „przerazić” składa się z morfemu

„prze-” i „razić”. Niekiedy morfemy występują

pojedynczo, są wolne, np. „ból”, „pas”.

• Składnia jest częścią gramatyki, która wskazuje,

w jaki sposób morfemy są wiązane w zdania

o określonym znaczeniu, i obejmuje reguły

rządzące budową zdań. Języki różnią się między

sobą w istotny sposób owymi logicznymi

formułami gramatycznymi.

Cechy języka

• Badania nad językiem jako systemem pozwoliły

wyodrębnić w nim trzy zasadnicze cechy:

• 1. Semantyczność — zdolność posługiwania się

znakami łączonymi ze sobą i budowanie zdań

o określonej semantycznej treści.

• 2. Produktywność — w języku jest możliwość

tworzenia nowych słów i nowych zasad łączenia, co

zmienia się w zależności od kontekstu społecznego

i indywidualnych form ekspresji mówiącego.

• 3. Przemieszczanie — możliwość komunikowania

o rzeczach, które zachodziły w innym miejscu

i czasie, otrzymywanie informacji bez konieczności

bezpośredniego uczestnictwa w wydarzeniach,

działanie na podstawie tych informacji

Rodziny językowe

• Współcześnie ludzkość mówi około 3000 języków, tyleż samo języków

uważa się za wymarłe (nie zostały żadne zapisy). Biorąc pod uwagę

strukturalne podobieństwa, jak i historyczne związki, lingwiści

wyodrębniają wśród języków tzw. „rodziny” czy „grupy językowe”.

• „Rodzina językowa” może składać się z kilku lub więcej języków.

Współcześnie na ogół wymienia się siedem podstawowych rodzin

językowych:

• 1. języki afroazjatyckie;

• 2. języki ałtajskie;

• 3. języki austro-azjatyckie;

• 4. języki drawidyjskie;

• 5. języki ugrofińskie;

• 6. języki indoeuropejskie;

• 7. języki chińsko-tybetańskie.

• Prócz tego istnieją także tzw. języki izolowane. Należy do nich np. język

baskijski, którym dziś mówi kilka milionów ludzi, żyjących w Górach

Pirenejskich, wzdłuż granicy pomiędzy Francją i Hiszpanią. Język ten wydaje

się nie mieć żadnych związków z innym językiem. Specyficznym zjawiskiem

jest też ponowne ożywienie języków dawno umarłych, jak np. języka

hebrajskiego.

Grupy językowe

• Dokładniejsze analizy języków i zachodzących między nimi podobieństw

pozwalają wyodrębnić tzw. podgrupy. Przykładem mogą być języki

indoeuropejskie, wśród których wymienia się podgrupy tzw.

protoindoeuropejskie, które dały m. in. początek około 40 odrębnym

językom. Są to następujące podgrupy:

– 1. germańska (niemiecki, angielski, holenderski, flamandzki, duński, szwedzki,

norweski);

– 2. celtycka (walijski, galijski — którym posługiwali się Celtowie szkoccy

i irlandzcy);

– 3. bałtycka (litewski i łotewski);
– 4. słowiańska (polski, rosyjski, czeski, bułgarski, serbo-chorwacki);
– 5. romańska (francuski, hiszpański, włoski, rumuński, portugalski);
– 6. grecka;
– 7. indo-irańska (perski, kurdyjski, wiele języków używanych w południowych

Indiach);

– 8. armańska;
– 9. albańsko-iliryjska.

• Niektóre z nich stanowią języki starożytne albo są powiązane z grupami

języków, które już dawno zanikły, np. angielski, szwedzki i niemiecki

wywodzą się od starożytnego języka zwanego protogermańskim.

Językoznawstwo

typologiczne

• Twierdzenia formułowane w ramach

lingwistyki typologicznej związane są z

klasyfikacją poszczególnych języków

naturalnych.

• Podstawą tej klasyfikacji jest podobieństwo ze

względu na cechy sekundarne: nieuniwersalne.

• Najbardziej znanym podziałem typologicznym

jest podział na języki:

– izolujące,

– aglutynacyjne,

– fleksyjne,

– alternujące,

– inkorporujące (polisyntetyczne).

Typy języków

• Kryterium klasyfikacji wymienionych typów

języków jest ich podobieństwo w zakresie

sposobu budowania tekstu.

• Badaniom poddaje się poszczególne

elementy systemów językowych,

porównując osobno zasoby spółgłosek

i samogłosek, osobno słownictwo i sposób

tworzenia nowych wyrazów.

• Najbardziej znanym jest podział

typologiczny ze względu na sposób, w jaki

z wyrazów buduje się zdania.

1. Typ izolujący

• w którym poszczególne „wyrazy”, nie

zmieniając swej postaci, układają się

w zdania zwykle ustalone według ściśle

określonego szyku,

• nie ma tu modyfikacji wyrazów poprzez

zmiany ich wewnętrznej formy – np.

dodawania sufiksów. chiński, wietnamski,

tajski, khymerski, tybetański,

• z języków indoeuropejskich najbliższy jest,

pod tym względem, język angielski.

2. Typ aglutynacyjny

• w którym „wyrazy” są jakby tylko rdzeniami, do których

dodaje się znaczące cząstki.

• np. turecki wyraz el-ler-im-den (= „z moich rąk”) składa się

z rdzenia „el-”(= „ręka”), z cząstki „-ler” wyrażającej liczbę

mnogą, cząstki wyrażającej posiadanie „-im” (= „mój”)

i cząstki „-den” wyrażającej oddalenie.

• zasadniczy, leksykalny trzon wyrazu jest modyfikowany

przez dodawanie formalnych wykładników o określonym

znaczeniu semicznym (gramatycznym), każde znaczenie

semiczne jest wyrażane przez jeden morf – morfy niosące

znaczenie są rozłączne,

• Języki aglutynacyjne są bardzo rozpowszechnione w Azji

(turecki, japoński, koreański) i Afryce. W Europie należy do

nich język węgierski.

3. Typ fleksyjny

• w którym wyrazy, tworzące zdania, przybierają różne końcówki,

przy czym nie mają one ściśle określonego znaczenia,

• podstawową cechą jest kumulacja (nałożenie informacji semicznej)

np. końcówka polskiego czasownika niesie informacje o osobie,

liczbie, rodzaju i czasie, jest to realizowane w jednym morfie.

• w języku polskim (który jest fleksyjny), mamy z jednej strony różne

końcówki dla tego samego przypadku, np. dopełniacz w liczbie

pojedynczej i mnogiej ma „-a” („pana”, „okna”); „-u” („gniewu”);

„-y” („wody”); „-i” („kości”); „-ów” (panów”; „-y” („płaszczy”); brak

końcówki („pań”, „okien”), z drugiej zaś strony każda końcówka

wskazuje jednocześnie przypadek, liczbę, a czasem i rodzaj.

• Języków fleksyjnych jest dziś na świecie niewiele. Oprócz

starożytnej greki i łaciny zalicza się dziś do nich niemal wyłącznie

języki bałtyckie i słowiańskie (bez bułgarskiego i macedońskiego).

Pewne cechy tego języka zachowały jeszcze języki romańskie

i germańskie (zwłaszcza niemiecki), które jednak reprezentują

dzisiaj raczej typ izolujący.

4. Typ alternacyjny

• w którym wyrazy, wchodząc w zdanie, zmieniają swoje brzmienie,

gdyż istnieje „podział pracy” między spółgłoskami i samogłoskami:

spółgłoski noszą znaczenie słownikowe, a samogłoski oznaczają

różne formy gramatyczne.

• przez zmianę samogłoski następuje zmiana wartości gramatycznej

wyrazu. Takie zjawisko zachodzi przy odmianie polskich

czasowników — aby utworzyć od formy „mówić” formę

częstotliwą, zmieniamy samogłoski „-ó” i „-i” na „-a”

i otrzymujemy formę „mawiać”.

• w języku polskim jest to jednak zjawisko marginalne.

• w języku typu alternacyjnego jest to ogólna zasada gramatyczna,

np. w języku arabskim rdzeń, dla którego charakterystyczne są

trzy spółgłoski „q-t-l”, odnosi się do zabijania. Od tego rdzenia

tworzy się formy czasownikowe zawierające różne postaci

alternacyjne samogłosek: qatala („zabił”), qatila („był zabity”), yu-

qtalu („był zabijany”). Do języków alternacyjnych należą języki

semickie, np. arabski i hebrajski.

5. Typ polisyntetyczny

• głównym sposobem tworzenia nowych

form jest afiksacja, w ich obrębie wyróżnia
się języki aglutynacyjne i fleksyjne,

• afiksacja:

operacja

morfologiczna,

polegająca

na

dołączaniu

segmentu

morfologicznego (afiksu) do morfemu lub
ciągu

morfemów,

w

wyniku

czego

powstaje nowa jednostka leksykalna lub
forma fleksyjna danego leksemu.

Typologia geograficzna

• Typologia geograficzna – badanie

rozmieszczenia języków na kuli
ziemskiej;

151

Mapki pobrano z witryny: http://pl.wikipedia.org/

Język a wzorce kulturowe

• Występuje różnorodność wzorców kulturowych

wypowiedzi, ze względu na rozmaitość funkcji

mowy.

– Na przykład:

• w kulturze Japonii wytworzyły się wzorce zachowań mownych,

prowadzące głównie do powstawania lub utrwalania pewnych relacji

międzyludzkich,

• w kulturze śródziemnomorskiej dominuje model służący opisowi

rzeczywistości

.

Język praindoeuropejski

• Język praindoeuropejski to prajęzyk czyli wspólny

przodek nie zaświadczony bezpośrednio, ale częściowo

zrekonstruowany metodą porównawczą.

• Istnieje szereg różnych hipotez na temat datowania i

lokalizacji języka praindoeuropejskiego.

• Najdawniejsze języki indoeuropejskie – już znacznie

zróżnicowane – znane są z pierwszej połowy II tysiąclecia

p.n.e., a dane pośrednie wskazują, że rozpad wspólnoty

indoeuropejskiej musiał nastąpić najpóźniej około 3000

p.n.e.

• Z kolei analiza odziedziczonego słownictwa pozwala

przypuszczać, że społeczeństwo praindoeuropejskie

istniało w okresie neolitu (przed upowszechnieniem się

wytopu i obróbki metali) i że składało się z ludności

rolniczo-pasterskiej.

Charakterystyka języka

praindoeuropejskiego

• Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym, podobnie jak język

polski.

• Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim

oraz ablativus, odpowiadający na pytania "skąd? od kogo/czego?")

oraz trzy liczby (pojedyncza, podwójna i mnoga). Trzy rodzaje

gramatyczne (męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie

tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami

anatolijskimi);

• Teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów)

zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne

("rodzaje") rzeczowników (ożywione i nieożywione).

• Koniugacja praidoeuropejska była dość skomplikowana ze względu

na rozbudowany system aspektów (pełniących częściowo funkcje

czasów) i trybów; istniały także dwie strony (czynna i bierno-

zwrotna, wyrażana za pomocą specjalnych końcówek).

• Koniugacja uwzględniała trzy osoby i trzy liczby (pojedynczą,

podwójną i mnogą), a czasowniki tworzyły ponadto kilka rodzajów

form pochodnych o charakterze imiesłowów (nie istniały natomiast

bezokoliczniki).

Wykład 7

Rozwój pisma

Rozwój pisma

• W etnografii komunikacji na określenie środków

przekazu używa się pojęcia „kanałów”, czyli mediów.

Środek przekazu może być ustny, pisemny lub

wizualny.

• Ustny przekaz ma określoną formę i styl. W jego

procesie następuje zjawisko adaptacji dla potrzeb

odbiorcy, które polega na upraszczaniu

(„wyrównywaniu”), selekcjonowaniu („wyostrzaniu”)

i upodobnianiu tego, co nie znane, do tego, co

znane.

• Literatura w postaci mówionej pojawiła się

w społeczeństwie patriarchalnym, w którym dom

rodzinny stanowił podstawową komórkę

organizacyjną gospodarki i religii.

Słowo utrwalone

• Wierzenia mitologiczne zdają się przeobrażać powoli teksty

w treści ogólnoludzkie. Improwizowane przez śpiewaków,

bajarzy czy pieśniarzy opowieści są zbudowane

z „prefabrykatów” — formuł, wyrażeń (jak np. homerowskie

„morze ciemne jak wino”) i „tematów” — powtarzających

się epizodów, jak walki i zgromadzenia.

• Tradycyjna klasyfikacja była wówczas zastępowana

systemem klasyfikacji dotyczącej człowieka

i indywidualizowana. Owe pieśni są wyrazem tęsknoty

„pieśniarza” — ojca — właściciela — kapłana, by ich treść

stała się nicią przewodnią zbiorowego życia, by tworzyły

więź międzypokoleniową, a także więź między ludźmi

oddalonymi od siebie morzami i górami.

• Słowo utrwalone w pamięci zbiorowej i indywidualnej miało

rozstrzygającą funkcję społeczną: strzegło spójni ludzkiej

wspólnoty, zakreślało granice przyszłego narodu i wpływy

określonej kultury.

Język mówiony a pisany

• Przejście od języka mówionego do pisanego zaznacza

pojawienie się nowej formacji społecznej.

• Większość badaczy wiąże odegranie znaczącej roli pisma

w kształtowaniu kultury z pojawieniem się miast. W piśmie,

jak w pieśni, obecne są formuły i tematy.

• Komunikacja za pośrednictwem pisma ułatwia abstrakcyjne

myślenie i pobudza świadomość alternatywnych rozwiązań,

co przemienia zamknięty system myślenia w system

otwarty.

• Znacznie łatwiej można dokonać przeróbek materiału

pisanego niż zapamiętanego.

• Atmosfera intensywnej koncentracji, która wiąże się

z miastem, ułatwia wymianę i zwiększa liczbę „poprawek”

wnoszonych do języka mówionego.

• Sztuka urzeczywistnia przejście od mitu do literatury, jako

świata zgodnych wierzeń, które pogłębiają więź zbiorową.

Okresy rozwoju pisma

• W rozwoju pisma, niezależnie od roli społecznej, jaką odgrywało,

najczęściej wymienia się trzy zasadnicze okresy:

• 1. Okres ideograficzny — przedmioty i czynności były rysowane,

rzeźbione lub malowane w sposób uproszczony, zwykły lub

symboliczny; tak pisali np. starożytni Egipcjanie lub Chińczycy.

• 2. Okres półfonetyczny — obejmuje pismo rebusowe, w którym

obraz rzeczy skłaniał czytelnika do wypowiedzenia sobie w myśli

samej nazwy przedmiotu; tak pisali np. Aztekowie w Ameryce.

• 3. Okres fonetyczny — znaki są oderwane od pierwotnego

konkretnego obrazu i oznaczają określone wymawiane dźwięki;

tak powstał alfabet, system znaków ortograficznych, liczby

matematyczne, nuty muzyczne i znaki stenograficzne.

• Pismo hieroglificzne w Egipcie i piktogramy w Mezopotamii

powstały około 3000 r. przed Chr. Między 1500 — 1400 r. przed

Chr. powstało pismo ideograficzne w Chinach, pismo linearne na

Krecie i w Grecji oraz pismo hetyckie klinowe w Anatolii. Około

1100 r. przed Chr. Fenicjanie opracowali pismo alfabetyczne.

Epoka druku

• Utrwalanie języka mówionego w piśmie zostało poddane

rewolucyjnym przemianom w związku z wynalezieniem druku.

• „Epoka druku” przyczyniła się do standaryzacji języka, umożliwiła

zachowanie informacji i bardziej wyrafinowane metody ich

uzyskiwania, czego przykładem mogą być np. indeksy alfabetyczne.

• Pojawienie się druku spowodowało przesunięcie ogniska uwagi

z bodźców słuchowych na bodźce wzrokowe, co wywołało

„odszczepienie serca od głowy”.

• Druk wspomaga pisanie poprzez „przesunięcie punktu ciężkości

z dźwięku ku polu wzrokowemu” oraz ułatwia odbiór tekstu w jego

ostatecznej wersji.

• Jego odczytanie wymaga jednak od odbiorcy umiejętności krytyka

literackiego, który np. uchwyci granicę między faktem i fikcją.

• Pojawienie się druku należy także wiązać z faktem upowszechnienia

się książek, idei i ruchów społecznych, co ułatwiło np. reformację

protestancką.

• Poprzez druk język został w jeszcze większym stopniu wykorzystany

w budowaniu nowoczesnego społeczeństwa.

Wykład 8

Ontogeneza języka

Biologiczne uwarunkowania

mowy (wg E. Lenneberga)

I. Oznaki wrodzonego zaprogramowania człowieka jako

gatunku do czynności mówienia:

1. Przystosowanie morfologiczne (właściwości budowy niektórych

organów, takich jak zęby, usta, język, krtań, płuca, mózg).

2. Przystosowanie fizjologiczne (czynności organów wewnętrznych):
a)

koordynacja czynności nerwowo-mięśniowych podczas mówienia 

równoczesne łączenie w całość trzech czynności automatycznie, tj.

bez udziału świadomości):

• wydawanie dźwięków

• formułowanie zwrotów w gotowej do użytku postaci fonetycznej

• planowanie reszty wypowiedzi

• ustalanie prawidłowej kolejności wypowiedzi - oparte na regule rytmu -

pozwalającego formułować język w czasie; podstawowa jednostka

czasowa w tworzeniu mowy 1/6 część sekundy;

b) rytm oddechowy w czasie mówienia:

– zwiększona liczba oddechów na minutę

– skrócony wdech

– spowolniony wydech

Biologiczne uwarunkowania

mowy (wg E. Lenneberga)

II. Dowody wskazujące na mowę jako zachowanie

uwarunkowane biologicznie (mowa spełnia warunki bycia

takim zachowaniem) - są one następujące:

1. Zachowanie uwarunkowane biologicznie pojawia się zanim wystąpi

oczywista potrzeba jego pojawienia się - tzn. zanim stanie się

przydatne czy niezbędne do biologicznego funkcjonowania.

2. Wystąpienie zachowania nie wynika ze świadomej decyzji

jednostki.

3. Zachowanie nie jest wywołane przez jakieś określone zdarzenia

zewnętrzne.

4. Przebiega według określonych stadiów rozwojowych.
5. Istnieje okres krytyczny sprzyjający nabyciu takiego zachowania

(od 2 do 14 r. życia).

6. Żadne działania zewnętrzne nie przyspieszą pojawienia się

zachowania ani też nie pozwolą pominąć żadnego z jego stadiów

rozwoju.

Społeczne uwarunkowania

rozwoju mowy - wzorzec

językowy

• Socjalizacja językowa - nabywanie języka w

określonej grupie społecznej poprzez przyswajanie

nawyków mownych grupy, w której się

wychowujemy. Wykształca ona u jednostki odrębne,

właściwe tylko tej grupie wzorce językowe

(używanie określonej odmiany językowej).

• podstawowe znaczenie rodziny dla procesu

socjalizacji językowej

• interakcja - sposoby działania jednostki w

konkretnych sytuacjach oraz stosowane zabiegi

rozumienia i dostosowywania się działań partnerów

 dostosowywanie wypowiedzi do poziomu odbiorcy

Społeczne uwarunkowania

rozwoju mowy - wzorzec

językowy

• - język pierwszej socjalizacji - pierwszy język,

jakiego nauczyliśmy się w dzieciństwie, dzięki

któremu nauczyliśmy się opisywać,

kategoryzować rzeczywistość, reagować na nią.

Jest to język najtrwalszy i najmniej podatny na

zmiany (rodzaj odmiany bądź odmiana języka)

• - rodzina jako „grupa odniesienia” dostarcza

podstawowych kategorii do interpretowania

rzeczywistości i mówienia o niej, koncepcja kodu

ograniczonego i rozwiniętego B. Bernsteina

• - rodzeństwo bliźniacze

Indywidualne

uwarunkowania rozwoju

mowy

1. Ogólny poziom intelektualny dziecka (uchwytny w testowych

badaniach inteligencji)

2. Poziom zdolności specyficznych związanych z mową i jej rozwojem.

Są to:

– zrozumienie słów i płynność słowna wg L. L. Thustone’a
– (wieloczynnikowa teoria zdolności umysłowych (siedem czynników, pozostałe

pięć to: czynnik liczbowy, przestrzenny, pamięć, czynnik percepcyjny,

rozumowanie)

– rozumienie słów - ujawnia się w sytuacjach: wyjaśniania znaczeń słów, czytania

ze zrozumieniem itp.

– płynność słowna - polega na umiejętności szybkiego odnajdywania właściwych

słów na daną okazję, np. dobieranie rymów lub wyrazów zaczynających się na

daną literę

– ogólny czynnik werbalny (wg J. B. Carolla), tj. zdolność do uczenia się różnych

konwencjonalnych reakcji i do utrzymywania ich przez dłuższy czas

• CZYNNIKI SPECYFICZNE:

– płynność ekspresji - zdolność do szybkiego wyboru reakcji spośród zestawu

możliwych reakcji alterantywnych

– płynność ideacyjna - zdolność do szybkiego podawania serii pomysłów
– zdolność do szybkiego nazywania rzeczy

Indywidualne

uwarunkowania rozwoju

mowy

3. Aktywność dziecka - wg A. Matczak różnice dotyczą:
- ogólnego poziomu aktywności
- preferowanego kierunku aktywności, wyrażającego

dominację jednej z dwu potrzeb czynnościowych:

poznawania lub ekspresji

4. Płeć - szybszy rozwój wymowy, rzadsze zaburzenia mowy u

dziewczynek; wynika to z:

a) większego tempa ogólnego rozwoju fizycznego dziewczynek

(szybki rozwój anatomiczno-fizjologiczny narządów

artykulacji)

b) odmienności sytuacji dziecka w rodzinie
c) odmienności oddziaływania wychowawczego różnice w

zakresie więzi emocjonalnej w relacjach: córka - matka, syn

- matka

Ontogeneza mowy

• Warunkiem opanowania kompetencji

komunikacyjnej jest wcześniejsze dysponowanie

kompetencją językową, zaś o nabyciu

kompetencji językowej decydują sprawności

biologiczne.

• Należą do nich:

–

sprawny słuch fizyczny,

–

właściwie funkcjonujący słuch fonematyczny,

–

właściwie funkcjonujący słuch muzyczny,

–

mobilny mózg i wydolna pamięć,

–

właściwie funkcjonujący obwodowy układ nerwowy,

–

działające bez zakłóceń mięśniowe i kostne układy

narządów mowy.

Ontogeneza mowy

• Zanim człowiek nauczy się bowiem wyrażać swoje myśli

musi przejść wiele naturalnych etapów rozwoju mowy.

• Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną – dziecko

przyswaja ją sobie od najbliższego otoczenia, głównie

od matki, drogą naśladownictwa.

• Stały kontakt dziecka z naładowanymi emocjami

wypowiedziami najbliższych przyczynia się do

nawiązania kontaktu społeczno – psychicznego z

otoczeniem i wyzwala inicjatywę wypowiedzenia

się dziecka.

• Prawidłowo słyszące i normalnie rozwijające się dziecko

przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5–6 lat życia.

• Proces jej rozwoju nie przebiega jednakowo u wszystkich

dzieci, gdyż indywidualne właściwości anatomiczno–

fizjologiczne organizmu dziecka powodują różnice w tempie

i sposobach przyswajania sobie mowy.

Okres prenatalny

• Rozwój mowy poprzedzony jest etapem

zwanym okresem prenatalnym, który

trwa od poczęcia do urodzenia, czyli

życiem płodowym.

• To właśnie wtedy kształtują się narządy

mowy i rozpoczyna się ich

funkcjonowanie.

• Rozwijają się nadawcze narządy mowy,

czyli organizujące informacje obszary

myślowe; produkujące substancję ośrodki i

drogi nerwowe oraz nasada, krtań, płuca

i centralne ośrodki słuchowe i czuciowe.

Okres prenatalny

• Okres prenatalny nie jest czasem pasywnym.
• Dziecko reaguje na różne bodźce, różnicuje je

i zapamiętuje.

• Przychodząc na świat jest już zatem nie tylko

wyposażone w narządy słuchu i mowy, ale

potrafi precyzyjnie posługiwać się nimi w

sposób celowy.

• Podstawową umiejętnością nabytą prenatalnie

jest reakcja na bodźce słuchowe i

wykorzystywanie ich w nawiązywaniu

interakcji z otoczeniem.

Rozwój słuchu w okresie

prenatalnym

• To właśnie narząd słuchu jest najlepiej rozwiniętym narządem

zmysłu w pierwszym trymestrze ciąży.

• Już od 20–go tygodnia funkcjonuje mechanizm słyszenia, stale się

doskonaląc – między 22–30 tygodniem płód zaczyna reagować na

bodźce akustyczne.

• Wtedy także zaczyna się kształtować asymetria mózgowa w

słyszeniu dźwięków - lewa półkula ma większą zdolność do

specjalizacji w zakresie mowy.

• Bodźce akustyczne powodują niepokój ruchowy („ruchy duże”,

przyspieszenie akcji serca, ruchy mięśni twarzy).

• Od 25–go tygodnia ciąży pojawia się tzw. odruch uszno – powiekowy,

który ustala się po 28–ym tygodniu.

• Badania świadczą, że dziecko nie tylko odbiera i różnicuje

dźwięki, ale także je zapamiętuje. Świadczy o tym fakt, że

reakcje ruchowe zmniejszają się przy kolejnych powtórzeniach

tych samych dźwięków.

• Dla prawidłowego rozwoju mowy dziecka w okresie późniejszym

niezbędna jest stymulacja słuchowa w okresie prenatalnym.

• Dzieci stymulowane słuchowo osiągają, bowiem znacznie szybciej

normę rozwojową w każdym przedziale wiekowym.

Stadia rozwoju mowy

wg L. Kaczmarka

Podział ze względu na formy
wypowiedzi

• 1. okres melodii (= sygnału apelu) 0-1 r.

ż.

• 2. okres wyrazu (= sygnału 1-klasowego)

1-2 r. ż.

• 3. okres zdania (= sygnału 2-klasowego)

2-3 r. ż.

• 4. okres swoistej mowy dziecka 3-7 r. ż.

Okres melodii

• Pierwszy okres rozwoju mowy, zwany okresem melodii

trwa od urodzenia do końca pierwszego roku życia.

Początkowe dziewięć miesięcy w życiu dziecka to tzw.

okres przedjęzykowy, zwany również okresem krzyku i

gaworzenia [Zarębina 1965, Smoczyński 1955]. Na

początku tego okresu wyłącznym narzędziem

komunikacji dziecka z otoczeniem jest krzyk

nieuświadomiony. W ten sposób dziecko sygnalizuje

matce swoje potrzeby i przykre wrażenia, później

celowo przywołuje bliską osobę.

• Między 5–6 tygodniem życia niemowlę zaczyna

głużyć, czyli wydawać przypadkowe dźwięki. Jest to

nieświadome ćwiczenie narządów artykulacyjnych,

właściwe zarówno dzieciom słyszącym, jak i głuchym.

Okres melodii

• Około 5–6 miesiąca życia głużenie przechodzi w

nowy etap kształcenia się mowy – gaworzenie.

• Jest to początkowo powtarzanie dźwięków

zasłyszanych od otoczenia połączone z

treningiem słuchu, artykulacji i

spostrzegawczości.

• Brak gaworzenia jest wskazówką o zaburzeniu

słuchu, gdyż dzieci niesłyszące nie gaworzą.

Kaczmarek zwraca przy tym uwagę, że między

głużeniem i gaworzeniem, a mową właściwą

nie ma żadnego bezpośredniego związku.

• Głużąc i gaworząc wypowiada pewne dźwięki

z łatwością, natomiast opanowanie ich w

mowie właściwej przychodzi z trudem.

Okres melodii

• W 8–9 miesiącu życia dziecka pojawia się

rozwój słuchu fonematycznego, czyli zdolność

różnicowania dźwięków mowy ludzkiej.

• Jest charakterystyczne, że wraz z kształtowaniem

się słuchu fonematycznego dziecko wchodzi w

językowy okres kształtowania się mowy,

rozpoczynający się w ostatnim kwartale

pierwszego roku życia.

• Jest to kolejny dowód jak istotny dla

prawidłowego rozwoju mowy u dziecka jest

właściwie funkcjonujący słuch.

• Pod koniec pierwszego roku życia dziecko

opanowuje poprzez nabywanie opozycji

fonologicznych około 3 spółgłosek i 9 spółgłosek.

Okres wyrazu

• Drugi okres rozwoju mowy, zwany okresem wyrazu,

trwa zazwyczaj od pierwszego do drugiego roku życia

dziecka.

• Dzięki wzrastającej sprawności motorycznej, a zwłaszcza

lokomocyjnej dziecko zbliża się do najbliższego otoczenia i

natrafia na coraz to nowe przedmioty i zjawiska. Mowa staje się

narzędziem myślenia, badania i odbierania świata. W tym

okresie dziecko opanowuje wszystkie samogłoski, poza

nosówkami [ą], [ę]; sporo spółgłosek [ m, n, t, d, k, g, p, x,

l], a czasami nawet [ ś, ć, ź, k’, g', ń].

• Brakujące spółgłoski zastępuje łatwiejszymi o zbliżonym

miejscu artykulacji, grupy spółgłoskowe zostają uproszczone

do jednej spółgłoski.

• Cechą charakterystyczną mowy dziecka jest wymawianie

pierwszej sylaby (redukcje), bądź też samej końcówki

wyrazu (reduplikacje). Wypowiedzi dziecka często są

jednowyrazowe lub dziecko naśladuje dźwięki wydawane

przez interesujące go obiekty – zjawisko to nosi nazwę

onomatopei.

Okres wyrazu

• Pod koniec okresu wyrazu dziecko dysponuje

kilkudziesięcioma poprawnie artykułowanymi

wyrazami i bardzo dużą liczbą wyrazów

zastępujących, zniekształconych dźwiękowo.

• W okresie wyrazu rozpoczyna się także rozwój

podsystemów morfologicznego i składniowego.

• Dziecko nabywa słownictwo stopniowo,

warstwami leksykalnymi. Pierwszymi

opanowywanymi wyrazami są nazywające

prymarnie rzeczowniki i czasowniki oraz

sekundarnie przymiotniki i przysłówki.

• W drugiej fazie dziecko przyswaja wyrazy

segregujące (liczebniki), a w trzeciej morfemy

luźne (przyimki, zaimki, partykuły).

Okres wyrazu

• Pod koniec okresu wyrazu ¾ wypowiedzi dziecka

stanowią rzeczowniki i czasowniki, przy czym tworzy

ono wtedy bardzo dużą ilość neologizmów, derywując i

kontaminując nowe wyrazy.

• Od 18–tego miesiąca rozwój mowy ulega

zdecydowanemu przyspieszeniu, wynika to z faktu

wzrastających możliwości psycho- fizycznych dziecka i

zakończenia nauki chodzenia, która dotychczas je

absorbowała.

• Mowa nadal się doskonali i dziecko wchodzi w jej

kolejny etap, zwany okresem zdania, który trwa od 2 –

3 roku życia.

• Dziecko dwuletnie jeszcze niewiele mówi, ale już

prawie wszystko rozumie.

• W systemie fonologicznym pojawiają się już niemal

wszystkie samogłoski (w tym nosówki) i 28 spółgłosek.

Podstawowy słownik

Podstawowy zasób słów - zbiór niezbędnych

wyrazów autosemantycznych i morfemów

znaczeniowo niesamodzielnych, za pomocą których

można budować gramatycznie poprawne teksty w

typowych kontaktach społecznych (S. Grabias)

– - minimalny zasób leksykalny (zbiór liczy około 800 słów)

– - podstawowy zasób słów niezbędny (około 2700

jednostek)

– - podstawowy zasób rozbudowany (około 5000 wyrazów)

* podstawowy zasób leksyki niezbędnej ustalony pod

red. S. Grabiasa - 2707 wyrazów i morfemów  w

tym: 1221 rzeczowników, 869 czasowników, 367

przymiotników, 121 przysłówków, 63 zaimki,

przyimki i inne morfemy

Okres zdania

• Pod koniec 3–go roku życia dziecko zna

już około 1000 wyrazów, które potrafi

łączyć w zdania.

• Początkowo przybierają one formę

struktur łańcuchowych, niekompletnych i

niespójnych logicznie, pełnych przerw

intonacyjnych i powtórzeń.

• Z czasem obok zdań pojedynczych

pojawiają się także złożone

współrzędnie i podrzędnie, początkowo

połączone bezspójnikowo.

Okres swoistej mowy

dziecka

• Dalsze doskonalenie mowy następuje w

kolejnym etapie rozwoju, jakim jest okres

swoistej mowy dziecka, trwający od końca 3 –

go roku życia aż do 7 - u lat.

• Okres ten kończy się wraz z opanowaniem

przez dziecko wymowy pod względem

dźwiękowym.

• Dziecko trzyletnie zmiękcza jeszcze szeregi

syczące i szumiące głosek dentalizowanych,

substytuuje [r] przez [i] lub [l], opuszcza

sylaby początkowe lub końcowe, w tym wieku

tylko około 2, 9 % dzieci mówi poprawnie.

Okres swoistej mowy

dziecka

• W okresie swoistej mowy dziecięcej

następuje ostateczne opanowanie pełnego

zasobu fonemów języka ojczystego oraz

dalsze doskonalenie systemów

morfologicznego i składniowego.

• Dziecko bogaci zasób słownika

czynnego i biernego, potrafi budować

zdania poprawne gramatycznie i o

odpowiedniej prozodii.

• Poznając otaczający świat, zadaje

dorosłym mnóstwo pytań, oczekując

wyczerpujących odpowiedzi.

Etapy rozwoju języka

wg J. Aitchison (1983)

»

wiek

• krzyk

narodziny

• wokalizacja (gruchanie)

6 tygodni

• gaworzenie

6 miesięcy

• wzory intonacji

8 miesięcy

• wypowiedzi 1-wyrazowe

1 rok

• wypowiedzi 2-wyrazowe

18 miesięcy

• formy odmiany wyrazów

2 lata

• pytania, przeczenia

2 lata 3

miesiące

• rzadkie lub złożone konstrukcje

5 lat

• dojrzałe mówienie

10 lat

Etapy rozwoju mowy

wg N. I. Krasnogorskiego

• I okres – prewerbalny (0-6 miesięcy)

• przygotowanie układu oddechowego do realizacji reakcji

głosowych

• gruchanie (niezróżnicowanie głosowe, krtaniowe,

przełykowe, ustne, wargowe szumy i nieokreślone dźwięki

mowy)

• gaworzenie – niezróżnicowane dźwięki głosowe, wywołane

przez naśladowanie

• II okres – wytworzenie się i różnicowanie dźwięków

mowy (6 miesięcy)

• 1) synteza sylab (6-12 miesięcy)

• synteza 2-członowych łańcuchów sylabowych (9-12

miesięcy)

• wytworzenie się pierwszych słów w liczbie 5-10 (8-12

miesięcy)

Etapy rozwoju mowy

wg N. I. Krasnogorskiego

• III okres (drugi rok życia)

• wzrost zasobu słów do 500 i więcej

• wytworzenie i automatyzacja łańcuchów słownych od dwu do

wieloczłonowych schematów

• udoskonalenie wymowy poszczególnych słów

• IV okres (trzeci rok życia)

– wzrost zasobu słów do 1000 i więcej

– wydłużenie się łańcuchów słownych do 9-10 słów

– automatyzacja łańcuchów słownych i powstanie bardziej złożonych

potoków mowy

– utrwalenie łańcuchów słownych i stereotypów słownych

– prawidłowe wymawianie fonemów i słów uprzednio źle wymawianych

– pojawienie się prostych słownych łańcuchów złożonych podrzędnie

• V okres (czwarty rok życia)

• dalsze wzbogacanie się słownika

• rozwój łańcuchów słownych złożonych współrzędnie i podrzędnie

Rozwój mowy dziecka

• Przy obecnym stanie wiedzy o mowie niemożliwe

jest dokonanie dokładnej i wyczerpującej etapizacji

rozwoju mowy dziecka.

• Jest to bowiem niezwykle złożona funkcja

psychiczna, która obejmuje różne aspekty mowy:

artykulacyjny, gramatyczny, słownikowy,

pragmatyczny itp.

• W rozwoju mowy dziecka wyróżnia się zasadniczo

dwa etapy:

– prelingwistyczny (traktowany przez niektórych badaczy

jako nie mający nic wspólnego z mową, czyli przedmowny),

– lingwistyczny.

Okres prelinwalny - głużenie

• Na początku wszystkie niemowlęta sygnalizują dorosłym

swoje cielesne potrzeby — pożywienia, pragnienia, snu,

wydalania — za pomocą płaczu i określonych ruchów, na

które sprawujący nad nimi opiekę natychmiast reagują.

• Są to dźwięki, nazywane krzykami w sytuacjach

niezadowolenia — lub głużenia (gruchania) — emitowane

w stanach wygody i zaspokojenia potrzeb.

Okres prelingwalny -

gaworzenie

• Od około połowy pierwszego roku życia następuje

gaworzenie, które jest powtarzaniem sylab, np. ta-ta, ma-

ma, ba-ba itp. Jednakże te dźwięki pozostają bez większego

związku z fonemami wypowiadanymi w otoczeniu.

• Jest to jakby etap przygotowawczy dla fonemów, ale

zawiera wachlarz dźwiękowy o wiele większy od

rzeczywiście potrzebnego do realizacji fonemów.

• Na tym etapie pojawia się także tzw. gaworzenie imitujące,

zorganizowane w struktury melodyczne charakterystyczne

dla mowy.

• Także „język” matek przemawiających do swych małych

dzieci jest we wszystkich kulturach podobny, tzn.

uproszczony, często pozbawiony wyraźnego sensu,

opierający się na zróżnicowaniu intonacji, poparty bogatą

mimiką i gestykulacją

Okres lingwalny

• Okres mowy lingwistycznej rozpoczyna się około 12.

miesiąca życia i charakteryzuje się formułowaniem przez

dziecko pierwszych słów.

• Początkowo są to kombinacje fonemów tworzących sylaby

składające się ze spółgłosek i samogłosek, np. tata, mama,

itp.

• Na drodze współpracy ze starszymi dziecko naśladuje

intonacje, akcenty. Początkowo pojedyncze dźwięki lub słowa

pełnią funkcję całych zdań, np. „caca” — wskazujące na

podanie zabawki.

• Te najprostsze formy wyrazowe, pojawiające się u początku

etapu lingwistycznego, nazywa się holofrazami lub „sylabo-

zdaniami”.

• Każde słowo jest utajonym uogólnieniem, które z kolei jest

werbalnym aktem myśli odzwierciedlającym istniejącą

rzeczywistość zupełnie inaczej, niż odzwierciedla się ona

w bezpośrednich wrażeniach i spostrzeżeniach.

Okres lingwalny

• Najważniejszym okresem w rozwoju mowy dziecka jest

przełom pierwszego i drugiego roku życia, kiedy to linie

rozwoju mowy i myślenia, do tej pory przebiegające

oddzielnie, łączą się.

• Dziecko dokonuje w tym okresie największego odkrycia

w swoim życiu: przekonuje się, że „każda rzecz ma swoją

nazwę”. Początkowe „zdania” są wykrzyknikami

i czasownikami, a dopiero później pojawiają się zdania

dwuwyrazowe, a następnie wielowyrazowe, z zastosowaniem

najprostszych reguł gramatyki i składni.

• We wszystkich kulturach większość dzieci w wieku dwóch lat

buduje proste zdania. Są w stanie zadać proste pytanie:

„gdzie kotek?”; umiejscawiać — „piłka tam”; określać

nieistnienie czegoś — „nie ma mleka”; określać czynność

— „auto jedzie”; identyfikować osoby — „mama idzie”; żądać

— „daj mi”; żądać powtórzenia — „jeszcze papu”; określać

własność — „auto taty”; umiejscawiać działanie — „siedzi

tam”; określać czynności osób — „tata rzucił” itp.

Rozwój znaczenia słów

• Rozwój znaczenia słów jest ściśle związany z rozwojem pojęć.

• Poprzez etap myślenia synkretycznego, kompleksowego,

dziecko dochodzi do myślenia pojęciowego.

• Słowa dziecka początkowo pokrywają się ze słowami

człowieka dorosłego tylko w ich odniesieniu przedmiotowym

— wskazują na ten sam przedmiot i na ten sam krąg zjawisk.

• Nie są jednak zgodne w aspekcie znaczeniowym. Słowo łączy

w sobie wiele systemów: dźwiękowy, morfologiczny,

sytuacyjno-poglądowy oraz kategorialno-abstrakcyjny. Jest

„węzłem całego systemu związków lub wielowymiarową

matrycą”.

• Przejmowanie dźwięków jest procesem fizycznym, ale myśli

ludzkie nie są bytami fizycznymi. Jako fakty psychiczne są

nieprzekazywalne na sposób fizyczny, nie mogą opuścić

świadomości, nie mogą się też uzewnętrzniać.

Struktura pojęciowa słowa

• Myśl nie może być więc „zawarta” w słowie, lecz jedynie z nim

kojarzona.

• Słysząc słowo, kojarzymy z nim pojęcie, o ile je mamy w naszej

pamięci, a wtedy wydobywamy je z pamięci i staje się ono ośrodkiem

uwagi.

• Może też zasłyszane nowe słowo stać się punktem wyjścia do

wytworzenia nowego pojęcia z materiału empirycznego, jakim

rozporządza świadomość. Dokonuje się wówczas proces tworzenia się

nowego pojęcia przy udziale wyobraźni i abstrakcji.

• Proces uczenia się jest więc czynnością aktywną i twórczą —

nauczyciel daje tylko impulsy, które wywołują w uczniu wiele

procesów, nie jest w stanie podać gotowych pojęć.

• Uczeń musi sobie w związku z danym pojęciem coś przypomnieć,

przeprowadzić korekturę jego treści, włączyć je w większy zespół

i ustalić swój stosunek do niego.

• Nie otrzymujemy pojęć gotowych, a cudze pojęcia przyjmujemy

zawsze indywidualnie i pod kątem własnych poglądów.

• Im większa różnica kulturowa, tym trudniej o porozumienie, gdyż brak

wówczas jednego podłoża ideowego, czyli tzw. „wspólnego języka”.

Struktura leksykalna w języku

dziecka

• W okresie myślenia intuicyjnego, czyli w wieku 2 —

7 lat, rzeczowniki i czasowniki używane przez dzieci

mają charakter bardziej rzeczownikowy

i czasownikowy niż używane przez dorosłych.

• Tak np. rzeczowniki słyszane zazwyczaj w mowie dzieci

to rzeczowniki konkretne („klocki”, „nauczyciel”), nie

spotyka się wyrazów abstrakcyjnych, takich jak np.:

„myśl”, „zasługa”, „zachowanie” itp.

• Z rzeczowników używanych przez dorosłych tylko 16%

ma charakterystyczny wizualny kontur, podczas gdy

u dzieci takich rzeczowników jest 67 %. Podobnie jest

z czasownikami: dzieci używają 67% czasowników,

których cechą charakterystyczną jest zaakcentowanie

atrybutu ruchu, dorośli natomiast ten typ czasowników

stosują tylko w 33%.

Rozwój gramatyki w

ontogenezie mowy

• W wieku trzech lat dziecko używa już

bez problemów równocześnie dwóch
reguł gramatycznych w budowie
zdań, potem trzech. Następnie,
metodą prób i błędów, dochodzi
powoli do perfekcji
w wykorzystywaniu złożonego
porządku słów i ich odmian,
w stosowaniu określonej intonacji itd.

UWARUNKOWANIA ROZWOJU

MOWY

Na rozwój mowy wpływ ma wiele
czynników:

• prawidłowy rozwój psychomotoryczny
• ogólny poziom intelektualny
• ogólne warunki społeczno – wychowawcze

Zaburzenia któregokolwiek z
wymienionych procesów może
prowadzić do zaburzeń rozwoju
mowy.

Rozwój mowy a dojrzałość

szkolna

• Mowa dziecka wstępującego do szkoły jest

bardzo istotnym czynnikiem określającym

dojrzałość rozwojową do podjęcia nauki.

• Rozpoczynając naukę szkolną wkracza ono,

bowiem w okres zwany przez psychologię

rozwojową " młodszym wiekiem szkolnym ".

• Przemiany dziecka - w tym rozwój mowy - są

odtąd w bardzo dużym stopniu związane z

nauką szkolną. Radości i kłopoty z nią

związane stają się jedną z najważniejszych i

podstawowych dla dziecka spraw.

• Każda porażka w tym zakresie jest głębokim

przeżyciem, które może przerodzić się w

kompleks, bądź depresję.

Pisanie i czytanie w rozwoju

sprawności językowych dziecka

• Perfekcyjne opanowanie języka dopełnia nauka czytania i pisania.

Czytanie, które zakłada wzrokowe ujęcie wydrukowanych liter,

słów, zdań czy innych znaków pisarskich, wiąże się z ich ujęciem

poznawczym. Dokonuje się ono w chwilach przerw, gdy oko,

w swym posuwaniu się wzdłuż wiersza, zatrzymuje się

nieporuszone na miejscu — nie jest to ruch równomierny, lecz

rzutowy, nagłymi posunięciami, z przystankami. Maksymalna

„ilość czytania” cichego na minutę wynosi około 500, a głośnego

— około 300 głosek. Uświadomienie znaczenia czytanego tekstu

jest globalne — są to grupy słów, całe zdania, a nie pojedyncze

słowa. Sens czytanego tekstu wywołuje skojarzenia logiczne,

związane z nim wyobrażenia i uczucia.

• Pisanie jest wynikiem rozbudzenia przez pojęcia obrazów

językowo-ruchowych, które wywołują obraz liter, a te działają na

mięśnie ręki i powodują odpowiednie ruchy. Mimo swego

półmechanicznego charakteru pismo jest wyrazem całej

osobowości człowieka, jego temperamentu, uzdolnień, skłonności.

Grafologia, badając pismo człowieka, wnosi z niego o charakterze

człowieka.

Rozwój mowy a rozwój

umysłowy

• Traktując wychowanie jako proces

integralny należy przyznać wysoką rangę

zagadnieniom kształcenia mowy.

• Wszelkie nieprawidłowości w tym

zakresie upośledzają dziecko zarówno

w sensie psychicznym, jak i fizycznym.

• Rozwój mowy ma bowiem niewątpliwy

wpływ na rozwój umysłowy, osiągane

wyniki w nauce, czy choćby jego

akceptację wśród kolegów i koleżanek.

Trudności językowe a

niepowodzenia szkolne

• Skutki zaniedbań w kierowaniu rozwojem

mowy ujawniają się, bowiem szczególnie

silnie, gdy dziecko rozpoczyna naukę

szkolną.

• Dziecko z zaburzeniem mowy już na starcie

pozostaje w tyle w stosunku do pozostałych.

• Ujemne konsekwencje nieprawidłowej wymowy

dla treści słowa nie zawsze są widoczne w

mowie życia potocznego i ujawniają się dopiero,

gdy mowa wymaga szczególnej precyzji

słowa dla wyrażenia myśli.

Wykład 9

Interakcja językowa

Zachowania językowe i ich

uwarunkowania

• Reguły rządzące komunikacją językową

rządzą również mową.

• Stanowisko kreacjonizmu filozoficznego:

– „Język każdego człowieka jest jego osobistą

inwencją” M. A. Krąpiec

• Stanowisko determinizmu społecznego:

– „Człowiek nie dlatego mówi w określony

sposób, że tak chce, lecz dlatego, że musi

mówić w ten sposób” W. von Humboldt

Interakcja - definicje

• Interakcja – sposoby działań jednostki w

konkretnych sytuacjach oraz stosowane

potocznie zabiegi rozumienia i

dostosowywania się działań partnerów [M.

Ziółkowski 1981].

• A zatem:

– Działania jednostki i jej partnerów nie są

dowolne, zależą od sytuacji, w jakiej interakcja

zachodzi, reguły życia utrwalone w danym

społeczeństwie i kod językowy niosący

dziedzictwo kulturowe. Dziania językowe

partnerów są wynikiem socjalizacji.

Socjalizacja a zachowania

językowe

• M Ziółkowski w procesie socjalizacji

wyróżnia trzy etapy:

– 1. człowiek uczy się dopasowywać swoje

zachowania do zachowań partnerów;

– 2. zdobywa umiejętności określania

znaczeń zjawisk społecznych i

hierarchizowanie tych zjawisk;

– 3. opanowuje sztukę patrzenia na siebie

z perspektywy innych uczestników życia

społecznego.

Zachowanie jako znak

• Zachowania ludzkie są nośnikami znaczeń.

– - ujawniają się bez woli nadawcy (oznaki cech

psychofizycznych i społecznych stanów)

– - są nadawane intencjonalnie (symbole), służące

informowaniu o zamierzeniach nadawcy oraz

przewidywaniach względem odbiorcy.

• Aby proces nadawania znaczeń

zachowaniom ludzkim i odbiór tych

zachowań był możliwy, interakcja musi

przebiegać według pewnych społecznie

utrwalonych reguł, znanych indywidualnym

uczestnikom życia społecznego.

Koncepcja S. Grabiasa

• Interakcja - „układ dwu

przylegających do siebie procesów:

– procesów nadawania znaczeń

zachowaniom ludzkim oraz

– procesu dostosowywania własnych

zachowań do zachowań członków danej
grupy społecznej”

Implikacje teorii interakcji

•

Z przyjętych założeń wynika, że teoria interakcji musi najpierw uwzględniać

rolę języka w:

– organizowaniu sensów (poznaniu rzeczywistości) oraz

– w organizowaniu przekazu, przekazywaniu wiedzy o rzeczywistości innym.

•

Obydwie role wzajemnie się dopełniają i umożliwiają skuteczność procesu

interakcji w sytuacji, gdy spełnione są następujące warunki:

– Warunek tożsamości wiedzy o sobie i o świecie, która jest pochodną

uczestnictwa w życiu społecznym, bowiem im doświadczenia rozmówców są bardziej

do siebie zbliżone, tym skuteczniejsze są interakcje, w które wchodzą.

– Warunek strukturalnej tożsamości wiedzy o sobie i o świecie, który wyraża

się tym, że osoby posługujące się tym samym językiem etnicznym mają w podobny

sposób ustrukturowaną wiedzę o rzeczywistości, bowiem język dostarcza

intersubiektywnych kategorii poznania świata.

– Warunek tożsamości struktury i zasobów wiedzy na temat przedmiotu

interakcji, który spełnia się wówczas, gdy zasoby wiedzy rozmówców o danym

obiekcie czy zdarzeniu są porównywalne – im bardziej zbliżone są do siebie struktury

tej wiedzy, tym bardziej interakcja bywa skuteczna.

– Warunek tożsamości wzorców przekazu i sposobów ich realizacji, który

wiąże się z tym, że skuteczność przekazu wymaga znajomości wzorców

interakcyjnych zwyczajowo przypisanych interakcjom społecznym oraz umiejętności

realizacji tych wzorców w zachowaniach werbalnych i niewerbalnych. Wydaje się, że

im bardziej zachowanie interakcyjne realizuje się według scenariusza zachowań

stereotypowych, zgodnych z powszechnie uznanymi wzorcami, tym bardziej jest ono

skuteczne [Grabias 2007].

Społeczna sfera zachowań

• W realizacji czynności językpwych każdego człowieka

ujawniają się aspekty wchodzące w zakres zachowań

społecznych i indywidualnych. W obręb zachowań

wspólnych włącza S. Grabias [1994]:

– Kompetencję językową (inwentarz fonemów, leksemów oraz

reguły budowania gramatycznie poprawnych i sensownych

zdań), na którą składa się: kompetencja fonologiczna,

morfologiczna i składniowa);

– Kompetencję komunikacyjną (wiedzę na temat statusu kodów

językowych i na temat reguł budowania wypowiedzi

odpowiednich do sytuacji), składa się nań kompetencja

stylistyczna, społeczna, sytuacyjna i pragmatyczna;

– Kompetencję kulturową (wiedzę na temat otaczającej

rzeczywistości, systemu wartości obowiązującego w danej

kulturze oraz interpretacji zjawisk będącej efektem tkwiącej w

języku potocznej wiedzy o świecie, która powstaje przy udziale

języka).

Indywidualna sfera

zachowań

• Sferę zachowań indywidualnych wyznaczają swoiste dla

każdego człowieka sposoby realizacji tekstu, w których

ujawnia się psychiczna i fizyczna charakterystyka jednostki

ludzkiej.

• Możliwości komunikacyjne człowieka są wynikiem integracji

dwu rodzajów umiejętności:

– sprawności systemowej (polegającej na budowaniu zdań

zgodnie z regułami danego języka), w obrębie których znajdują

się sprawności substancjalne (pozwalające budować zdania w

postaci sygnałów dźwiękowych, optycznych i taktylnych) oraz

sprawności gramatyczne (morfologiczne i syntaktyczne).

– sprawności komunikacyjnej (umożliwiającej budowanie

wypowiedzi dialogowych i narracyjnych). Należą do niej

następujące sprawności: stylistyczna, społeczna, sytuacyjna,

pragmatyczna.

• Warunkiem nabycia zarówno kompetencji kulturowej, jak też

komunikacyjnej jest wcześniejsze dysponowanie systemem

językowym.

Indywidualna sfera

zachowań

• S. Grabias wprowadza rozróżnienie na:

– sprawności percepcyjne (pozwalające budować

kompetencje). Zalicza do nich autor: słuch fizyczny, słuch

muzyczny oraz słuch fonematyczny.

– sprawności realizacyjne (umożliwiające korzystanie w

procesie komunikacji z zawartych w umyśle kompetencji).

• W późniejszej, rozwiniętej wersji swojej koncepcji,

cytowany autor dzieli sprawności na:

– umysłowe (językowa sprawność systemową, społeczną,

sytuacyjną i pragmatyczną),

– biologiczne (sprawny słuch fizyczny, właściwie

funkcjonujący słuch fonematyczny, właściwie

funkcjonujący słuch muzyczny, mobilny mózg i wydolną

pamięć, właściwie funkcjonujący obwodowy układ

nerwowy i działające bez zakłóceń mięśniowe i kostne

układy narządów mowy.

Warunki kreowania

zachowań

• Zachowania człowieka są wypadkową:

– kulturowych kategorii interpretacyjnych przyjętych w

danej grupie społecznej, zdobytych w procesie

socjalizacji (determinuje je pochodzenie społeczne,

wykształcenie, zawód);

– wpływu innych grup społecznych, które w odmienny

sposób interpretują rzeczywistość i wypracowały

odmienne systemy wartości.

• Zachowaniem człowieka mogą sterować grupy, w

których nigdy nie uczestniczył, ale ich wzory z

jakichś powodów akceptuje (cechy

osobowościowe).

• Stan uświadomienia swoich działań, celów i

wartości versus automatyzacja zachowań.

Warunki odbioru zachowań

• Docieranie do psychicznych stanów nadawcy (dokonuje się

przez ocenę sygnałów nadawcy i kojarzenie ich ze stanami

psychicznymi, utożsamianymi na zasadzie introspekcji z

własnymi stanami);

• Orzekanie o spójności zachowania (odczytywanie sanów

psychicznych nadawcy na tle sytuacji fizycznej (ujmowanej

w kategoriach przestrzennych i czasowych), sytuacji

społecznej (ujmowanej w kategoriach ról społecznych) i

odkrywaniu sygnalizowanych przez określone zachowania

jego chceń. Stopień sensowności zachowań wyznacza

spójność tych trzech komponentów);

• Identyfikowanie się z postawą nadawcy lub jej odrzucenie.

Dopełnieniem tych dwu skrajnych reakcji jest postawa

obojętności.

Teoria interakcjonizmu

• Interakcyjny model społeczeństwa pojawił się pod

koniec XIX wieku i tłumaczył on istnienie

społeczeństwa nie jako tworu, który jest wynikiem

wrodzonych atrybutów jednostek, ale jako byt,

który istnieje dzięki wzajemnym oddziaływaniom

jednostek

• Interakcja to:

– Forma uspołecznienia (Georg Simmel)
– Działania społeczne (Max Weber).

• Teoria interakcjonizmu społecznego przyjęta

została jako jeden z podstawowych paradygmatów

badawczych XX-wiecznej socjologii.

Symboliczna interakcja

• Termin „symboliczna interakcja" odnosi się do

pewnego szczególnego typu interakcji, jaka

występuje między ludźmi.

• Swoistość owa wynika z faktu, że ludzie

interpretują czy „definiują" wzajemnie swoje

działania, zamiast na nie po prostu reagować.

• Ludzka interakcja następuje przez symbole, przez

interpretację, przez nadawanie znaczenia

działaniom innych.

• Pomiędzy bodziec a reakcję teoria wprowadza

proces interpretacji (normy kulturowe, symbole)

[Blumer 1969].

Interakcjonizm symboliczny

• Struktura społeczna rozumiana jest jako proces lub układ

porozumień i uzgodnień pomiędzy jednostkami.

• Interakcja jest fundamentalnym procesem stanowiącym

podstawę społecznej rzeczywistości.

• Istotą interakcji jest wysyłanie przez jednostki

funkcjonujące we własnym środowisku sygnałów i

gestów, które określają ich sposób działania.

• Interakcja zachodzi wówczas, gdy jednostka wysyła

znaki, wykazując tym samym swoją aktywność w danej

rzeczywistości, a inna jednostka postrzega te znaki i

reagując na nie, zmienia swój sposób postępowania,

wysyłając zarazem swoje sygnały.

• Pierwszy z uczestników interakcji zauważa i rozpoznaje

owe sygnały i pod ich wpływem zmienia swoje działanie.

Zasady interakcjonizmu

• Najistotniejszym nośnikiem interakcji są znaki.

• Ludzie wchodzą ze sobą w interakcje w szczególny i jedyny w

swoim rodzaju sposób.

• Znaki, które człowiek wysyła, odczytuje, odbiera i na które

reaguje, mają charakter symboliczny, ponieważ znaczą to samo

zarówno dla wysyłającego jak i dla odbierającego.

• Można powiedzieć, że są to znaki kulturowe.

• Dzięki swoiście dla gatunku ludzkiego działającemu mózgowi,

człowiek potrafi nadawać wspólnie uzgodnione znaczenia

dosłownie wszystkim ludzkim działaniom - mowie, mimice,

gestom, pozycjom ciała, odległości, jaką zachowuje wobec innych,

stylowi ubierania się itd.

• Zdolność do odczytywania symbolicznych gestów pozwala

człowiekowi na wchodzenie w rolę, czyli przyjmowanie czyjejś roli.

• Obserwując zachowania innych ludzi, człowiek potrafi wyobrazić

sobie siebie na ich miejscu, może przyjąć ich punkt widzenia i

przewidzieć, co zrobią.

• Każdy w rozmaitych sytuacjach przyjmuje czyjąś rolę.

Podstawowe założenia

interakcjonizmu symbolicznego

• ludzie działają na bazie znaczeń,

jakie mają dla nich rzeczy;

• znaczenia pochodzą z interakcji;
• znaczenia są modyfikowane przez ich

interpretacje, dokonywane przez
ludzi w aktualnych sytuacjach.

„Nie można nie

komunikować”

• Zachowania komunkacyjne są inherentną

cechą zachowań społecznych człowieka.

• To założenie, wyrażone w sformułowaniu

„nie można nie komunikować”, stało się
podstawą - klasycznej już - teorii
komunikacji sformułowanej w pracy Paula
Watzlawicka, Janet H. Beavin, Don D.
Jacksona [1971] pt. Human
Communication

Zachowanie jest

makroznakiem

• Język etniczny dostarcza intersubiektywnych kategorii

poznania świat i jednostka w procesie socjalizacji otrzymuje

zasób wiedzy wspólnej: „na twoim miejscu widziałbym to

samo, co ty”.

• Przyjmując, że przekaz jest możliwy bez środków

werbalnych, jego odbiór wymaga racjonalizacji a

racjonalizacja jest ujęzykowiona, to stwierdzić należy, że

wiedza jest znakiem. Interakcja służy wymianie lub

wyrównaniu dysproporcji wiedzy pomiędzy nadawcą a

odbiorcą.

• Opisując interakcję należy uwzględnić jej dynamikę oraz

udział każdego uczestnika – nadawcy i odbiorcy – w

tworzeniu wiedzy wspólnej

– W tej perspektywie termin „komunikacja językowa” jest

tautologią.

Wykład 10

Zróżnicowanie języka

ogólnego

CECHY TEKSTÓW W ZALEŻNOŚCI

OD CHARAKTERU KOMUNIKACJI

• Komunikacja :

– bezpośrednia (ustna, wielokanałowa; kod

kinezyczny, proksemiczny, prozodyczny,

sytuacyjno-kulturowy)

• równoczesna obecność nadawcy i odbiorcy
• pośrednictwo przekazu ustnego
• znaczne uwikłanie w sytuację dialogową
• stosunkowo duże rozchwianie tematyczne i

dygresyjność

– pośrednia

• przy użyciu pisma
• brak możliwości użycia zaimków wskazujących

CECHY TEKSTÓW W

ZALEŻNOŚCI OD CHARAKTERU

KOMUNIKACJI

• Komunikacja:

– prywatna (wspólna wiedza)

• uczestnicy aktu komunikacji zwykle znają się

osobiście

• stosunkowo łatwy do przewidzenia zakres

„wspólnej wiedzy”

– publiczna

• znacznie ograniczony lub zinstytucjonalizowany

zakres „wspólnej wiedzy”

• duże rygory narzucone formie komunikacji

• znaczną grupę stanowią komunikaty

formułowane przez podmiot zbiorowy

skierowane do jednego lub wielu odbiorców

CECHY TEKSTÓW W

ZALEŻNOŚCI OD CHARAKTERU

KOMUNIKACJI

– literacka (sam tekst stwarza i

podtrzymuje układ czasoprzestrzenny)

• dominacja funkcji estetycznej
• bogactwo swoistych konwencji znakowych
• nadawca i odbiorca komunikatu nie jest

tożsamy z autorem i czytelnikiem

• swoista wtórność wobec gatunków i form

wypowiedzi nieliterackich

– nieliteracka

• nadawca i odbiorca wirtualny

Kryteria zróżnicowania

polszczyzny

• Formalne (odmiany)

– ustna

– pisana

• Funkcjonalne (style)

– styl artystyczny

– styl naukowy

– styl publicystyczno-dziennikarski

– styl urzedowo-kancelaryjny

– styl potoczny

• Terytorialne (dialekty i gwary)

– dialekt mazowiecki

– dialekt wielkopolski

– dialekt małopolski

– dialekt śląski

– dialekty mieszane

• Socjalne (socjolekty)

RÓŻNICE MIĘDZY

KOMUNIKACJĄ USTNĄ I

PISANĄ

KOMUNIKACJA USTNA

KOMUNIKACJA PISANA

bezwysiłkowa, szybka

wymaga narzędzi, materiałów,

warunków

tekst ulotny

tekst trwały

użycie niewielkiej ilości środków

językowych z pamięci czynnej

użycie bardziej różnorodnych słów i

struktur gramatycznych

spontaniczny dialog

publiczny monolog

synchroniczna (jednoczesność aktu

nadawania i odbioru)

diachroniczna (rozsunięcie aktów w

czasie)

syntopiczna (jedność miejsca)

diatopiczna (rozsunięcie przestrzeni)

wykorzystuje inne kody

wykorzystuje tylko kod werbalny

każdy jest nadawcą i odbiorcą

elitarny krąg nadawców, odbiorca

bardzo szeroki

TYPOWE SYTUACJE I TYPOWE

TEMATY KOMUNIKACJI USTNEJ

• Zestaw sytuacji typowych dla komunikacji

mówionej: na ulicy, w domu, w drodze, w pracy, w

sklepie, w kawiarni, na spacerze, w kolejce itp.

• Typowe tematy dla komunikacji ustnej: „dom i

rodzina”, „praca”, „znajomi”, „hobby”, „pogoda”.

• Wspólną cechą tych sytuacji i tematów jest

zazwyczaj pewien stopień nieoficjalności,

prywatności, większa troska o więź z partnerem i

ominięcie odpowiedzialności za treść wypowiedzi.

• W komunikacji ustnej uczestniczy prawie każdy (z

wyjątkiem głuchoniemych, niemowląt) w roli

nadawcy i odbiorcy.

RÓŻNICE MIĘDZY JĘZYKIEM

USTNYM I PISANYM

TEKST MÓWIONY

TEKST PISANY

Dialog

Monolog

Niespójność tekstu, fragmentaryczność,

lukipowtórzenia

Spójność, poprawność

Metakomunikat – środki językowe oraz

wyrażenia Służące nawiązywaniu

kontaktu, pomaganie W rozumieniu

komunikatu

Bardzo słaba warstwa metakomunikatu

Pauzy wypełnione przypadkową

substancją językową, powtórzeniami,

wyrażeniami o dodatkowej funkcji (to,

tak, więc, chcę powiedzieć)

Nacechowanie ekspresywne,

emocjonalne Logiczniejszy,

skoncentrowany na temacie

Logiczniejszy, skoncentrowany na

temacie

Elipsy, równoważniki zdań

Długie zdania złożone podrzędnie

Brak imiesłowów przysłówkowych

Są imiesłowy przysłówkowe

Zubożone słownictwo

Bogate słownictwo

Stylistyka

Style funkcjonalne

STYLE FUNKCJONALNE

• Style funkcjonalne – uformowane i

skonwencjonalizowane w obrębie języka

literackiego sposoby kształtowania wypowiedzi

związane z określonymi typami sytuacji

użytkowania języka i komunikowania się członków

danej społeczności; charakteryzują się doborem

takich środków językowych, które uznane są za

szczególnie przydatne ze względu na określony typ

wypowiedzi i pełnione przez nie funkcje społeczne.

– artystyczny

– naukowy

– publicystyczno-dziennikarski

– urzedowo-kancelaryjny

– potoczny.

Styl funkcjonalny

• styl -

sposób formułowania wypowiedzi polegający na

stosowaniu określonych środków ekspresji językowej;
świadome korzystanie z morfologii, słowotwórstwa,
składni, leksyki, tropów stylistycznych, itp.

• styl funkcjonalny -

to utrwalony w

społeczeństwie sposób użytkowania języka w
analogicznych sytuacjach komunikacyjnych i
podobnych celach.

Styl potoczny

Cechy:
1.Mikrosytuacyjność

2.Nieoficjalność

3.Spontaniczność i swoboda

4.Ekspresyjność

5.Wartościowanie

6.Komizm

7.Codzienność tematów

8.Duża ilość gotowych szablonów

CECHY JĘZYKA

POTOCZNEGO W UJĘCIU

BARTMIŃSKIEGO

–

Pierwszy język człowieka;

–

Jest to przede wszystkim pierwszy w kolejności przyswajania wariant języka,

ten którego uczymy się w rodzinnym domu jako dzieci, który potem długo

jeszcze wystarcza nam do porozumiewania się w codziennych sytuacjach

życiowych;

–

Język najprostszy, najbardziej konkretny, najbliższy;

–

Pomaga zrozumieć, objaśniać nowe dla nas wyrazy i pojęcia, a także

kontrolować wyrazy wieloznaczne, niejasne; (gdy chcemy, aby ktoś wyjaśnił

nam znaczenie jakiegoś słowa, to prosimy, żeby zrobił to właśnie w języku

potocznym).

–

Bogata synonimika potoczna, np. głowa – arbuz, beret, czerep itp.

–

Słownictwo ekspresywne, np. babsztyl, komuch, jełop, dzidziuś. Wyrazy

neutralne w języku literackim mogą w odmianie potocznej wyrażać ironie,

np. hrabina, lalka.

–

Duża obrazowość, np. zerwać się z choinki, wieś zabita dechami

–

Składnia obejmująca zdania niepełne, urwane, równoważniki zdań.

–

Potok składniowy – ciąg wyrazów nie uporządkowanych logicznie i

składniowo, luźno powiązanych

–

Uproszczenia fonetyczne

–

Dosadne porównania, np. ostry jak brzytwa, biedny jak mysz kościelna.

–

Nieuzasadnione wtręty, powtarzanie wyrazów, np. moja droga, po prostu,

nieprawdaż, znaczy się; służą one podtrzymywaniu dialogu.

Styl potoczny

Mechanizmy porządkowania świata

w języku potocznym:

Typizacja

Kategorie są tworzone wokół
egzemplarza idealnego

Kolekcja

Łączenie elementów świata
w zespoły naturalne, a nie logiczne

Styl potoczny

rejestry stylu potocznego

Neutralny

Najczęściej powtarzające się
słownictwo
Baza dla innych stylów

Emocjonalny

Bardzo dużo określeń
ekspresywnych, np.
odmiana rubaszna,
wulgarna,
żartobliwa, itp.

WARTOŚCI STYLU

POTOCZNEGO

• Styl – rozpoznawalny i uporządkowany inwentarz

środków, zintegrowany przez zespół określonych

zasad i wyposażony w określone wartości (wiedza

o świecie).

• Przyczyny dominacji stylu potocznego:

–

przyswajany jako pierwszy

–

najczęściej używany przez największa luczbę osób

–

zawiera zasób podstawowych form i sensów

• utrwala elementarne struktury myślenia i

percepcji, ściśle związanymi z elementarnymi

potrzebami człowieka w aelementarnych

sytuacjach egzystencjalnych

WARTOŚCI STYLU

POTOCZNEGO

• Antropocentryzm:

– styl pokazany ujmuje świat z punktu widzenia

określonego człowieka

– najbardziej rozbudowana grupa słów odnosi się do

człowieka

– orientacja przestrzenna odnosi się do ciała człowieka

(góra-dół, prawy-lewy, przód-tył)

– nazwy części ciała = źródło metaforyki (główka kapusty,

szyjka butelki, noga stołu, ramię dźwigu)

– ciało człowieka – punkt odniesienia dla miar (łokieć,

stopa, po dziurki w nosie, po uszy)

– wyrażenia: o mały włos, na oko, w mgnieniu oka.

• Konkretność – wyrazy konkretne liczniejsze od

abstraktów.

Styl naukowy

Językowe wykładniki stylu naukowego:

1.

Tekst główny obudowany tekstem pobocznym

2.

Wyraźna segmentacja

3.

Terminy naukowe

4.

Nie obowiązuje w dużym stopniu estetyka

5.

Duże nasycenie wyrazami obcymi

6.

Słownictwo abstrakcyjne

7.

Przeważają zdania złożone

8.

Zdania mają najczęściej formę bezosobową

9.

Duże nasycenie słownictwem porządkującym, np.

reasumując

Styl naukowy

Gatunki tekstu naukowego

1. Artykuł

2. Studium

3. Rozprawa
4.

Monografia

5. Eseje

6. Raport

7. Encyklopedia

8. Krytyka

9. Recenzja

Gatunki mówione
1. Wykład

2. Kolokwium

3. Referat

4. Konsultacja

5. Polemika

6. Konwersatorium

7. Egzamin

Styl naukowy

W naukach humanistycznych

Styl teutoński
Skomplikowana składnia, dużo terminów,
bardzo merytoryczny

Źle użyty przechodzi w bełkot naukowy

Styl saksoński
Koncentruje się na odbiorcy,
Łatwo się czyta, dużo anegdot,
Dialogowy charakter

Źle użyty prowadzi do
banalizacji

Styl urzędowy

Cechy

1. Dyrektywność

2. Łączność poprzez teksty prawne ze stylem

naukowym

3. Redukcja ekspresywnej strony języka

4. Organizuje nasze życie społeczne

5. Nadawca to zwykle reprezentant danej instytucji

6. Odbiorca to każdy obywatel

7. Dominująca pozycja nadawcy, brak dialogu

Styl
urzędowy

Wykładniki językowe

1. Tryb rozkazujący

2. Czasowniki

modalne

3. Schematyzacja

języka

4. Bezosobowy

charakter

wypowiedzi

5. Większy udział

rzeczowników niż

czasowników

6. Dużo obcego

słownictwa i

składni

Język reklamy

Kod językowy w reklamie:

Środki językowe:
Twierdzenia, presupozycje i sądy implikowane,
implikatury konwersacyjne

Środki parajęzykowe

foniczne

graficzn
e

Język reklamy

Struktura wypowiedzi reklamowej

Elokwencja
Ta część wypowiedzi, która może przybierać
kształt opowiedzianej historii bądź impresji

Dewiza
Krótka, zwykle 1-zdaniowa forma wypowiedzi,
przybierająca kształt hasła,
którym może być slogan

Język reklamy

Cechy:

1.Metafory

2.Epitety pozytywnie wartościujące

3.Eufemizmy

4.Zmiany w znaczeniu wyrazów np. zwykły-

skojarzenie negatywne

5.Nacechowanie liczebników porządkowych i

głównych

6.Stopień wyższy i najwyższy przymiotników

7.Niby-dialog

Internet

Hipertekst- to tekst:

• Niezhierarchizowany

• Bez początku i końca

• Przeznaczony do czytania nielinearnego

• Zbudowany z połączonych ze sobą słów,

animacji, dźwięków, statycznych lub
ruchomych obrazów, do których
przechodzi się za pomocą łącz
elektronicznych

Internet

Język w Internecie:

1.

Łączy właściwości mówionej i
pisanej formy mowy

2.

Akronimy-wyrazy utworzone
z 1. liter wyrazów zdania lub
wyrażenia(najcz. ang.), np.
BTW, GOK

3.

Powrót do pisma
piktograficznego - emotikony

4.

Osobliwa interpunkcja i
ortografia

5.

Opisy akcji i zachowań
niewerbalnych

Polityka

Styl

retoryczny:

• Pouczenie

słuchacza

• Przekonane

słuchacza do

stanowiska czy

racji mówiącego

• Poruszenia jego

emocji

• Zaspokojenie

jego gustów

estetycznych

Polityka

Nowomowa:

• Funkcja perswazyjna

• Dychotomiczny obraz świata

• Wyraziste narzucanie oceny - etykietowanie

• Fun. magiczna-tworzenie rzeczywistości

• Nieweryfikowalność

• Uboga leksyka

• Funkcja kontrolna-rytualizacja

CHARAKTERYSTYKA NOWOMOWY

•

Jest to zbiór pewnym konwencji wypowiedzeniowych, utartych zwrotów,

stereotypów, schematów, itp. typowych dla tekstów totalitarnych w

wersji komunistycznej. T

•

To inaczej język władzy i kontrolowanych przez nią środków masowego

przekazu, służący celom propagandowym i manipulowaniu wolą,

nastrojami i zachowaniami społecznymi.

•

Jest to forma swoistego kontaktu władzy ze społeczeństwem.

•

Aby te cele osiągnąć, totalitarna władza musi mieć monopol

informacyjny.

•

Monopol ten przejawia się najsilniej w istnieniu państwowej cenzury

prewencyjnej, którą objęte są przede wszystkim teksty publiczne.

•

Cenzura w skrajnych przypadkach może dotyczyć także zachowań

pozawerbalnych: ubioru, muzyki, stylu bycia itd., np. w czasach

stalinowskich zakazana była muzyka jazzowa jako „muzyka

imperialistyczna”.

•

O zjawisku nowomowy można mówić dopiero w odniesieniu do XX w., w

związku z powstaniem wówczas ideologii marksistowsko-leninowskiej,

obowiązującej w krajach realnego socjalizmu.

•

Zasięg jej występowania znacznie się rozszerzył, w których komuniści, co

prawda, nie rządzą (Francja, Włochy), ale odgrywają ważną rolę.

Funkcje nowomowy

– funkcja perswazyjna – wpajanie rządzonym określonych ocen, postaw i

przekonań, o zmuszenie ich do przyjęcia ideologii komunistycznej.

Prowadzi to do „zniewolenia umysłu”, do odebrania samodzielności

myślenia i zdolności do refleksji nad tym, co się dookoła dzieje

– funkcja zakłócająca – polega na dezinformowaniu obywateli przez

podawanie informacji spreparowanych, przekształconych,

sfałszowanych (jest to swoiście rozumiana funkcja komunikacyjna)

– funkcja manifestowania przez władzę wszechobecności i opiekuńczości

– służą temu liczne i drobiazgowe informacje o działalności

najwyższych władz państwowych (sekretarza, prezydenta, premiera) o

wizytach w zakładach pracy, kopalniach, na budowach. Chodzi o

pokazanie, jak rząd troszczy się o obywateli – jest wszędzie i zawsze;

– funkcja rytualno-fatyczna – jest ona bliska poprzedniej, gdyż w

komunikatach o wizytach musiały występować stałe formuły, które

poza manifestacją wszechobecności włądców miały na celu

podtrzymywanie kontaktu z „ludem miast i wsi”, np. towarzysze i

obywatele, ludu pracujący miast i wsi, towarzyszki i towarzysze.

Dodatkowo silna rytualizacja tekstów wyraża się w stosowaniu zwrotów

konwencjonalnych i stereotypowych, np. dalsze zacieśnienie braterskiej

współpracy, szerokie poparcie, wyciągać wnioski z doświadczeń historii,

wszyscy uczciwi ludzie, bijące serce partii, agenci imperializmu.

Polityka

Polski język polityki po 1989 roku:

• Reakcja na nowomowę

• Mała konwencjonalizacja

• Nowe gatunki: debaty parlamentarne i

prezydenckie, orędzia, konferencje prasowe

• Podstawą wiarygodności języka jest jego zw. z

polszczyzną potoczną, kolokwialną

• Antyetykieta językowa

• Wyrazy-etykietki

• Przerost formy nad treścią

Funkcje nowomowy

– Funkcja kontrolna – w tekstach komunistycznych chodziło o wywieranie

nacisku, m.in. na dziennikarzy i pisarzy, którzy przez użycie języka

propagandy mieli demonstrować swoją lojalność wobec władzy, a

jednocześnie wpływać na świadomość wolę społeczeństwa.

– Funkcja magiczna – zadaniem języka ie jest opisywanie czy poznawanie

rzeczywistości, ale jej swoiste tworzenie w słowie, tak by była zgodna z

założeniami ideologicznymi i obowiązującymi w danej chwili tezami

propagandy; kreowanie rzeczywistości za pomocą słów, którym

nadawano moc sprawczą. Dla kreowania rzeczywistości dokonywano

manipulacji na słowach przez nadawanie im wartościowania, którego

dotąd nie miały, albo naużywano wyrazów o neutralnym bądź

pozytywnym zabarwieniu, np. batalia o lepszą przyszłość, oddani partii,

głęboko związani z narodem, bronić wartości socjalistycznych.

– Tabu językowe – w ustroju komunistycznym nie wolno było używać

takich słów jak strajk, bunt, stalinizm, kryzys, inflacja, recesja.

Zastępowano je określeniami jak: wydarzenia grudniowe, przerwy w

pracy, przestoje, okres błędów i wypaczeń, kult jednostki, praska

wiosna, przyjść z bratnią pomocą.

Właściwości nowomowy

–

przewaga wartościowania nad znaczeniem – słowo ma narzucać wartości, a

nie przekazywać informacje

–

reguły rytualności – nowomowa stanowi połączenie wykładników

pragmatycznych (jest środkiem uprawiania manipulacji, propagandy) i

rytualnych

–

magiczność – wypowiedź nie służy przekazywaniu informacji ani opisywaniu

rzeczywistości, lecz jej stwarzaniu. Slogan ma kreować rzeczywistość: naród

z partią, partia z narodem; byliśmy, jesteśmy, będziemy; jedność wszystkich

Polaków; Polska Zjednoczona Partia Robotnicza jest przewodnią siłą narodu;

–

arbitralność decyzji – ponieważ język jest narzędziem w rękach autorytarnej

władzy, reguluje ona odpowiednimi przepisami używanie poszczególnych

słów (tzw. słowa z rozdzielnika). W ten sposób powstają teksty-matryce, które

stają się obowiązujące w przemówieniach m.in. pierwszych sekretarzy PZPR.

–

Antykomunikacyjność – wyklucza wszelki dialog, dyskusję, czy negocjacje.

Służy wyłącznie do przekazywania rozkazów, obwieszczeń, instrukcji,

pouczeń. Jest to mówienie jednostronne, a podmiotem mówiącym jest

władza.

–

Totalitarna natura – pełniąc rolę uniwersalnego metajęzyka, nie podlega

metajęzykowemu opisowi, tzn., że przypisując jej prawo oceniania wszelkich

rodzajów wypowiedzi, nie pozwala się na jakiekolwiek jej ocenianie i

komentowanie. Nie podlega więc zmianom, ma być bezkrytycznie

akceptowana i stosowana.

Media

Na jakość języka
mediów miały
wpływ zmiany w
l. 90-tych;
przejście do
polszczyzny
potocznej jako
manifestacja
odejścia od
cenzury, protest
przeciwko
nowomowie.

Język
mediów

•

Unifikacja: zacierania się
różnica między językiem radia,
gazet, TV

•

Uproszczenie reguł językowych

•

Zwiększenie swobody form
związanych z etykietą językową

•

Udramatyzowanie relacji

•

Egzaltowane przymiotniki,
używanie superlatywów

•

Dostosowanie do gustów
odbiorcy-kicz językowy

Język mediów

•Inf. zwrócona na samą siebie,
a nie na to czego dotyczy

•Sprymityzowanie
kompetencji językowych

•Schematyczność i inercja
językowa

•Epatowanie wulgaryzmami,
prostacka gra półsłówkami

•Retoryka ostrego konfliktu:
metaforyka militarna,
jednoznaczne etykietki

Język mediów

1. Ekspansja wyrazów obcych

2. Rankingowe widzenie

rzeczywistości

3. Neologizmy i

okazjonalizmy

4. Dążenie do skrótowości

5. Nonszalancja językowa u

dziennikarzy

6. Zliberalizowały się reguły

etykiety językowej

7. Wzrost funkcji fatycznej

języka

Socjolekt

• Socjolekt – odmiana języka używana przez klasę lub grupę społeczną,

grupę zawodową lub subkulturę.

• Odmianą socjolektu są:

– żargon,
– slang
– język zawodowy (profesjolekt);

• Pojęcia te są często (błędnie) traktowane jako synonimy.

• Każda odmiana charakteryzuje się jednak swoimi cechami typowymi tylko

dla nich.

• Żargon jest to tajna odmiana socjolektu. Słownictwo żargonu jest

budowane tak, aby nie było zrozumiane dla ludzi nie należących do grupy

(np. żargon więzienny).

• Slang należy do ekspresywnej odmiany socjolektu.

– Jest otwarty na wszystkie grupy społeczne.
– Słownictwo powstaje w nim najczęściej pod wpływem mody językowej.
– Najczęściej kojarzony jest z subkulturami młodzieżowymi.

• Język zawodowy dotyczy wykonawców danego zawodu.

– Ma ułatwić komunikację między pracownikami.
– Zostały zbadane między innymi języki prawników, lekarzy itp.

Wykład 11

Pojęcie socjolektu i dialektu

Żargon

• Żargon - pejoratywnie nacechowana

nazwa języka specjalnego.

– Ze względu na nacechownie

ekspresywne we współczesnej
terminologii językoznawczej niemal
całkowicie wyparta przez termin "slang".

– Zachowała się w języku potocznym, w

którym określa się nią język specjalny,
do którego ma się pogardliwy stosunek.

Slang

• Slang także język specjalny, argot, wiech,

gwara środowiskowa - swoista odmiana

potocznego języka ogólnonarodowego oparta na

odrębności środowiskowej.

– Odróżnia się tym od dialektu i gwary, wyodrębnionych

terytorialnie.

– W przeciwieństwie do gwar i dialektów, różni się od

języka ogólnego leksyką, frazeologią i zmianami znaczeń

słownictwa ogólnego, nie gramatyką.

– Slangi różnicuje się ze względu na środowisko, w którym

są używane - do ważniejszych należą slang przestępczy,

więzienny, a także młodzieżowy, żeglarski i naukowy.

– Niekiedy słownictwo typowo slangowe wkracza do języka

ogólnego, przeważnie jednak używane jest wtedy do

celów humorystycznych, ekspresyjnych i stylizacyjnych.

Slang – gwara – dialekt

• Niekiedy pojęcia „slang” „gwara” i „dialekt” używana są

zamiennie.

• Terminem "gwara" określa się również mowę ludności wiejskiej

jako całość.

• Terminów „gwara ludowa” i „gwara terytorialna” używa się, by

odróżnić gwary w sensie właściwym od terminów gwara

miejska i gwara zawodowa.

• Gwary terytorialne, w przeciwieństwie do tego rodzaju odmian

języka, prócz różnic leksykalnych wykazują regularne

odmienności gramatyczne, fonetyczne i fonologiczne w

stosunku do języka narodowego.

– Termin „gwara” w odniesieniu do gwar zawodowych nie jest

najwłaściwszy.

– Termin "gwara zawodowa" przyjął się jednak szeroko ze względu

na to, że gwary zawodowe robotników i rzemieślników, do których

sprowadzają się gwary miejskie, zachowują ze względu na ich

wzajemne związki pewne fonetyczne i fonologiczne podobieństwa

do gwar terytorialnych.

Początki socjolingwistyki związane są z rozwojem
dialektologii, która zajmuje się badaniami różnych odmian
językowych i gwar.

Jednym z najważniejszych pojęć socjolingwistyki jest koncept

zróżnicowania

Stojąc w opozycji do strukturalnej wizji języka, wg której
istnieje tylko jeden sposób powiedzenie tego, co się chce
powiedzieć, pojęcie zróżnicowania pokazuje do jakiego
stopnia język jest tworem niejednorodnym, będącym w
ciągłym ruchu, podlegającym ciągłym zmianom.

Dialektologia bada zatem zróżnicowania językowe:

-

w

czasie

– badając ewolucję dialektów na podstawie dokumentów
pisanych

-

w

przestrzeni

– badając różne dialekty występujące na danym
terytorium

-

w życiu

społecznym

– analizując różnego typu socjolekty i ich rolę w
określonej społeczności

Dialekt

Dialekt

–

jest to terytorialna odmiana języka mówionego;

zespół wielu gwar mających wspólne cechy fonetyczne,
gramatyczne i słownikowe. Językowymi cechami
pozwalającymi na odróżnienie owych pięciu zespołów
dialektalnych jest fonetyka międzywyrazowa
(udźwięczniająca lub nieudźwięczniająca) oraz
mazurzenie.

Na obszarze Polski wyróżniamy 5 podstawowych dialektów:

1.

1.

Dialekt

Dialekt

mazowiecki

mazowiecki

–

charakteryzuje się tzw.

mazurzeniem, czyli wymawianiem
głosek [c], [dz], [s], [z] w miejscu
ogólnopolskich [cz], [dż], [sz], [ż], np.
[cekać], [sary], [zaba], [odjezdzać].
Typowa dla tego dialektu jest także
twarda wymowa [l] np. [lypa],
[stolyca], [polytyka]

2.

2.

Dialekt małopolski

Dialekt małopolski

–

oprócz mazurzenia charakteryzuje go

również fonetyka międzywyrazowa
udźwięczniająca, a więc wymowa typu
[brad ojca], [tag mało].

3. Dialekt

3. Dialekt

wielkopolski

wielkopolski

–

charakteryzuje się przede wszystkim

występowaniem tzw. labializacji, czyli
wymową typu [głóra, kłoza, łokno].
Charakterystyczną cechą tego dialektu
jest również dźwięczna wymowa [w] w
wyrazach takich jak np. [swój], [kwiat],
[twardy]. Podobne jak w Małopolsce
występuje tu fonetyka międzywyrazowa
udźwięczniająca, natomiast nie występuje
mazurzenie.

4. Dialekt

4. Dialekt

śląski

śląski

–

mazurzenie pojawia się tu również,

szczególnie w północnej części Śląska.
Dialekt ten charakteryzuje także swoista
realizacja samogłosek nosowych, np.
[widza ta noga] zamiast widzę tę nogę.

5. Dialekt

5. Dialekt

kaszubski

kaszubski

–

na Kaszubach zachodzi zjawisko

pokrewne mazurzeniu, tzw. kaszubienie,
czyli twarda wymowa dźwięków [ś], [c],
[ź], [dź], np. [sedzec, kosc, sostra].
Jedną z odrębnych cech językowych
tego dialektu jest także zanik [e]
ruchomego, np. [domk], [ost].

UWAGA!

Dialektu nie należy mylić z językiem!

Dialekt jest sposobem mówienia historycznie spokrewnionym
z jakimś językiem urzędowym. Dlatego też alzacki –
spokrewniony z niemieckim albo też prowansalski –
spokrewniony z francuskim są DIALEKTAMI, natomiast
bretoński, czy baskijski są uważane za JĘZYKI.

Język

Język

baskijski

baskijski

– jego przynależność genetyczna nie została
ustalona, ale z pewnością nie jest to język
indoeuropejski i pochodzi od języków
azjanickich, którymi posługiwano się przed
kolonizacją zachodniej Europy przez
Indoeuropejczyków. Istnieją także
przypuszczenia, że jest on spokrewniony z
językami kaukaskimi

.

Posługuje się nim

dzisiaj ponad milion górali pirenejskich.

Język

Język

bretoński

bretoński

– język z grupy brytańskiej języków
celtyckich. Jest blisko spokrewniony z
językiem kornijskim, który rozwijał się w
Kornwalii. Dziś posługuje się nim blisko 400
tys. Bretończyków zamieszkujących zachodnią
Bretanię we Francji.

Fakt, że dialekt oraz język urzędowy są
spokrewnione NIE OZNACZA że dialekt jest
derywatem, pochodną języka oficjalnego. Język
narodowy jest najczęściej jakimś dialektem, który
został rozpowszechniony i narzucony ogółowi
narodu.

Język ogólny (inaczej ogólnopolski,
ogólnonarodowy, literacki, kulturalny)

-

jest środkiem porozumiewania się we

wszystkich dziedzinach życia dla wszystkich
członków społeczności narodowej. Ma więc
zasięg ogólnonarodowy. Podlega kodyfikacji.
Jest upowszechniany przez szkołę, naukę oraz
środki masowej komunikacji.

Socjolek

Socjolek

t

t

– jest to odmiana języka funkcjonująca w
określonej grupie społecznej. Można tu mówić o
gwarach środowiskowych i zawodowych
(profesjolektach).

Najpełniejszy opis tej odmiany języka polskiego oraz jej
klasyfikację daje opracowanie

Stanisława Grabiasa

Stanisława Grabiasa.

Dla socjolektów j. polskiego najważniejsze są 3
następujące kategorie socjolektalne:

-

-

zawodowość

zawodowość

– przydatność środków językowych w

profesjonalnej działalności grupy

-

-

tajność

tajność

–

możliwość takiego kodowania informacji,

aby była ona dostępna tylko osobom

wybranym

-

ekspresywność

ekspresywność

– językowe sposoby informowania o stosunku

członków grupy do rzeczywistości

Zawodowość a

Zawodowość a

ekspresywność

ekspresywność

O istocie socjolektów decyduje najpierw stopień nasilenia i
sposób uobecniania się dwóch cech: zawodowości i
ekspresywności. Cechy te można odkryć odpowiadając na
następujące pytania:

- Czy zasób leksykalny socjolektu dotyczy tylko życia
profesjonalnego członków danej grupy społecznej, czy też
obejmuje sfery nieprofesjonalne, sytuacje i czynności życia
ludzkiego w ogóle?

- Czy powstające wyrazy nazywają zjawiska nowe, dotychczas
językowo nie ujęte, czy też powielają nazwy istniejące już w
zasobie leksykalnym języka?

- Czy wyrazy te odznaczają się skrótowością, czy też ujmują
rzeczywistość peryfrastycznie?

Okazuje się, że w każdym socjolekcie można odnaleźć
słownictwo związane z realiami zawodowymi grupy oraz
słownictwo dotyczące człowieka i świata w ogóle.

Miernikiem zawodowości będzie zatem ilościowy stosunek
jednej warstwy znaczeniowej do drugiej.

Słownictwo

gwar zawodowych

gwar zawodowych (profesjonalizmy) służy w

miarę precyzyjnemu i zrozumiałemu dla osób
porozumiewających się przekazaniu treści fachowych

.

Przede wszystkim nazywa przedmioty, czynności, zachowania
itd., nienazwane w innych odmianach polszczyzny, a ważne
ze względu na wykonywaną pracę.

Jest ono ograniczone zakresowo de tej sfery, która dotyczy
danego zawodu, rzadko też bywa ekspresywne.

Używanie profesjonalizmów jest całkowicie zrozumiałe w
kontaktach wewnątrz danej grupy zawodowej, nie powinny się
one jednak pojawiać w rozmowach z osobami „spoza branży”,
ze względu na możliwość nieporozumień

.

Cechą zawodowych wypowiedzi socjolektalnych jest ich
skrótowość

:

– w trakcie wykonywania profesjonalnej czynności
wystarczy zasygnalizować treść komunikatu niepełnym
wyrazem lub fragmentem dłuższego wypowiedzenia, np.:

w komendach
wojskowych

:

pad!

–

połóż się na ziemi

w lewo
skos!

– maszeruj ukośnie w lewą
stronę

Tendencja przeciwstawna polega na peryfrastyczności, która
jest cechą niemal wszystkich socjolektów, np.:

(

żołn.) upolować

gwiazdę

– awansować

Peryfrastyczność jest charakterystyczna dla gwar
środowiskowych.

Gwary

Gwary

środowiskowe

środowiskowe

–

są tworzone jako mowa grup

poczuwających się do odrębności
kulturowo – społecznej. Pełnią w nich
funkcję utożsamiającą członków grupy i
wyodrębniającą grupę z reszty
społeczeństwa

Odrębność tych gwar od języka ogólnego ogranicza się tak
jak i w przypadku gwar zawodowych do słownictwa i
frazeologii.

Swoista leksyka tych gwar jest z zasady nacechowana
ekspresywnie, zwykle dość wyraźnie i negatywnie, służy
bowiem przede wszystkim do tego, by wyrazić stosunek
emocjonalny osoby mówiącej do różnorakich zjawisk
rzeczywistości.
Słownictwo środowiskowe występuje w różnych typach gwar,
od bardzo licznych do takich, którymi posługuje się zaledwie
kilka tysięcy osób.

Mają więc na przykład swoje określenia gwarowe
np.:

-

żołnierze

żołnierze, np.:

giwera – karabin

kot

–

rekrut, młody żołnierz

przyciąć kota na ogona

–

pasować rekruta na dojrzałego

żołnierza

-

młodzież szkolna i studencka,

młodzież szkolna i studencka, np.:

chapać
wiedzę

– uczyć się

dźwigowiec

– student kierunku budowy dźwigów

nędza
intelektualna

– słaby student

chybić w pytaniach

– nie zdać

-

kierowcy

kierowcy, np.:

dentyst
a

–

kierowca nieumiejętnie zmieniający

biegi

kogut

–

sygnalizator na dachu samochodu

-

aktorzy

aktorzy, np.:

ogoniasta – statystka
rozłożyć rolę

– zagrać źle

marmurki

– publiczność nie reagująca na grę

-

brydżyści

brydżyści, np.:

blotka – słaba karta

puszcza
ć

– nie przebijać wyższą kartą

-

wędkarze

wędkarze, np.:

moczyć
robaka

– wędkować

kolega po kiju

– drugi wędkarz

-

myśliwi

myśliwi, np.:

jeleniarz

–

myśliwy polujący na jelenie

odwiatr– woń wydzielana przez zwierzyną i pozostająca na

śladach

- itd.

Cechą charakterystyczną gwar środowiskowych jest duża
synonimiczność określeń, spowodowana zwykle koniecznością
odświeżenia nacechowania ekspresywnego wypowiedzi.

UWAGA!

Posługiwanie się gwarą środowiskową powinno być ograniczone
do sytuacji komunikatywnych wewnątrz danego środowiska!

Używanie jej poza środowiskiem jest NIEWSKAZANE

- świadczy o ograniczeniu zasobu słownikowego osoby tak
postępującej

- naraża tę osobę na negatywną ocenę ludzi
spoza danej grupy

Gwary środowiskowe nie mają bowiem na ogół wysokiego
prestiżu społecznego.

Tajność

Odrębną kategorię stanowi słownictwo gwar tajnych, przede
wszystkim środowisk przestępczych, więziennych, których
głównym celem jest utajnianie przekazu.

Konieczne jest oddzielenie intencjonalnie tajnych odmian
języka od tych, które w swej genezie celowej tajności nie
zakładają.

Przykładem tych ostatnich może być słownictwo zawodowe,
które może być niekiedy dla odbiorcy niezrozumiałe,
jednakże tajności, jako CELOWEGO zabiegu językowego, nie
można mylić ze zwykłą niezrozumiałością.

Przykład wypowiedzi intencjonalnie jawnej o wąskiej
komunikatywności:

Zrobisz mi parę ogólnych planów, kilka średnich, dwa lub trzy
zbliżenia, w sumie tak, żebym miał czym przykryć około
półtorej minuty „offu”. „Setek” nie będzie. I nie „pompuj” tak
jak ostatnio.

Przykład wypowiedzi intencjonalnie tajnej:

Kochany Brachu!
Szrajbuję Ci ksywę, byś kumał co słychać z naszymi
sztamakami Józkiem i Jaśkiem. Przed wojtkiem pognali oni do
Kalisza na żłob na jucht dolinowy do motja. Przy robocie
dziakowali kaftanowi dwa majchry, za co szpagaty zabindowali
im manele i wsadzili do kwaczu.

[Kochany Przyjacielu,
Piszę Ci list, byś wiedział, co słychać z naszymi kolegami
Józkiem i Jaśkiem. Przed miesiącem poszli ono do Kalisza na
targ na kradzież kieszeniową do spółki. Przy kradzieży dali
chłopu dwa pchnięcia nożem, za co policjanci nałożyli im
kajdany i wsadzili do aresztu (wzgl. więzienia)].

Ze względu na kryterium tajności, socjolekty można podzielić na:

1. socjolekty intencjonalnie tajne (np.. żargony
przestępcze)

2. socjolekty intencjonalnie jawne

a) o szerokiej komunikatywności (np. slang młodzieżowy,
studencki)

b) o wąskiej komunikatywności (np. gwary zawodowe,
które przez swą zawodowość są zrozumiałe tylko w
niektórych środowiskach)

Bibliografia

Bibliografia

1. Grabias S., 2003, Język w zachowaniach społecznych,
Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie – Skłodowskiej, Lublin

2. Łuczyński E., Maćkiewicz J., 2000, Językoznawstwo ogólne –

wybrane

zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk

3. Markowski A., 2006, Kultura języka polskiego – Teoria.

Zagadnienia leksykalne, Wydawnictwo naukowe PWN,

Warszawa

4. Skudrzykowa A., Urban K., 2000, Mały słownik terminów z

zakresu socjolingwistyki i pragmatyki językowej, Kraków -

Warszawa

Wykład 12

Akty mowy

Akty mowy

Mechanizmy

spójnościowe

wypowiedzi

•

Każdą poprawnie ukształtowaną wypowiedź

konstytuują następujące mechanizmy

spójnościowe:

1. spójność gramatyczna (kohezja);
2. spójność logiczno-semantyczna (koherencja);
3. spójność pragmatyczna

•

Spójność wypowiedzi zdeterminowana jest

użyciem odpowiednich reguł metatekstowych.

•

Ich typologia, dystrybucja i funkcja uzależniona

jest od intencji mówiącego i gatunku tekstu.

Spójność gramatyczna

(kohezja)

• spójność gramatyczna (kohezja)

jest pojmowana jako formalnie
uporządkowany ciąg znaków
językowych, według określonych
reguł fonologiczno-morfologiczno-
składniowych;

Spójność logiczno-

semantyczna

(koherencja)

• Spójność logiczno-semantyczna

(koherencja), rozumiana jest jako
treściowa współzależność
składników wypowiedzi
ukształtowanych według reguł
logicznych;

Spójność pragmatyczna

•

Spójność pragmatyczna, definiowana jest

jako:

–

zdolność do spełniania intencji mówiącego,

–

jej rozumienia przez odbiorcę zależnie od sytuacji oraz

wiedzy uczestników interakcji o otaczającej ich

rzeczywistości pozajęzykowej i gatunkowych wzorcach

wypowiedzi.

•

Na spójność pragmatyczną składają się takie

cechy tekstu, jak:

–

informacyjność,

–

intencjonalność,

–

akceptowalność,

–

sytuacyjność,

–

intertekstualność

Składniki aktu mowy

• Gatunki wypowiedzi uzależnione są

od spełnianych aktów mowy.

• W analizie tekstowej istotne

znaczenie mają następujące aspekty
[Austin]:

– lokucyjny,
– illokucyjny,
– perlokucyjny.

Aspekt lokucyjny

• Aspekt lokucyjny utożsamiany jest

z fizykalnym generowaniem tekstu o
treści wynikającej z systemu języka,
bez uwzględnienia sytuacji oraz
uczestników aktu mowy.

Aspekt illokucyjny

• Aspekt illokucyjny określa treść

nadaną, wiąże się z intencją
mówiącego. Zatem prośba,
ostrzeżenie, obietnica, żądanie
stanowią illokucję danego
wypowiedzenia, która jest mierzona
w kategoriach skuteczności.

Aspekt perlokucyjny

• Aspekt perlokucyjny jest związany z

ubocznymi, wtórnymi celami i rezultatami
aktu komunikacyjnego.

• Efektami perlokucji mogą być na przykład:

zlekceważenie, obraza,
skomplementowanie, rozbawienie oraz
wszystkie inne zmiany mentalne i
emocjonalne wywołane u odbiorcy przez
wypowiedź.

Struktura aktu mowy

• Wydzielenie trzech składników aktu

mowy pozwala odróżnić informacje

(sensy) przekazywane za pomocą

kodu językowego od informacji

pragmatycznych, przekazywanych

przez nadawcę niekonwencjonalnie i

odczytywanych przez odbiorcę z

wykorzystaniem wiedzy o świecie,

elementów sytuacyjnych itd.

PERFORMATYWY I

KONSTATACJE WG AUSTINA

(akty mowy)

• Konstatacje  opisują świat;

podlegają warunkom prawdziwości, np.
Jest wtorek. Przykro mi.

• Performatywy  zmieniają świat;

podlegają warunkom skuteczności, np.
dziękuję, czczę, mianuję, przepraszam,
twierdzę, przypuszczam.

• Performatyw może mieć postać

konstatacji.

Akty mowy pośrednie i

bezpośrednie

• Rozróżnienie treści „wprost” i „nie wprost”

przekazywanych w komunikatach pozwoliło na

wyodrębnienie bezpośrednich i pośrednich aktów

mowy.

– W bezpośrednim akcie mowy intencja mówiącego może

być odczytywana niezależnie od sytuacji, w

przeciwieństwie do aktów pośrednich, w których intencja

jest odczytywana kontekstowo.

– Informacje komunikowane odbiorcy w sposób niejawny

są stale obecne w wypowiedziach.

– Tworzenie aktów pośrednich determinują względy

etyczne, konwencje społeczne, potrzeby wychowawcze.

Bezpośredmie i pośrednie

akty mowy

• Bezpośrednie akty mowy – zawierają

odpowiedni czasownik
performatywny

• Pośrednie akty mowy – nie zawierają

czasownika performatywnego.

Implikatury ogólne i

szczegółowe

• Proces implikowania

konwersacyjnego w ujęciu Grice’a
może w różnym stopniu
wykorzystywać elementy kontekstu.

• Z uwagi na ten aspekt istnieje dwa

typy implikatur konwersacyjnych:

– ogólne
– szczegółowe

Implikatura ogólna

• W implikaturze ogólnej nie jest

wymagana szczegółowa specyfikacja
kontekstu.

– Zdanie: Kowalski jest dziś wieczorem

umówiony z kobietą.

– W normalnych warunkach ma

implikaturę ogólną: Kobieta jest
kochanką Kowalskiego.

Implikatura szczegółowa

• W implikaturze szczegółowej wymagane

jest uwzględnienie ściśle określonego
kontekstu.

• On nadaje decydujący kierunek

wnioskowaniu.

– Zdanie: Nasz pies wygląda na zadowolonego.

zawiera implikaturę:

• Nasz pies zjadł kiełbasę. – jedynie wtedy gdy to

zdanie umieścimy w stosownym kontekście, np. po
pytaniu:

• Co się stało z kiełbasą?

Schemat interpretacji
prowadzący do wydobycia
implikatury konwersacyjnej

• Grice jako pierwszy zaproponował najogólniejszy

schemat interpretacji wypowiedzi prowadzący do

wydobycia implikatury konwersacyjnej.

– Powiedzieć o kimś, że wypowiadając p implikuje

konwersacyjnie q można wtedy gdy:

– Wolno o nim sadzić, że przestrzega maksym

konwersacyjnych, a co najmniej ogólnej zasady

kooperacji;

– Należy przypuszczać, że jest on świadomy, że q jest

niezbędne po to, by jego powiedzenie, że p nie było

sprzeczne z poprzednim założeniem;

– Mówiący wie, ze słuchacz jest w stanie uświadomić sobie,

choćby intuicyjnie, że przypuszczenie o którym mowa w

punkcie drugim jest niezbędne do odczytania implikatury.

Akty mowy pośrednie

• Mechanizmy interpretowania ukrytych aktów mowy, z

wykorzystaniem kontekstu językowego i pozajęzykowego, wyjaśnia

Grace.

• Przyjmując założenie, że mówienie to rodzaj celowego,

świadomego zachowania, akt współpracy między partnerami

rozmowy, sformułował ogólną regułę regulującą zachowania

konwersacyjne, zwaną regułą kooperacji. Brzmi ona następująco:

– uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie

takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w

którą jesteś zaangażowany.

• Warunki:

– N i O rozpoznają cel konwersacji

– N i O rozumieją systemowe znaczenie używanych wyrażeń

– N i O potrafią na zasadzie wnioskowania odczytać znaczenie

intencjonalne.

• Tę zasadę uzupełnił czterema maksymami.

Maksymy konwersacyjne

Grice’a

1. Maksyma ilości:

1. a) Uczyń swój udział tak informatywnym, jak to jest wymagane z

punktu widzenia aktualnych celów wymiany.

2. Nie czyń swego udziału bardziej informatywnym, niż jest to wymagane.

2. Maksyma jakości:

1. Staraj się uczynić swój udział takim, aby był zgodny z prawdą Nie mów

tego, o czym sądzisz, że jest fałszywe.

2. Nie mów tego, dla czego nie masz należytego uzasadnienia.

3. Maksyma odniesienia:

1. Mów na temat.

4. Maksyma sposobu:

1. Mów zrozumiale:

1. unikaj niejasności wyrażania;
2. unikaj wieloznaczności;
3. mów zwięźle (unikaj niepotrzebnej rozwlekłości);
4. Mów w sposób uporządkowany.

Maksymy grzeczności

• Maksyma taktu – minimalizuj koszty innym (np.

pożyczasz książkę, ale sam po nią idziesz);

• Maksyma szlachetności – maksymalizuj koszty

własne i minimalizuj korzyści własne;

• Maksyma aprobaty – maksymalizuj pozytywną

ocenę innych, minimalizuj ocenę negatywną;

• Maksyma skromności – maksymalizuj negatywną

ocenę własną, minimalizuj pozytywną;

• Maksyma zgodności – maksymalizuj zgodę,

minimalizuj niezgodę;

• Maksyma sympatii – maksymalizuj sympatię,

minimalizuj antypatię.

Łamanie zasad

konwersacyjnych

• Maksyma ilości:

– Jan wyjechał z kraju.

– Wyjechał to wyjechał.

• Nie dotyczy nas to, nie powinno nas to obchodzić.

• Maksyma jakości:

– Teheran jest w Turcji.

– A Londyn w Armenii.

• A jest ignorantem.

• Maksyma odniesienia:

– Kowalski jest kompletnym durniem.

– Jak na październik to mamy piękną pogodę.

• Wypowiedź A jest z jakichś względów niestosowna.

• Maksyma sposobu:

– Jak się udał recital pani X?

– Pani X wydawała ciągi dźwięków odpowiadające zapisowi partytury.

• Występ pani X był nieudany.

Klasyfikacja aktów mowy

• Klasyfikacja aktów mowy (Searle)

– Podstawą wyróżniania głównych typów

wypowiedzi jest dwanaście kryteriów, z
których najważniejsze to:

• cel illokucyjny,
• kierunek relacji między światem a słowami,
• nacisk illokucyjny,
• status nadawcy i odbiorcy,
• stan mentalny (przekonania, wola, emocje).

Główne typy aktów

mowy

• Istnieje pięć głównych typów aktów mowy:

– Asercje (assertives), których celem jest przedstawianie sądów

o stanach rzeczy (np. wątpienie, przysięganie).

– Dyrektywy (direktives), których celem jest wywarcie nacisku

na odbiorcę, skłonienie go do dzialania (np. rozkazy, prośby,

pozwolenia).

– Komisywy (commisives), których celem jest podjęcie przez

mówiącego względem adresata zobowiązania do działania i

odpowiedzialności za nie (np. obietnice, zobowiązania).

– Ekspresywy (expresives), których celem jest wyrażenie

stanów psychicznych, emocjonalnych (np. gratulacje,

kondolencje).

– Deklaratywy (declaratives), których celem jest wywołanie za

pomocą pewnych wypowiedzi określanych stanów rzeczy w

stosunkach społecznych (np. mianowania, odwołania,

ogłoszenia)

Warunki skuteczności

obietnicy

•

Nadawca, wypowiadając zdanie Z obecności odbiorcy,

uczciwie i skutecznie obiecuje, że P wtedy i tylko wtedy,

gdy:

1.

Spełnione są warunki wejścia i wyjścia (N i O słyszą się i

rozumieją),

2.

Zdanie Z zawiera sąd, że P

3.

W wyrażeniu, że P, N orzeka o przyszłym akcie A, który ma

dokonać N,

4.

O wolałby dokonanie A przez N od niedokonania A przez N; N w

to wierzy,

5.

Nie jest pewne, czy N w normalnych warunkach dokonałby A,

6.

N zamierza dokonać A

7.

N ma intencję, by Z zobligowało go do uczynienia A

8.

N chce wytworzyć u O przekonanie, że wypowiadając Z,

zobowiązuje się do wykonania A,

9.

Semantyczne reguły języka N i O są takie, że Z jest poprawnie i

uczciwie powiedziane wtedy i tylko wtedy, gdy warunki 1-9 są

spełnione.

Wykład 13

Kultura języka

Kultura języka

Pojęcie kultury języka

• Kultura języka to:

– dbałość o język, wynikająca ze

świadomości jego znaczenia w życiu
społecznym, przejawiająca się w
rozmaitych działaniach, odnoszących
się:

• do samego języka,
• do ludzi, którzy się nim posługują.

Kultura języka

• Określenie „kultura języka” jest używane

współcześnie w kilku znaczeniach, ale najważniejsze
to:

– świadome i celowe posługiwanie się językiem we

wszelkich sytuacjach komunikatywnych.

• Warunkiem tego jest posiadanie podstaw wiedzy o

języku - wiadomości z zakresu:

– gramatyki, znajomość odmian językowych, środków

stylistycznych;

– wykazywanie rzetelności w kontaktach językowych;
– bycie wrażliwym na słowo.

Zakres pojęcia kultury

języka

• Z kulturą języka związanych jest

wiele zagadnień:

– etyka słowa,
– estetyka słowa,
– język i jego odmiany,
– norma językowa,
– poprawność i sprawność językowa
– szereg zagadnień gramatyki.

Pojęcie estetyki i etyki słowa

• Estetyka słowa to cecha tekstów językowych

pisanych i mówionych:

– wyraźna artykulacja,

– odpowiednia modulacja głosu,

– odpowiednie akcentowanie,

– brak cech gwarowych, środowiskowych,

– brak wulgaryzmów, utartych wyrażeń,

– Nienadużywanie modnych określeń (super, dokładnie)

• Etyka językowa dotyczy:

– mówienia tego, o czym wiemy, że jest prawdziwe,

– uczciwej perswazji,

– braku modelowania postaw przez manipulację (polityka,

reklama).

Kultura języka

• Umiejętność

poprawnego
mówienia i pisania,
czyli zgodnego z
przyjętymi w danej
społeczności regułami
(normami)
językowymi i
wzorcami
stylistycznymi.

Pojęcie normy językowej

• Norma językowa to:

– ogół elementów języka polskiego i reguł

ich łączenia,

– zaakceptowany przez społeczeństwo,
– rzeczywiście występujący w tekstach,
– uznany w pewnym okresie przez jakąś

społeczność za wzorcowy, poprawny
albo co najmniej dopuszczalny.

Pojęcie uzusu

• Uzus to:

– szersze pojęcie od normy językowej,
– obejmuje elementy językowe

rozpowszechnione w pewnym typie
tekstów albo pewnych środowiskach,

• obejmuje także te elementy, które mogą być

odczuwane jako niepoprawne, a więc i błędy
językowe, efemerydy związane z modą w
języku i zapożyczenia, np. nie jest
usankcjonowane przez normę szłem, doszłem,
przyszłem, itp.

Norma a uzus

• Zdarza się jednak, że zwyczaj

językowy jest z czasem
usankcjonowany przez normę.

– Np. na adres,

tą książkę (chociaż

staranna polszczyzna wymaga formy tę
książkę).

Norma zwyczajowa a norma

skodyfikowana

• Kodyfikacja = normalizacja  odbicie normy w

gramatykach czy słownikach.

–

Zespół działań normatywnych, stabilizujących normę

językową za pomocą ustalenia przepisów zalecających

lub zakazujących.

–

Polega na wyborze jednego z istniejących w języku

wariantów, uznanie go za obowiązujący w określonym

obiegu komunikacyjnym i potępieniu innych nie

dopuszczonych do danego obiegu.

• Norma zwyczajowa  jest dynamiczna; jest to

skodyfikowany uzus.

–

Obiektywny stan funkcjonowania języka.

–

Normą staje się to, co szerzy się w języku osób

wykształconych.

Wariancja normy językowej

• Współwystępowanie dwu elementów

obsługujących tę samą kategorię językową.

• Wariancja ma też uwarunkowania

regionalne.

• Warianty objęte normą tworzą trzy

zasadnicze typy:

– dublety  środki o tej samej funkcji i podobnej

frekwencji w tekstach (np. zajęcy : zająców)

– opozycja środków recesywnych i ekspansywnych

(postaci : postacie)

– opozycje wariantów skodyfikowanych i

nieskodyfikowanych (tą : tę).

Norma a błąd językowy

• Poziomy języka:

–

system

–

norma zwyczajowa i norma skodyfikowana

–

teksty

• Norma (wg Buttler, Kurkowskiej, Satkiewicz) 

zbiór zaaprobowanych przez dane społeczeństwo

jednostek języka oraz reguł określających zasięg

realizacji związków między tymi jednostkami.

• Błąd językowy  nieświadome odstępstwo od

normy językowej; wybór złego elementu

systemowego, gramatycznego lub stylistycznego.

Wyróżniamy błędy powyżej normy i poniżej normy.

Błąd językowy

• Błąd językowy to:

– odstępstwo od obowiązującej w danym

momencie normy językowej, czyli taka
innowacja, która nie znajduje
uzasadnienia funkcjonalnego.

Kryteria oceny innowacji

językowych

– Kryteria wewnątrzjęzykowe:

• Wystarczalności (nowy obiekt, a więc i

nowa nazwa; potrzeba onomazjologiczna,
czyli nazewnicza)

• Ekonomiczności

– innowacje regulujące, np. tętą;

oczymaoczami

– innowacje precyzujące, np. dziecięcydziecinny,

kulturalnykulturowy

– uniwerbizacja, np. gramatyka

opisowaopisówka

Kryteria oceny innowacji

językowych

– Kryteria zewnątrzjęzykowe:

• narodowe
• autorytetu kulturalnego (teraz

dziennikarze)

• uzualne (potoczne staje się

skodyfikowane)

Każde odejście od normy = innowacja.

Poprawność językowa

• Poprawność językową wyznaczają kryteria poprawności językowej:

– 1. kryterium wystarczalności języka pozwalające odróżnić elementy językowe

potrzebne od niepotrzebnych: + promocja, - shop.

– 2. kryterium ekonomiczności środków językowych (wymaganie jak najmniejszego

wysiłku od nadawcy i odbiorcy tekstu) skróty – in. skrótowce – PAN

– 3. kryterium funkcjonalne – uznawanie za poprawne tych środków językowych,

które są zgodne z funkcją pełnioną przez określoną wypowiedź, za niepoprawne

tych, które utrudniają bądź uniemożliwiają pełnienie tej funkcji + skrótowce w

tekstach technicznych i urzędowych, -skrótowce w utworach literackich

– 4. kryterium rozpowszechnienia – uznające za poprawne to, co powszechnie

używane (ostrożnie, aby nie uznać za poprawne form typu wziełem, zaczęłem)

– 5. kryterium autorytetu kulturalnego – uznanie za poprawne tych elementów

językowych, które maja oparcie w powszechnym uzusie (zwyczaju) określonych

osób albo grup społecznych, cieszących się autorytetem kulturalnym, w tym

językowym (osoby te posługują się poprawną, wzorcową polszczyzną –

dziennikarze, zwłaszcza telewizyjni, choć język ich nie zawsze jest wzorcowy).

– 6. kryterium estetyczne, według którego teksty powinny wyróżniać się walorami

estetycznymi (staranna kompozycja, staranna artykulacja – teksty mówione, bez

nadmiaru wyrazów obcych i abstrakcyjnych, pozbawione określeń wulgarnych,

niezawiłe składniowo).

– 7. kryterium narodowe - nie stosowane w praktyce, tylko przy uznawaniu form za

niefunkcjonalne bądź niepotrzebne (póki co – tymczasem, na razie).

Poprawność systemowa

• Z kulturą języka związana jest jego poprawność:

– 1. poprawność wymowy (błędne: ido drogo, mni).
– 2. poprawność fleksyjna (nienawidzieć, wziąść)
– 3. poprawność składniowa (dziewczynka i piesek biegły).
– 4. poprawność słowotwórcza – wybór modelu

słowotwórczego (starzyk).

– 5. poprawność leksykalno-semantyczna – właściwe

rozumienie wyrazów (adoptować – adaptować).

– 6. poprawność frazeologiczna (ciężki orzech do

zgryzienia).

Wykład 14

Rozwój języka w XX w.

ROZWÓJ JĘZYKA

OGÓLNOPOLSKIEGO W XX

W.

• Język ogólnopolski – jest narzędziem

porozumiewania się przeznaczonym

dla wszystkich Polaków, jest silnie

znormalizowany.

• Ma dwie podstawowe odmiany – ustną

i pisemną (różnią się stopniem

znormalizowania, jakością i ilością

zasobu leksykalnego).

• Wyróżnić też można odmiany

terytorialne oraz różne style.

Lata 1900-1918:

•

niepomyślne warunki polityczne (zabory: pod

zaborem pruskim było ciężko, ale pod austriackim

nastąpił rozwój polszczyzny, powstawały

uniwersytety w Krakowie i we Lwowie)

•

inteligencja głównym użytkownikiem języka (1%

społeczeństwa)

•

duży analfabetyzm (60%)

•

skażenie języka polskiego obcymi wyrazami

•

powstanie klasy robotniczej – pomost językowy

•

rozwój prasy

•

początek kultury masowej

•

rozwój techniki

•

teatr

Lata 1918-1939:

•

niepodległość- pełna możliwość rozwoju języka, cel:

ujednolicenie

•

słownictwo organizacyjno-społeczne

•

powstanie nowej terminologii – styl urzędowy

•

inteligencja – 6% społeczeństwa

•

bariery między warstwami społecznymi – przeszkoda dla języka

ogólnopolskiego

•

kino dźwiękowe, telefon, radio

•

powstanie w 1920 r. w Krakowie Towarzystwa Miłośników Języka

Polskiego

•

powstanie w 1930 r. w Warszawie Towarzystwa Krzewienia

Poprawności i Kultury Języka

•

nowa gramatyka

•

gromadzenie materiałów do „Słownika staropolskiego”

•

rosnący poziom nauczania: nowy program, metody, rozwój

literatury metodycznej, nowa terminologia gramatyczna,

likwidacja analfabetyzmu

Lata 1939- ostatnia dekada

XX w.

•

upowszechnienie radia i telewizji

•

język ogólny przestaje być językiem elity i staje się

językiem kultury masowej

•

tendencja do normalizacji

•

pojawienie się nowomowy

•

później walka społeczeństwa z nowomową

•

standaryzacja, wewnętrzne ujednolicenie

•

normalizacja ortografii, sformułowanie przepisów

interpunkcyjnych

•

przejawy precyzowania wartości treściowej

•

zanik przyrostków żeńskości w nazwiskach kobiet (-owa,

-ówna)

•

szerzenie się skrótowców.

ORALNOŚĆ I

PIŚMIENNICTWO W

ASPEKCIE HISTORYCZNYM

• Język powstał jako narzędzie porozumiewania się za

pomocą znaków fonetycznych, czyli w żywej mowie i

to przeznaczenie znalazło wyraz w jego budowie. Ze

względu na samą naturę języka pismo ma charakter

wtórny w stosunku do mowy.

• Język jest starszy niż gatunek homo sapiens, ma ok.

100 tysięcy lat.

• Pismo jest nieporównywalnie młodsze. Najstarsze

techniki utrwalania komunikatów to pismo

piktograficzne (przekazywało sytuację, informację

całościowo).później przekształciło się w pismo

ideograficzne (oddawało ono pewne pojęcia, również

abstrakcyjne) – pismo logograficzne, hierograficzne.

ORALNOŚĆ I

PIŚMIENNICTWO W

ASPEKCIE HISTORYCZNYM

• W pełni rozwinięte pismo fonetyczne, czyli takie, w którym

litery odpowiadają głoskom (a nie wyrazom czy pojęciom)

stworzyli dopiero starożytni Grecy na kanwie spółgłoskowego

alfabetu północnosemickiego ok. 1000 r.pne. z pisma greckiego

rozwinęły się znane nam dziś alfabety, w tym również alfabet

łaciński, który znalazł zastosowanie także w jęz. polskim po

przyjęciu chrześcijaństwa przez Mieszka I w 966 r.

• Jeśli zatem przez komunikację pisaną będziemy rozumieć

teksty wytwarzane w piśmie fonetycznym, to możemy

powiedzieć, że w skali całej ludzkości liczy ona dopiero 3000

lat.

• Za umowną datę początków komunikacji pisanej w języku

polskim uważa się 1130 r.

• Średniowieczną Europę opanowała produkcja taniego materiału

piśmiennego, czyli papieru (Włochy - XIII w., Polska – XV w.). To

przyczyniło się do kolejnego wynalazku – druku i związanej z

nim masowej produkcji taniej książki.

ROLA DRUKU W

ROZWOJU JĘZYKA I

CYWILIZACJI

– masowy i tani tekst drukowany stworzył podwaliny pod wielki

rozwój i upowszechnienie szkolnictwa;

– stał się fundamentem gwałtownego od XVI w. rozwoju kultury i

nauki oraz postępu technicznego w późniejszych stuleciach;

– rozwój komunikacji ponadplemiennej i ponadnarodowej;

– ogromny przyrost słownictwa

– uporządkowanie składniowej organizacji tekstu oraz wzrost

liczby modeli zdaniowych

– język ogólny nabrał prestiżu kulturalnego i został stopniowo

poddany normie, najpierw zwyczajowej, a później

skodyfikowanej w gramatykach i wydawnictwach

poprawnościowych;

– język pisany stał się w zakresie morfologii i słownictwa bardziej

odporny na zmiany niż żywa mowa; nabrał charakteru bardziej

zachowawczego.

ROLA PISMA W ROZWOJU

MYŚLENIA I JĘZYKA

• Dla człowieka żyjącego w kulturze oralnej, język jest

rodzajem działania  przekonanie, że język może

zmieniać świat.

• Dla człowieka piśmiennego język ma charakter

etykiet, nadawanych określonym pojęciom.

• Powiązane z pewnym sposobem myślenia:

– - kultura piśmienna – myślenie abstrakcyjne;

– - kultura oralna – myślenie sytuacyjne.

• Stworzenie systemu reguł ortograficznych oznacza

zakończenie prac nad adaptacją alfabetu łacińskiego.

W Europie 3 alfabety: łaciński, grecki, cyrylica.

• W Polsce drukarze krakowscy ustalili ortografię:

– - XVI–XVIIIw.- norma zwyczajowa

– - od XVIII – norma skodyfikowana.

JĘZYK JAKO SAMOISTNA

WARTOŚĆ KULTURY

• stanowi źródło wiedzy o przeszłości

kraju i narodu;

• stanowi źródło wiedzy o człowieku w

ogóle, jego sposobach percypowania
i kategoryzowania zjawisk;

• język można uważać za autoteliczną

wartość kultury porównywalną ze
sztuką czy nauką.