Marginalizacja i

wykluczenie społeczne –

stare problemy w nowej

rzeczywistości

Dr Ryszard Szarfenberg

Uniwersytet Warszawski

Instytut Polityki Społecznej

Tekst referatu:

www.ips.uw.edu.pl/rszarf/

Wykład na ten

temat: www.ips.uw.edu.pl/rszarf

/wykluczenie/

Motto

• Respondentów zapytano o ich opinię

na temat przyczyn wykluczenia
społecznego. Główną przyczyną, o
której wspominano była
niesprawiedliwość w społeczeństwie..

Problemy stare jak nasza

cywilizacja

• Mirosław Frančič o ludziach luźnych w

osiemnastowiecznym Krakowie

• Bronisław Geremek o ludziach marginesu

w późnośredniowiecznym Paryżu

• Stefan Czarnowski o marginalnej kategorii

społecznej w starożytnej Grecji

• Stefan Czarnowski w 1935 o „ludziach

zbędnych”, „marginesie społecznym”,

„marginesowości”, „ludziach

marginesowych”, „reintegracji elementów

marginesowych” i „wyłączeniu”

Słowa, słowa, słowa

• Czy „marginalizacja społeczna”, „wyłączenie

społeczne”, „ekskluzja społeczna” i

„wykluczenie społeczne” oznaczają to samo?

• Czy to samo oznaczają „demarginalizacja

społeczna”, „włączenie społeczne”, „inkluzja

społeczna”?

• Czy „inkluzja społeczna” albo „włączenie

społeczne” oznacza to samo, co „integracja

społeczna”, „spójność społeczna”, czy

„reintegracja społeczna”?

• Jaka jest różnica między „podklasą” a

„marginesem społecznym”, między

„marginalnością” a „peryferyjnością”? Czy

istnieje również „nadklasa”?

23 grupy zagrożone

•

Długotrwale bezrobotni i bezrobotni z krótkimi okresami

zatrudnienia.

•

Zatrudnieni w niepewnych warunkach i na miejscach

pracy nie wymagających kwalifikacji (starsi pracownicy,

niechronieni kodeksem pracy).

•

Nisko opłacani i ubodzy.

•

Chłopi bez ziemi.

•

Bez kwalifikacji, analfabeci, osoby przerywające naukę w

szkole.

•

Umysłowo i fizycznie upośledzeni i niesprawni.

•

Uzależnieni od substancji psychoaktywnych.

•

Przestępcy, więźniowie, ludzie z kryminalną przeszłością.

•

Samotni rodzice.

•

Wykorzystywane dzieci, wyrastające w problemowych

rodzinach.

•

Młodzież, szczególnie bez doświadczeń zawodowych lub

dyplomów szkolnych.

23 grupy zagrożone

•

Pracujące dzieci.

•

Kobiety.

•

Cudzoziemcy, uchodźcy i imigranci.

•

Rasowe, religijne, językowe i etniczne mniejszości.

•

Pozbawieni praw obywatelskich.

•

Odbiorcy pomocy społecznej.

•

Potrzebujący, ale nie uprawnieni do pomocy społecznej.

•

Mieszkańcy budynków nadających się do generalnego

remontu lub wyburzenia, lub mieszkający w złych

sąsiedztwach.

•

Osoby, których poziom konsumpcji jest poniżej potrzebnego

do przetrwania (głodujący, bezdomni, Czwarty Świat).

•

Ci, których konsumpcja, spędzanie czasu wolnego lub inne

praktyki są napiętnowane lub uznane za dewiacyjne

(nadużywający alkoholu lub narkotyków, przestępcy, inaczej

ubrani, mówiący).

•

Przemieszczający się w dół struktury społecznej.

•

Społecznie izolowani, bez przyjaciół i rodziny.

Co mają wspólnego ze sobą 23

grupy?

• Są zagrożone wykluczeniem społecznym
• Kiedy więc będą wykluczone społecznie?

Dwie odpowiedzi
• Gdy staną się relatywnie ubogie
• Gdy ich sytuacja będzie miała cechy

marginalnej pozycji społecznej

Ubóstwo relatywne

• Adam Smith: człowiek bez przyzwoitego

ubrania wstydzi pokazać się publicznie, a więc

jeżeli kogoś nie stać na takie ubranie to tym

samym jest niezdolny do uczestnictwa w

przestrzeni społecznej

• Definicja: wymuszone niezaspokojenie tych

potrzeb (deprywacja), których zaspokojenie

jest warunkiem koniecznym normalnego

funkcjonowania w społeczeństwie

• Potrzeba to relacja między człowiekiem a

światem, polegająca na tym, że jej zerwanie

poważnie upośledza jego zdolność do

normalnego funkcjonowania

Ubóstwo relatywne

• Normalne funkcjonowanie w

społeczeństwie: dominujący i zalecany

sposób życia w danej społeczności

• Jakie są warunki konieczne, aby żyć takim

życiem?

Odpowiedź Lena Doyala i Ian Gough’a:
• Dwa fundamentalne warunki: zdrowie i

autonomia

• Co jest konieczne, aby być zdrowym i

zachować autonomię w naszym

społeczeństwie?

Ubóstwo relatywne

• właściwe odżywienie,

• odpowiednie schronienie,

• niezagrażające środowisko pracy,

• niezagrażające środowisko fizyczne,

• odpowiednia opieka zdrowotna,

• bezpieczne dzieciństwo,

• znaczące relacje pierwotne,

• bezpieczeństwo fizyczne,

• bezpieczeństwo socjalne,

• bezpieczna kontrola urodzin i rodzenie,

• odpowiednia wiedza i umiejętności

podstawowe i międzykulturowe.

Ubóstwo relatywne

• Zaspokojenie tych potrzeb wymaga dostępu

(uprawnień) do wielu dóbr i usług, które

produkowane są w ramach społecznego

podziału pracy

• Uzależnienie tego dostępu (uprawnień)

wyłącznie od formalnego zatrudnienia ma

poważne konsekwencje dla zdrowia i

autonomii mających mniejsze szanse na takie

zatrudnienie

• Typowe postulaty w ramach tego podejścia:

zwiększanie dostępności koniecznych dóbr i

usług dla zbiorowości mających mniejsze

szanse na formalne zatrudnienie, a ostatnio

kładzie się nacisk na zwiększanie szans

Marginalna pozycja społeczna

Cechy tej pozycji (propozycja Freda Mahlera):

•

Pozbawienie władzy i dostępu do

podejmowania decyzji.

•

Mniej praw a więcej obowiązków.

•

Mniej możliwości wyboru a więcej ograniczeń.

•

Mniej możliwości ekonomicznych i niższa

pozycja ekonomiczna.

•

Mniejsze możliwości edukacyjne, zawodowe,

wypoczynku itp.

•

Większe narażenie na skutki społecznych

nacisków i kryzysów.

•

Dyskryminacja prawna.

•

Społeczne naznaczanie (napiętnowanie) i

praktyki dyskryminujące.

Marginalna pozycja społeczna

• Problemy z podmiotowością,

uprawnieniami, wolnością, pracą,

dochodami, edukacją, wypoczynkiem,

zabezpieczeniem na przyszłość,

równouprawnieniem i wizerunkiem

społecznym

• Konsekwencje dla polityki społecznej:

musimy zwrócić uwagę na takie problemy,

jak m.in. uprzedmiotowienie, zniewolenie,

dyskryminacja i stygmatyzacja. Za

przynajmniej częściowe ich rozwiązanie

uznaje się prawa społeczne/socjalne

Konsekwencje obu ujęć dla polityki

społecznej

• Udostępnianie koniecznych do społecznego

funkcjonowania zasobów powinno się
odbywać z poszanowaniem, ochroną i
realizacją m.in. podmiotowości (bez
uprzedmiotowienia), równouprawnienia (bez
dyskryminacji) i godności (bez stygmatyzacji)

• Podkreślanie zagrożenia wykluczeniem

społecznym, a nie samego wykluczenia
społecznego oznacza, że przywołuje się stary
postulat nowoczesnej polityki społecznej -
zapobieganie

Metafora społecznego domu

• Dom jest piętrowy
• Na każdym piętrze są różne pokoje
• Ludzie pozostają na swoim miejscu, ale

też przemieszczają się między
pokojami i piętrami

• Poza domem także żyją ludzie
• Przemieszczanie się między domem i

społeczną próżnią jest również możliwe

Metafora społecznego domu

• Dlaczego ludzie żyją poza społecznym

domem?

Cztery ogólne odpowiedzi:
• Przyczyna jest w samych wykluczonych i w

ich zachowaniach

• Przyczyną są działania innych ludzi
• Przyczyna tkwi w konstrukcji domu
• Przyczyną są bezosobowe procesy, na które

nikt nie ma wpływu

Metafora społecznego domu

Zalety metafory
• Ułatwia odróżnienie klas-warstw niższych od

zmarginalizowanych i wykluczonych społecznie

• Obejmuje zarówno wizję pionowej hierarchii

społecznej (układ pięter), jak i wewnętrznego i

zewnętrznego kręgu (w samym domu pomiędzy

pokojami na tym samym piętrze; dom i poza

domem).

• Ułatwia zrozumienie węższego i szerszego ujęcia

integracji społecznej – tylko w domu, również

wykluczeni

• Ułatwia odróżnienie ogólnych strategii politycznych

polegających na zapobieganiu wykluczeniu

społecznemu oraz reintegracji wykluczonych

Strategie diagnozy

marginalizacji i wykluczenia

społecznego

• Diagnoza sytuacji poszczególnych grup z

listy H. Silver

• Diagnoza ubóstwa relatywnego – badania

angielskie Breadline Britain

• Diagnoza marginalnej pozycji społecznej –

badania łódzkie klientów pomocy społecznej

• Diagnoza sytuacji wykluczonych na tle

innych segmentów struktury społecznej –
badania społeczeństw postkomunistycznych

Ocena perspektywy marginalizacji

i wykluczenia społecznego

Potencjalne zalety m.in.:

• jest na tyle uniwersalna, że można ją stosować

zarówno do społeczeństw historycznych, jak i do

różnych społeczeństw w tym samym czasie

• stwarza pozytywną atmosferę dla działalności

pozarządowej, którą przedstawia się jako skuteczną w

działaniach reintegracyjnych czy alterintegracyjnych

• zmusza do wyjścia poza wąsko ekonomiczne analizy

ubóstwa i bezrobocia oraz wyłącznie ekonomiczne

rozwiązania tych problemów

• sprzyja polityce społecznej, która nie tylko ma na celu

łagodzenie ubóstwa absolutnego, ale ma zapobiegać i

łagodzić ubóstwo relatywne

• uwzględnia zagadnienia m.in. podmiotowości,

równouprawnienia i wizerunku społecznego, często

pomijane w tradycyjnej polityce społecznej z

paternalistycznym podejściem

Ocena perspektywy marginalizacji

i wykluczenia społecznego

Potencjalne wady
• może skłaniać do skupiania uwagi wyłącznie na

działaniach skierowanych do najbardziej

wykluczonych, z pominięciem reszty zagadnień

szerszej integracji społecznej i zapobiegania

wykluczeniu

• może być wykorzystana do stygmatyzacji, gdy

wykluczone zbiorowości utożsami się z marginesem

społecznym i podklasą rozumianymi w kategoriach

moralnych

• wąsko rozumiane wykluczenie społeczne, jako brak

uczestnictwa w formalnym zatrudnieniu, prowadzi do

dominacji polityki zatrudnienia nad innymi działami

polityki społecznej i w konsekwencji do ich

niedoceniania i niedofinansowania

Inkluzja na złych warunkach?

• Uczestnictwo uprzedmiotawiające,

dyskryminujące i odbierające godność ma
bardzo niewielką wartość, chociaż może
oferować dostęp do zasobów materialnych

• Jeżeli „zorganizowana i regularna

społeczność” może zapewnić wykluczonym i
najniższym klasom wyłącznie uczestnictwo
niskiej jakości (uprzedmiotawiające,
dyskryminujące, stygmatyzujące), główne
nadzieje należy wiązać z alterintegracją